Romania

Bibele yi profete leswaku Vakreste va ntiyiso va ta xanisiwa ngopfu emasikwini lawa yo hetelela. (Gen. 3:15; Nhlav. 12:13, 17) Romania i tiko leri vuprofeta lebyi byi hetisekeke hi xitalo eka rona. Hambiswiritano, rungula leri ri ta kombisa leswaku Timbhoni ta Yehovha eRomania a ti pfumelelanga nchumu wu tima ndzilo wa ntiyiso lowu pfurhaka hi matimba etimbilwini ta vanhu va Xikwembu. (Yer. 20:9) Ematshan’weni ya sweswo, ti swi veke erivaleni leswaku i “vatirheli va Xikwembu hi ku tiyisela swo tala, hi mahlomulo, hi swiyimo swa ku pfumala, hi ku nonon’hweriwa, hi ku biwa [ni] hi makhotso.” (2 Kor. 6:4, 5) Onge matimu ya tona ya vutshembeki, ma nga va tiyisa nhlana hinkwavo lava navelaka ku famba ni Xikwembu eminkarhini leyi ya mangava.

Lembe ra 1914 ri ve masungulo ya nguva leyi nga ni khombo swinene ematin’wini ya vanhu. Ematikweni yo tala ya le Yuropa, ku ve ni vafumi va tihanyi, tidyondzo leti soholotekeke ta politiki ni ku dlayiwa ka vanhu loku tsemaka nhlana. Leswi hinkwaswo swi endlekile etikweni ra Romania naswona vanhu va xanisekile swinene. Swi ve tano ni le ka lava va yingiseke Yesu Kreste hi ku tiyimisela ku tlherisela swilo swa “Xikwembu eka Xikwembu” leswaku va nga gandzeli mfumo wa tipolitiki.—Mat. 22:21.

Loko lembe ra 1945 ri nga si fika, vanhu va Yehovha a va xanisiwa ngopfu hi vafundhisi va kereke ya Orthodox ni ya Khatoliki. A va chumayela hi vona etikerekeni va tlhela va va bohela xikungu ni van’watipolitiki swin’we ni maphorisa. Endzhaku ka sweswo va hlaseriwe hi Makhomunisi, lama va khomeke hi voko ra nsimbi kwalomu ka malembe ya 40.

Ha yini mahungu lamanene ma kote ku ya emahlweni ma chumayeriwa hambileswi swiyimo a swi tika swonghasi? Hikwalaho ka leswi Yesu a nga hembangiki loko a ku: “Maswivo, ndzi na n’wina masiku hinkwawo ku fikela emakumu ka mafambiselo ya swilo.” (Mat. 28:20) A hi tlheleleni kwalomu ka malembe ya dzana lama hundzeke loko mbewu ya Mfumo yi byariwa ro sungula laha namuntlha ku vitaniwaka Yuropa Vuxa.

Vaaki Va Le Romania Va Tlhelela Eka Rikwavo

Hi 1891 loko Xichudeni xa Bibele, Charles Taze Russell a ri etsimeni ro famba a chumayela, u endzele matiko man’wana ya le Yuropa Vuxa. Kambe swilo a swi vanga hi ndlela leyi a a yi languterile. U te: “A hi kumanga ni un’we la navelaka kumbe la lunghekeleke ku amukela ntiyiso.” Kambe, a swi tekanga nkarhi leswaku xiyimo xexo xi cinca eRomania. Entiyisweni, Makwerhu Russell u hoxe xandla swinene eku sunguriweni ka ntirho a nga swi xiyanga. U swi endlise ku yini?

Loko lembe-xidzana ra vu-19 ri ya eku heleni, swiyimo swa tiko ni swa ikhonomi le Romania swi endle leswaku vanhu vo tala va ya lava mintirho ematikweni mambe, ku katsa ni le United States. Van’wana ku ya ka vona ematikweni mambe a ku va pfunanga ku kuma mali ntsena kambe ku tlhele ku va pfuna leswaku va kuma vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso wa Bibele. Sweswo swi ve tano hi Károly Szabó na József Kiss, vavanuna lava a va hisekela swilo swa moya, lava yingiseke tinkulumo to tala ta Bibele ta Makwerhu Russell.

Loko Makwerhu Russell a vona leswaku va rhandza Bibele hi timbilu ta vona hinkwato, u titivisile eka vona. Loko va ri karhi va bula, u ringanyete leswaku Károly na József va anakanya hi ku tlhelela eRomania leswaku va ya chumayela rungula ra Mfumo eka maxaka ni vanghana va vona. Hiloko havumbirhi bya vona va pfumelelana ni mhaka yoleyo kutani hi 1911 va tlhelela eRomania hi xikepe, va fika va tshama edorobeni ra Tirgu-Mures le Transylvania.

Loko Makwerhu Szabó a ri endleleni yo tlhelela ekaya, u khongerile a kombela leswaku onge un’wana a nga amukela ntiyiso endyangwini wa ka vona. Loko a fika ekaya, a nga tshamanga hi mavoko, u sungule ku chumayela maxaka yakwe ku katsa na Zsuzsanna Enyedi, loyi a a ri Mukhatoliki, loyi a fikeke a tshama ekaya rakwe. Nuna wa Zsuzsanna a a tirha entangeni kasi Zsuzsanna a a xavisa swiluva emakete.

Zsuzsanna a a dya Masa mixo wun’wana ni wun’wana a nga si ya entirhweni ni madyambu man’wana ni man’wana, kutani nivusiku loko vandyangu wa yena se va etlele, a a ya entangeni a ya khongela. Loko Károly a vona sweswo, u ye eka yena kwale entangeni vusiku byin’wana, a fika a n’wi khoma ekatleni khwatsi, a ku: “Zsuzsanna, u tiyimiserile. U ta wu kuma ntiyiso.” Hakunene wansati loyi wa mbilu leyinene u amukele rungula ra Mfumo kutani a va munhu wo sungula ku tinyiketela eka Yehovha le Tirgu-Mures. U tshame a tshembekile ku fikela loko a fa a ri ni malembe ya 87 hi vukhale.

Makwerhu Szabó u tlhele a chumayela Sándor Józsa, jaha leri a ri tirha endyangwini wa ka Enyedi. Sándor u ve kona eka minhlangano hinkwayo leyi a yi fambisiwa hi vamakwerhu lavambirhi naswona a a twisisa hi ku hatlisa. Entiyisweni, jaha leri ra malembe ya 18 hi vukhale, ri sungule ku chumayela ni ku nyikela tinkulumo letinene ta Matsalwa eximutanini xa rikwavo xa Sărăţeni, eTikweni ra Mureş. Hi ku famba ka nkarhi, ‘mapapila ya yena ya xibumabumelo’ ma katse mimpatswa ya tsevu leyi tekaneke ni vana va 24—ku nga vanhwanyana va 13 ni majaha ya 11.—2 Kor. 3:1, 2.

Makwerhu Kiss na Makwerhu Szabó va sungule ku chumayela eTirgu-Mures kutani va hambeta ni tiko hinkwaro ra Transylvania. Loko va ri emugangeni wa Dumbrava, lowu nga tikhilomitara ta 30 ku suka eCluj-Napoca, va hlangane na Vasile Costea, loyi a a nghena kereke ya Baptist. Vasile a a komile naswona a a ri xichudeni xa Bibele lexi hisekaka ni lexi tiyimiseleke. Mhaka ya ku Fuma ka Gidi ra Malembe ka Kreste yi n’wi hlamarisile kutani a rhiya ndleve loko József na Károly va ri karhi va n’wi hlamusela Matsalwa. Leswi Vasile a a tiva ririmi ra le Hungary, u lo na heta ku khuvuriwa, a sungula ku va chumayela hi rixaladza vanhu lava vulavulaka ririmi ra le Romania ni ra le Hungary, lava a va tshama etikweni leri a a tshama eka rona. Hi ku famba ka nkarhi u ve phayona ra nkarhi hinkwawo kukondza a fa.

Makwerhu Szabó u ye a ya chumayela ni le Satu-Mare, doroba leri nga le vugimamusi bya Romania, hi tlhelo ra le n’walungu-vupela-dyambu bya Romania. Loko a ri kwalaho, u kume Paraschiva Kalmár, manana la chavaka Xikwembu, loyi a nga hlwelangiki ku amukela ntiyiso. Paraschiva u dyondzise vana va yena va kaye leswaku va rhandza Yehovha. Namuntlha u ni switukulwana swa ntlhanu leswi nga Timbhoni!

Munhu un’wana wa le Romania la dyondzeke ntiyiso wa Bibele a ri eUnited States ivi a tlhelela eka rikwavo ku nga si sungula Nyimpi yo Sungula ya Misava, i Alexa Romocea. Alexa u tlhelele eximutanini xa rikwavo xa Benesat le n’walungu-vupela-dyambu bya Transylvania. A swi tekanga nkarhi leswaku ku simekiwa ntlawa lowutsongo wa Swichudeni swa Bibele, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti tiviwa hakona enkarhini wolowo, naswona wu hambete wu hlanganyela eximutanini xexo. Eka ntlawa wolowo a ku ri na Elek, n’wana wa buti wa Alexa na Gavrilă Romocea. Namuntlha, ndyangu lowukulu wa Alexa na wona wu ni switukulwana swa ntlhanu leswi nga Timbhoni.

Hikwalaho ko xanisiwa ngopfu hileswi a aleke ku hlanganyela eka swa tipolitiki, Elek u rhurhele eUnited States, laha a fikeke a ya entsombanweni wo hlawuleka wa Swichudeni swa Bibele eCedar Point, Ohio, hi 1922. Entiyisweni u ve ni lunghelo ro tolokela vayingiseri lava vulavulaka ririmi ra le Romania. Gavrilă u sale eRomania kutani a famba na Makwerhu Szabó na Makwerhu Kiss loko va ya eku chumayeleni le Transylvania niloko va endzela mavandlha ni mintlawa leya ha ku simekiwaka. Hi ku famba ka nkarhi u tirhe erhavini ro sungula etikweni.

Emanoil Chinţa wa le Romania, u khomiwile hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava kutani a yisiwa ekhotsweni ra masocha ra le Italy, laha a ku ri ekule ni le kaya. U fike a hlangana ni Swichudeni swa Bibele leswi na swona a swi khomiwile hileswi swi aleke ku va masocha. Rungula ra swona leri humaka eMatsalweni ri khumbe mbilu ya Emanoil. Loko a ntshunxiwa hi 1919, u tlhelele ekaya le Baia-Mare, eTikweni ra Maramureş, laha a nga fika a chumayela mahungu lamanene hi ku hiseka kutani a pfuna eku simekiweni ka ntlawa wun’wana wa Swichudeni swa Bibele.

Hikwalaho ka ku hiseka ni ku tinyiketela ka maphayona yo sungula lama chumayeleke mahungu lamanene ni hikwalaho ka lava va yingiseke rungula ra wona, nhlayo ya vadyondzisiwa yi andzile kutani ku simekiwa swintlawana swo tala swa Swichudeni swa Bibele etikweni. Entiyisweni, hi 1919—ku nga malembe ya nhungu endzhaku ka loko Károly Szabó na József Kiss va tlhelele eRomania—a ku ri ni vahuweleri va Mfumo lava tlulaka 1 700 ku katsa ni vanhu lava tsakelaka, lava a va vumba titlilasi ta 150 ta tidyondzo ta Bibele, leti sweswi ti vuriwaka mavandlha kumbe mintlawa. Makwerhu Kiss u ve phayona etikweni ra rikwavo ku fikela loko a fa a ri ni malembe ya 86 hi vukhale. Makwerhu Szabó u tlhelele eUnited States hi 1924 leswaku a ya hlela ntirho wa nsimu ya le Hungary a ri kwale.

Ku Humesa Swakudya Swa Moya

Minkandziyiso yi hoxe xandla swinene eku chumayeriweni ka rungula ra Mfumo ni ku wundla lava nga ni ndlala ya moya. Leswaku ku kumeka swakudya swa moya, vamakwerhu va hlele leswaku minkandziyiso yi kandziyisiwa hi michini yo gandlisa ya kwale tikweni. Ku sukela hi 1914, muchini wo gandlisa lowu hirhiwaka wa le Tirgu-Mures lowu vuriwaka Oglinda, leswi vulaka “Xivoni” wu humese nkandziyiso wa matluka ya 16, wa The Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, lowu a wu huma kan’we hi n’hweti, swin’we ni tibuku ni swiphephana—hinkwaswo a swi gandlisiwa hi ririmi ra le Hungary.

Minkandziyiso yi sungule ku gandlisiwa emichinini ya le Romania hi 1916. Minkandziyiso ya kona a yi katsa xibukwana lexi nge Tabernacle Shadows of the “Better Sacrifices,” magazini wa matluka ya nhungu lowu nge Selections From “The Watchtower,” buku leyi nge Daily Heavenly Manna for the Household of Faith (leyi sweswi yi nga Ku Kambisisa Matsalwa Siku Ni Siku) ni buku ya tinsimu leyi nge Hymns of the Millennial Dawn. Ku sukela hi 1918, khamphani yo gandlisa ya le Detroit, eMichigan, le U.S.A., yi kandziyise yi tlhela yi rhumela The Watch Tower and Herald of Christ’s Presence eRomania hi ririmi ra kwale ni xiphephana lexi a xi humesiwa n’hweti ni n’hweti lexi nge People’s Pulpit, lexi paluxeke vukhongeri bya mavunwa.

Leswi ntirho wo chumayela mahungu lamanene a wu tifambela kahle, Jacob B. Sima loyi a a ri Xichudeni xa Bibele lexi hi ndhavuko a xi huma eRomania, u rhumeriwe kona leswaku a ya pfuna ku kongomisa ntirho ni ku wu simeka ximfumo. Loko Sima a ha ku fika eCluj-Napoca hi 1920, u hlangane na Károly Szabó ivi endzhaku a hlangana na József Kiss. Nchumu lowu a a wu lava hi mahlo-ngati a ku ri yindlu leyi fanelekaka leyi nga tirhisiwaka tanihi rhavi eCluj-Napoca. Hambiswiritano, tindlu a ti nga kumeki hi ku olova kutani vamakwerhu va tirhise yindlu ya makwerhu un’wana leswaku yi va rhavi ro khomisa. Hiloko hi April 1920 ku simekiwa rhavi ro sungula, ku katsa ni vandla ra swa nawu ra Watch Tower Bible and Tract Society. Rhavi ra le Romania ri wu ungamele swa xinkarhana ntirho wa le Albania, Bulgaria, Hungary ni khale ka Yugoslavia.

Hi nkarhi wolowo moya wa ku pfukela mfumo lowu a wu nghene vanhu va Matiko ya Balkan wu sungule ku hungela ni le Romania. Ku tlhandlekela eka xiyimo xexo xa politiki lexi nga dyisiki byi rhelela, moya wo venga Vayuda na wona wu andze hi ndlela leyi hlamarisaka, ngopfu-ngopfu etiyunivhesiti naswona swichudeni swa madoroba yo hlayanyana swi pfuxe madzolonga. Hiloko mfumo wu sivela vanhu ku khoma minhlangano. Hambileswi madzolonga lawa a ma nga hlohloteriwi hi maphayona, kambe yo tlula 20 ma pfaleriwile ekhotsweni ivi ma khomiwa hi tihanyi ma tlhela ma tekeriwa minkandziyiso.

Hambiswiritano, vamakwerhu a va lan’wanga, va ye emahlweni va chumayela naswona va ye va andza vanhu lava lavaka minkandziyiso. Nilokoswiritano, ku kandziyisa hi michini leyi hirhiweke swi ye swi durha ngopfu, hiloko rhavi ri lava tindlela tin’wana leti ri nga ti tirhisaka. Hi wona nkarhi wolowo, a ku xavisiwa feme ya vugandliselo leyi a yi ri e36 Regina Maria Street, le Cluj-Napoca, leyi vamakwerhu a va kombela yona yi va gandlisela. Vamakwerhu va kombele mpfumelelo wo xava ndhawu leyi leyinene eka yindlu-nkulu ya misava hinkwayo, leyi a yi katsa miako yimbirhi—wun’wana a wu ri ni swithezi swa mune kasi lowun’wana a wu ri ni swimbirhi ntsena.

Hiloko yi sungula ku lunghisiwa hi March 1924 naswona vatirhi va ku tirhandzela a va huma eBaia-Mare, eBistriţa ni le Rodna. Leswaku vamakwerhu vo hlayanyana va kota ku nyikela eka ntirho lowu, va xavise swilo swa vona vini kasi van’wana va nyikele hi swakudya ni hi nhundzu yo aka. Vunyingi bya nhundzu leyi a va yi fambisa hi minkwama yo hlawuleka leyi vuriwaka desagi, leyi a yi hakarhiwa ekatleni kutani xiphemu xin’we xa wona xi va enhlaneni loko lexin’wana xi ri exifuveni kumbe xi tlhandlekiwa enhlaneni wa hanci.

Leswaku rhavi ri antswisa matirhelo ya vugandliselo, ri xave swilo swo hlayanyana leswi swin’wana swa swona a ku ri michini yo gandlisa leyi vuriwaka Linotype ni mixaka yin’wana yo hambana-hambana ya michini yo gandlisa ni muchini wo petsa maphepha wa othomethiki swin’we ni lowu pendaka milomu ya tibuku yi va ya nsuku. Michini yoleyo leyintshwa yi endle leswaku vugandliselo byi humesa tibuku ta xiyimo xa le henhla swinene etikweni.

Eka vatirhi va nhungu va ndyangu wa Bethele, un’wana a a ungamela vanhu lava nga riki Timbhoni va 40 lava hirhiweke, lava a va tirha tixifi tinharhu evugandliselweni. Leswaku a tivuya, swi vonaka hi xiviko xa 1924 xa tibuku leti kandziyisiweke, ku nga rona lembe leri va sunguleke ku gandlisa ha rona. Vamakwerhu a va kandziyisa hi ririmi ra le Romania ni ra le Hungary kutani va humese tibuku ta 226 075, swibukwana swa 100 000 ni timagazini ta 175 000! Minkandziyiso ya kona a yi katsa buku yo pfuna ku twisisa Bibele leyi nge The Harp of God ni vholumo yo sungula eka ta nkombo ya buku leyi nge Studies in the Scriptures, leyi vuriwaka The Divine Plan of the Ages.

Endzhaku ko heta malembe mambirhi rhavi ri ri karhi ri lunghiselela, ri kote ku kandziyisa buku hi ririmi ra le Romania leyi nge Scenario of the Photo–Drama of Creation. Hilaha vito ra yona ri kombisaka hakona, buku leyi nge Scenario a yi sekeriwe eka nkulumo leyi nge “Photo-Drama,” leyi a yi katsa ni tislaydi ta mivalavala, swifaniso leswi famba-fambaka leswi fambisanaka ni mpfumawulo. Vayingiseri a va kombiwa swifaniso swa ku sukela loko ku tumbuluxiwa misava ku ya fika eku heleni ka ku Fuma ka Gidi ra Malembe ka Kreste. Hambileswi buku leyi nge Scenario a yi nga nyanyuli ku fana ni “Photo-Drama,” a yi ri ni swifaniso swa 400 ni marito yo koma lama vulavulaka hi tidyondzo leti hi ti pfumelaka, matimu ni sayense—leswi hinkwaswo ka swona swi susumeteke vahlayi leswaku va lava ku tiva leswi engetelekeke hi Bibele.

Ku Andza Ka Titlilasi Ta Dyondzo Ya Bibele

Entsombanweni wa le Cedar Point, Ohio hi 1922, Joseph Rutherford u khutaze vayingiseri a ku: “Twarisani, twarisani, twarisani Hosi ni Mfumo wa yona!” Xikhutazo lexi xa matimba xi susumete vanhu va Xikwembu emisaveni hinkwayo leswaku va hiseka ngopfu. Le Romania, vamakwerhu va ye va ya chumayela mahungu lamanene emasin’wini lamantshwa kutani va kuma vadyondzisiwa lava engetelekeke.

Xana lava ha ku sungulaka ku hlanganyela a va yi dyondza njhani Bibele enkarhini wolowo? A va hlanganyela etitlilasini leti vuriwaka Tidyondzo ta Bibele ta Vaberiya. A va nyikiwa swivutiso kutani rungula leri kandziyisiweke leri nga ta dyondziwa a ri tekiwa eka minkandziyiso yo hambana-hambana, leyi a va yi oda ivi va rhumeriwa yona hi poso. Xiyimiso xa dyondzo a xi tsariwa eka Xihondzo xo Rindza. Kasi swichudeni swin’wana leswi se swi nga ni vutivi lebyi engetelekeke a swi vuyeriwa eka Tidyondzo ta Xikolo xa Sonto ta Matiko yo Hambana-hambana, leti swi pfuneke leswaku swi kota ku dyondzisa Rito ra Xikwembu.

Vayimeri va rhavi a va endzela mintlawa leyi va nyikela tinkulumo va tlhela va yi pfuna hi tindlela tin’wana hi tlhelo ra moya. Hambiswiritano, ntirho wa vurisi lowu tolovelekeke a wu endliwa hi valanguteri lava endzelaka mavandlha. Hi 1921 a va ri tsevu ivi endzhaku ka malembe mambirhi ku engeteleka van’wana vambirhi. Vatirhi lava, lava hisekaka va khome minhlangano emadorobeni ni le swimitanini swo tala, va vulavula ni magidi ya vanhu lava a va ri ni ndlala ya swakudya swa moya.

Vambirhi eka valanguteri lava endzelaka mavandlha a ku ri Emanoil Chinţa, loyi a boxiweke eku sunguleni na Onisim Filipoiu. Siku rin’wana le Bukovina, ku nga xifundzha xa le n’walungu, vayingiseri va Makwerhu Chinţa a va katsa ntlawa lowukulu wa vangheni va kereke ya Adventist ni ya Baptist, lava van’wana va vona va amukeleke ntiyiso. Hi ku famba ka nkarhi vamakwerhu lava va rhumeriwe ku ya tirha eBucharest, laha va pfuneke vanhu vo tala leswaku va va ni vutivi lebyi kongomeke bya Rito ra Xikwembu. Wanuna un’wana la tsakelaka u tsale a ku: “Ndzi nkhensa Xikwembu leswi xi rhumeleke Makwerhu Emanoil na Makwerhu Onisim, lava tirheke hi matimba leswaku ndzi va ni ripfumelo ni ku ndzi pfula mahlo. Xikwembu xi ta endla ntirho wo hlamarisa edorobeni leri kambe hi fanele hi lehisa mbilu.”

Hi 1920, vamakwerhu va khome tinhlengeletano to sungula—yin’wana eTikweni ra Sălaj eBrebi kasi yin’wana a yi ri eTikweni ra Cluj eOcna Dejului. Switimela a swi fika ematikweni lamambirhi kutani vahuweleri ni vanhu lava tsakelaka va le matikweni wolawo va rhurhele vamakwerhu. Ku te vanhu va kwalomu ka 500 vo huma etindhawini to hambana-hambana ta le Romania. Mahanyelo ya vona lamanene ma ve xikombiso lexinene eka van’wana.

Hambiswiritano, ku andza ka nhlayo ya vachumayeri va Mfumo a ku pfa ku kavanyetiwa hi vakaneti. Entiyisweni, ku sukela loko ku sungule Nyimpi yo Sungula ya Misava, vamakwerhu a va xanisiwa hi vanhu va vukhongeri ni van’watipolitiki.

Valala Va Pfurhetela Moya Wo Rhandza Nyimpi

Leswi varhangeri va swa tipolitiki a va ri ni moya wa vutiko tlhelo va ri karhi va kuceteriwa hi vafundhisi, a va nga va tweli vusiwana lava alaka ku losa mujeko ni ku khoma xibamu va lwela tiko ra rikwavo. Hi yona mhaka leyi loko ku tlhekeka nyimpi yo sungula ya misava, vamakwerhu vo tala va khomiweke va tlhela va gweviwa. Van’wana va dlayiwile, ku katsa na Ioan Rus, loyi a a ha ku teka nsati naswona a a tshama eximutanini xa Petreştii de Mijloc, le dzongeni wa Cluj-Napoca.

Daniel, ntukulu wa Ioan u ri: “Hi 1914, Ioan Rus u vitiwile leswaku a ta tsarisela vusocha. Leswi a aleke ku ya enyimpini, u yisiwe eBucharest kutani a fika a gweviwa rifu. Loko a nga si dlayiwa, u sindzisiwe ku cela sirha rakwe kutani a byeriwa ku yima etlhelo ka rona a langutana ni masocha lama nga ta n’wi duvula. Hiloko murhangeri wa masocha a byela Ioan leswaku a vula marito ma nga ri mangani yo lela. U hlawule ku khongela. Xikhongelo xa yena xi khumbe timbilu ta masocha lerova ma kanakana ku n’wi duvula. Hiloko murhangeri wa masocha a teka un’wana wa vavanuna a ya vulavula na yena etlhelo a n’wi tshembisa leswaku loko o duvula Ioan u ta n’wi nyika nkarhi wo wisa wa tin’hweti tinharhu kambe a ri karhi a kuma muholo wakwe. Kunene wanuna yoloye u pfumerile ivi loko a hetile swi va hilaha a twaneke hakona ni murhangeri wa masocha.”

Hi 1916, Makwerhu Kiss na Makwerhu Szabó va khomiwile na vona kambe va gweviwe ntlhanu wa malembe. Leswi a va tekiwa va ri ni “khombo,” va pfaleriwe tin’hweti ta nhungu va ri voxe ekhotsweni ra le Aiud, leri vabohiwa va rona va tshamaka va vekiwe tihlo. Xana József na Károly a va ri ni “khombo” hi ndlela yihi? Hi ku vula ka muavanyisi, a va “dyondzisa tidyondzo leti nga tivikaniki.” Hi marito man’wana, a va pfaleriwe hikwalaho ka leswi a va dyondzisa tidyondzo ta Bibele leti a ti lwisana ni tidyondzo leti tolovelekeke ta kwalaho, ku nga ri hi leswi a va ala ku ya dlayetela vanhu.

Vamakwerhu lavambirhi va tsalele mavandlha ni mintlawa va yi khutaza va ri ekhotsweni. Rin’wana ra mapapila ya vona a ri ku: “Hi tsakela ku mi tivisa ndlela leyi hi tsakeke ha yona hileswi Tata wa hina wa le tilweni, loyi hi faneleke hi n’wi nkhensa, hi tlhela hi n’wi dzunisa, a pfumeleke leswaku Xihondzo xo Rindza xi hi voningela. Hi tshemba leswaku vamakwerhu na vona va xi tlangela Xihondzo xo Rindza naswona va ta xi hlayisa ku fana ni rivoni leri voningaka laha ku hungaka moya, va nga pfumeli leswaku langavi ri timeka.” Havumbirhi bya vona va ntshunxiwile hi 1919—ku nga nkarhi lowu a ku fanele ku simekiwa rhavi haxawa ka kona.

Nkaneto Wa Vafundhisi Wu Ya Wu Nyanya

Loko Nyimpi yo Sungula ya Misava yi hela hi 1918, vafundhisi va ye emahlweni va kaneta vanhu va Xikwembu. Mufundhisi un’wana u swi sole erivaleni leswi Swichudeni swa Bibele swi swi vulaka hi ku nga fi ka moya-xiviri ni leswi swi swi vulaka hi xikhundlha xa Mariya. U tsale a ku: “[Swichudeni swa Bibele] swi pengisiwa hi ku navela ku hanya vutomi lebyinene emisaveni. Swi vula leswaku hinkwerhu hi vana va munhu ni leswaku a ku na rixaka leri antswaka eka rin’wana.” Hiloko a vula leswaku swa tika ku yisa Swichudeni swa Bibele ehubyeni hikuva swi “tiendla onge swi rhandza ntiyiso, vukhongeri ni ku rhula naswona swi tiendla onge swa titsongahata.”

Hi 1921, vafundhisi va le Bukovina va tsalele Huvo ya Timhaka ta Xikaya ni ya Vuavanyisi leswaku yi sivela ntirho wa Swichudeni swa Bibele. Entiyisweni, vafundhisi hinkwavo va tindhawu leti ntiyiso se a wu fikile eka tona, a va venge vanhu va Xikwembu hi timbilu ta vona hinkwato. Tikereke ta Orthodox, ta Khatoliki ni tin’wana, ti hlele matsima yo kucetela vanhu leswaku va venga vamakwerhu, ti kucetela ni mintshungu ya vapfukeri leswaku yi va hlasela. Loko rhavi ri tsalela yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ri te: “Etikweni leri, vafundhisi va ni swikhundlha swo tala etihofisini ta mfumo kutani ntirho wa hina wu ta amukeriwa ntsena loko swi laviwa hi vona. Swilo hinkwaswo a swi ta famba kahle loko a ku landzeriwa nawu kambe va tiendlela ku rhandza.”

Leswi swivilelo swa vafundhisi a swi nga heli, Ndzawulo ya Timhaka ta Vukhongeri yi pfumele leswaku “maphorisa” ma sivela ntirho wo chumayela ni minhlangano ya vanhu va Yehovha. Hiloko vafundhisi va hamba va tirhisa maphorisa ku khoma vamakwerhu, va va hehla hi leswaku va kavanyeta ku rhula. Hambiswiritano, nawu a wu tirhisiwa hi tindlela to hambana-hambana kutani swigwevo a swi nga fani. Xin’wana lexi a xi ri xiphiqo eka valawuri i ku tikhoma lokunene ka vamakwerhu. Muavanyisi un’wana u te: “A swi koteki leswaku Swichudeni swa Bibele swi dyiwa hi nandzu hikuva hi xitalo i vanhu lava rhuleke.”

Nilokoswiritano, ku xanisiwa ku tinyike matimba kutani Xihondzo xo Rindza xi yirisiwile hi 1926. Kambe sweswo a swi ku sivelanga ku humesiwa ka swakudya swa moya—vamakwerhu va lo cinca vito ra magazini! Ku sukela hi January 1, 1927, nkandziyiso wa ririmi ra le Romania wu vitaniwe The Harvest, (Ntshovelo) ivi hi ku famba ka nkarhi wu vitaniwa (The Light of the Bible, (Rivoningo Ra Bibele) kutani wu hetelela wu vitaniwa Daybreak (Vurhonga). Hi ririmi ra le Hungary wu vitaniwe Christian Pilgrim, (Mupfhumba Wa Vakreste) ivi hi ku famba ka nkarhi wu vitaniwa Gospel (Evhangheli) kutani wu hetelela wu vitaniwa The Magazine of Those Who Believe in Christ’s Blood (Magazini Wa Lava Pfumelaka eNgatini Ya Kreste).

Khombo ra kona, hi wona nkarhi wolowo Jacob B. Sima u xandzukile. Entiyisweni hi 1928 makungu ya yena yo biha ma endle leswaku ku tekiwa xitandi xa rhavi ni nhundzu hinkwayo! Buku Ya Lembe Ya 1930 (ya Xinghezi) yi vike leswaku vamakwerhu va “hangalakile kutani va heleriwa hi ntshembo hilaha ku heleleke.” Hikwalaho ka swiyimo leswi nga dyisiki byi rhelela, rhavi ra le Jarimani ri byarhisiwe ku ungamela ntirho wa tiko leri hi 1929, kutani hi ku famba ka nkarhi wu byarhisiwa Hofisi ya le Yuropa Xikarhi eBern, le Switzerland. Marhavi lawa hi vumbirhi bya wona ma tirhe ma ri ehansi ka nkongomiso wa rhavi leri vamakwerhu va ri simekeke endzhaku ka nkarhi le Bucharest.

‘Ndza Ku Kombela, U Nga Hisi Buku Ya Mina!’

Hambileswi a va langutane ni miringo leyi leyintshwa, lava tshembekeke va tlhele va hlela swilo kutani va ya emahlweni ni ku chumayela, va sungula masimu lamantshwa. Hi August 24, 1933, rhavi ra le Romania ri tsale ri ku: “Vanhu va ni ndlala ya ntiyiso. Vamakwerhu ensin’wini va hi tsalerile va hi byela leswaku loko va ri ensin’wini, vanhu va muganga va va landzelela va ri ntshungu, va nghena na vona hi yindlu ni yindlu leswaku va twa rungula leri engetelekeke ra ntiyiso.”

Siku rin’wana, wansati un’wana la nga xisiwana u kombele buku leyi a yi fambisiwa kutani a humesa munyikelo wa ntirho wa Mfumo. Loko mhaka leyi yi fika etindleveni ta mufundhisi wa muganga wolowo a nga ha yimayimanga, u lo namba a kongoma ekaya ra wansati yoloye. Hiloko a fika a ku: “Tisa buku leyi va ku nyikeke yona ndzi ya yi hisa!”

Wansati yoloye u n’wi xavelerile a ku: “Mufundhisi, ndza ku kombela, u nga yi hisi, yi ndzi chavelerile naswona yi ta hi pfuna leswaku hi tiyisela vusiwana lebyi hi langutaneke na byona!” U arile ku n’wi nyika buku ya yena.

Wansati un’wana loyi a a rhandza minkandziyiso ya hina hi mbilu hinkwayo a ku ri nsati wa ndhuna ya muganga, loyi vatirhi va yena a va ri Timbhoni ta Yehovha. Siku rin’wana u byele vatirhi va yena a ku: “A ma ha ri vatirhi va mina, mi vamakwerhu!” Eximutanini xin’wana makwerhu u byele ntlawa wa vana lava a va lava ku tiva ha yena, leswaku u chumayela hi Mfumo wa Xikwembu. Hiloko vana volavo va byela vanhu lava hundzaka hi ndlela leswaku va tikumela tibuku. Va te: “Tibuku leti ti vulavula hi Xikwembu.” Makwerhu loyi u hlamarisiwe hi ku seketeriwa hi vana lava hisekaka, lava a a nga va kombelanga, naswona tibuku ta yena hinkwato ti hatle ti famba!

Nicu Palius, phayona leri titsongahateke, u suke eGreece a ta eRomania leswaku a ta hoxa xandla entirhweni wo chumayela. Endzhaku ko tirha eBucharest, u rhurhele eGalaţi, ku nga hlaluko-nkulu ra nambu wa Danube. Loko lembe ra 1933 ri hela, Nicu u tsale a ku: “Ndzi hete kwalomu ka tin’hweti timbirhi na hafu ndzi ri karhi ndzi chumayela vaaki va le Romania naswona Yehovha Xikwembu u ndzi katekisile swinene hambileswi a ndzi nga ri tivi ririmi ra kona. Endzhaku ka sweswo ndzi chumayele Vagriki ni vanhu va le Armenia naswona hi mpfuno wa Hosi, ndzi kote ku endzela madoroba ya 20. Vagriki hi vona lava va ri tsakeleke ngopfu rungula leri a ndzi va byela rona.”

Ina, hambileswi vafundhisi a va tiyimisele ku herisa ntirho wa hina, vanhu vo tala va timbilu letinene va lave ku twa mahungu lamanene. Un’wana wa vona i meyara wa doroba, loyi a hlayeke tibroxara to hlayanyana kutani loko a heta ku ti hlaya, a vula leswaku u yi langutele hi mahlo-ngati misava leyintshwa. Edorobeni rin’wana, wanuna un’wana u kombele minkandziyiso yo hlayanyana, a tshembisa leswaku u ta yi nyika un’wana ni un’wana la tiyimiseleke ku yi hlaya.

Ntirho Wu Tlhela Wu Sungula

Hi 1930, ku nga malembe mambirhi endzhaku ka loko Sima a xandzukile, Martin Magyarosi loyi a velekiweke eHungary kambe a kuleleke eRomania le dorobeni ra Bistriţa eTransylvania, u hlawuriwe ku ungamela ntirho. Endzhaku ko heta mavhiki ya tsevu a ri karhi a leteriwa erhavini ra le Jarimani, Makwerhu Magyarosi u simeke hofisi eBucharest. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, Xihondzo xo Rindza xa ririmi ra le Romania, lexi a xi kandziyisiwa swa xinkarhana eAustria ni le Jarimani, xi tlhele xi sungula ku kandziyisiwa eRomania, sweswi se a xi kandziyisiwa hi feme yo kandziyisa eBucharest leyi a yi vuriwa The Golden Book.

Endzhaku ka loko vamakwerhu va endle matshalatshala lamakulu, va kote ku simeka vandla lerintshwa ra le nawini hi 1933 leri vuriwaka The Bible and Tract Society of Jehovah’s Witnesses. Adirese ya kona a ku ri 33 Crişana Street, Bucharest. Hambiswiritano, vamakwerhu va kote ntsena ku tsarisa ntirho wa vona hi vito ra bindzu hikwalaho ka ku kanetiwa hi varhangeri va vukhongeri ni va tipolitiki.

Nilokoswiritano, matshalatshala lawa ma kote ku tiyisa vamakwerhu nhlana ni ku pfuna leswaku ntirho wo chumayela wu ya emahlweni. Vahuweleri vo tala va kale va sungula ku phayona, kasi van’wana va andzisa ntirho wa vona wo chumayela, ngopfu-ngopfu hi xixika loko vanhu va le matiko-xikaya va ri ni nkarhi wo tala. Vamakwerhu va tlhele va yingisa tinkulumo leti sekeriweke eBibeleni, leti a ti haxiwa eka xiya-ni-moya. Tinkulumo leti a ti pfuna ngopfu eka vanhu lava a va nga ti eminhlanganweni hikwalaho ko chava vaakelani va vona kumbe vafundhisi. Minkarhi yo haxa minongonoko, tinhloko-mhaka ta tinkulumo ni xitichi xa xiya-ni-moya lexi ti nga yingiseriwaka eka xona, a swi tivisiwa eka Xihondzo xo Rindza.

Lunghiselelo rin’wana leri hoxeke xandla swinene eku twarisiweni ka mahungu lamanene a ku ri gramafoni leyi a yi endliwe hi nhlengeletano ya Yehovha. Hi va-1930, mavandlha ni vanhu a va swi kota ku oda tigramafoni ni tirhekhodo ta tinkulumo ta Bibele. Xitiviso lexi a xi ri eka Bulletin (leyi sweswi ku nga Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo) xi vule leswaku tirhekhodo ta tinkulumo ta Bibele ti pfune ku khutaza “vamakwerhu swin’we ni mindyangu leyi a yi ri ni tigramafoni, leyi a yi rhandza ntiyiso.”

Ndzingo Wu Ya Emahlweni eNhlengeletanweni

Hi va-1920 ni va-1930 Rito ra Xikwembu ri ye emahlweni ri twisiseka ku antswa naswona ku ve ni xilaveko xa leswaku Mukreste ha un’we a chumayela. Ku voningeriwa lokukulu ku ve hi 1931 loko Swichudeni swa Bibele swi amukela vito lerintshwa leri nge Timbhoni ta Yehovha. Vito leri sekeriweke eBibeleni a ku nga ri mfungho ntsena, kambe a ri lava leswaku loyi a vitaniwaka hi rona a seketela a tlhela a twarisa Yehovha tanihi Xikwembu. (Esa. 43:10-12) Mhaka leyi yi khunguvanyise Swichudeni swa Bibele leswi a swi nga wu rhandzi ntirho wo chumayela kutani swi lan’wa nhlengeletano. Swin’wana swi kale swi gwineha kutani swi tivitana Vapfumeri va Gidi ra Malembe. Xana ripfumelo ra lava tshembekaka a ri ta wu tiyiselela ndzingo wolowo? Xana a va ta swi kota ku hambeta va chumayela hambiloko va langutane ni nkaneto wa vafundhisi ni vagwinehi?

Hambileswi van’wana va nga swi kotangiki ku tiyisela kambe vo tala va ye emahlweni ni ntirho wa Yehovha va tshembekile naswona va wu hisekela. Xiviko xa 1931 xi te: “Ku ni vamakwerhu va kwalomu ka 2 000 eRumania naswona nan’waka va fambise tibuku ta 5 549 ni swibukwana swa 39 811, hambileswi va khomeke nyarhi hi timhondzo.” Haxawa ka kona vamakwerhu va endle ntirho wo antswa swinene, va fambise tibuku ni swibukwana swa 55 632.

Ku tlula kwalaho, a ku pfa ku va ni minkarhi leyi muhloti wa tinyarhi a ti vuya hi yena eka vakaneti. Hi xikombiso, Timbhoni ta muganga wun’wana hinkwato ka tona ti endle xiboho xa leswaku mhaka ya tona ya ku tihambanisa ni “Babilona Lonkulu,” yi tiviwa hi mani na mani. (Nhlav. 18:2, 4) Ku hele masiku ya ntlhanu vamakwerhu lava nga ni xivindzi va ri karhi va ya eholweni ya doroba rero leswaku va ya lava mapapila lama tivisaka leswaku a va ha swi lavi ku va swirho swa tikereke leti a va ti nghena.

Varhangeri va muganga a va hele matimba kasi mufundhisi wa kona a a nyangatsekile. U rhange hi ku tsutsumela emaphoriseni a ya lava mpfuno kambe ko fana ni kwala. Hiloko a vuyela eholweni ya doroba a fika a hehla mutirhela-mfumo loyi a a ri karhi a tsarisa mapapila wolowo leswaku i Mukhomunisi hileswi a a tsalela vanhu mapapila wolawo. Mutirhela-mfumo yoleyo u hlamule a karihile a vula leswaku hambiloko ko ta vanhu va muganga hinkwawo va ta kombela mpfuno eka yena u ta va tsalela mapapila yo tshika kereke. Mufundhisi u heleriwe hi mano kutani vamakwerhu va kota ku nyikiwa mapapila ya vona yo tshika kereke.

“Xana U Lava Ku Ndzi Duvula?”

Vafundhisi a va tivulavulela leswi va swi rhandzaka hi Timbhoni ta Yehovha loko va chumayela ekerekeni. Nakambe a va sindzisa mfumo leswaku wu sivela ntirho wa tona. Entiyisweni, Ndzawulo ya Timhaka ta Vukhongeri, leyi vafundhisi a va yi tirhisa ku xanisa vamakwerhu, yi hambete yi tirhisa maphorisa leswaku va va xanisa. Siku rin’wana, ndhuna ya maphorisa ni phorisa-kulobye, va nghene swi nga ri enawini ekaya ra Mukreste laha a ku khomiwe minhlangano kona.

Ndhuna ya maphorisa yi byele makwerhu, loyi hi nga ta n’wi thya George, yi ku: “Ndzi lava ku vona mpfumelelo wa wena wo khoma minhlangano ya vukhongeri.”

Leswi George a a swi tiva leswaku swi nga endleka mbuyangwana ndhuna ya maphorisa yi nga ri na wona mpfumelelo wo secha kaya rakwe, u hlamule a ku: “U pfumeleriwe hi mani ku nghena la kaya ka mina?”

Hiloko tindleve ti tlula nhloko kutani George a yi byela leswaku yi n’wi lomba. Yi kongome rivanti yi ri karhi yi kanakana. Kambe yi huma, yi lerisa phorisa-kulobye leswaku ri sala ri rindzile egedeni leswaku ri ta khoma George loko o ringeta ku huma a famba. Endzhakunyana, loko George a humela ehandle, phorisa leri ri vule leswaku ra n’wi khoma “hileswi a tluleke nawu.”

George a ku: “Wihi nawu wa kona?”

Rona ri ku: “Ndzi ni mpfumelelo wa ku ku khoma.”

Leswi George a nga tshama a va phorisa, a a wu tiva nawu; hiloko a lava ku vona phepha ra mpfumelelo wa rona. Kunene swi ve hilaha George a a ehleketa hakona, a ri nga ri kona phepha ra mpfumelelo. Leswi phorisa leri a ri nga ta swi kota ku n’wi khoma, ri ehlekete ku chavisa George hi ku hlohla xibamu.

Hiloko George a ku: “Xana u lava ku ndzi duvula?”

Ri ku: “A ndzi xiphunta, a ndzi nge ku duvuli.”

Kutani George a ku: “Se u xi hlohlela yini xibamu xa wena?”

Hiloko ri swi vona leswaku ri ri xele kambirhi kutani ri famba. Leswi George a a nga swi lavi leswaku mhaka yo fana ni leyi yi tlhela yi humelela, u ye a ya vika nandzu wa ndhuna ya maphorisa wa ku nghena ejarateni rakwe yi nga ri na mpfumelelo. Lexi tsakisaka hi leswaku ndhuna ya maphorisa yi rihisiwile kutani yi gweviwa ku pfaleriwa masiku ya 15 ekhotsweni.

Siku rin’wana makwerhu la dyuhaleke u chumayele ehubyeni. Muavanyisi a a khome tibuku timbirhi leti kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha. Hiloko a kombetela makwerhu loyi hi tona, a n’wi hehla hi leswaku u nyika vanhu tibuku ta vukhongeri leti dyondzisaka mavunwa.

Makwerhu u hlamule a ku: “Loko wo ndzi gweva hileswi ndzi chumayelaka ntiyiso wa Rito ra Xikwembu, a ndzi nge xi teki xi ri xigwevo xexo kambe ku ta va ku ri timendlele. Hosi Yesu u byele valandzeri va yena leswaku va tsaka loko va xanisiwa hikwalaho ko endla leswi lulameke hikuva hi yona ndlela leyi vaprofeta va khale va khomiweke ha yona. Entiyisweni, Yesu hi byakwe u xanisiwile a kala a beleriwa emhandzini hikwalaho ko vulavula ntiyiso lowu humaka eka Xikwembu, ku nga ri hikwalaho ko endla nchumu wo karhi wo biha.”

Makwerhu u ye emahlweni a ku: “Phela loko huvo leyi yo ndzi gweva hikwalaho ko nyika vanhu tibuku leti chumayelaka rungula ra Yesu leri vulavulaka hi Mfumo, yi ta va yi nga ndzi gwevelanga vubihi byo karhi.” Hiloko muavanyisi a n’wi tshika a tifambela.

‘A Ku Kona Kun’wana Laha Vamakwerhu Va Xanisiwaka Ngopfu Ku Fana Ni Le Rumania’

Endzhaku ka ku wa ka nxavo wa swilo leswi byariweke emasin’wini hi 1929, ivi ku pfumaleka mintirho hinkwako-nkwako, mpfilumpfilu wa tipolitiki wu vange leswaku ku andza mintlawa ya tipolitiki leyi hisekelaka etlhelo, ku katsa ni Vufasisi. Ku tlula kwalaho, hi va-1930, tiko ra Romania ri sungule ku lawuriwa hakatsongo-tsongo hi Manazi ya le Jarimani. Ku cinca loku ku endle leswaku swilo swi ti fambela ximatsi Timbhoni ta Yehovha. Entiyisweni, Buku Ya Lembe Ya 1936 (ya Xinghezi) yi te: “A ku kona kun’wana emisaveni laha vamakwerhu va xanisiwaka ngopfu ku fana ni le Rumania.” Ku sukela hi 1933 ku ya fika hi 1939, Timbhoni ta Yehovha ti hehliwe hi milandzu ya 530. Vachuchisi a va hambeta va lava leswaku ntirho wu yisiriwa nileswaku hofisi ya le Bucharest yi pfariwa.

Hiloko hi June 19, 1935, maphorisa ma hetelela ma fikile ehofisini hi 8:00 nivusiku, ma hlomile naswona ma khome phepha ro ta teka nhundzu, leri swi kumekeke endzhaku leswaku a ri nga ri enawini. Ma teke tifayele ni swibukwana leswi tlulaka 12 000 kutani ma siya muako wu rindziwe hi maphorisa. Nilokoswiritano, makwerhu un’wana u swi kotile ku nyenga a huma hi le ndzhaku ka muako kutani a ya kuma gqweta leri nga ni ntwela-vusiwana, leri a ri ri xirho xa huvo. Hiloko ri bela valawuri vo karhi riqingho kutani ku vuyisiwa nhundzu hinkwayo leyi a yi tekiwile hikuva maphorisa lawa a ma nga ri na wona mpfumelelo wo ta pfala rhavi. Kambe sweswo a swo va swa xinkarhana.

Hi April 21, 1937, Ndzawulo ya Timhaka ta Vukhongeri yi humese xileriso lexi tsariweke eka phepha-hungu ra mfumo ni le ka maphepha-hungu man’wana ya tiko. Xileriso xa kona a xi vula leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu yirisiwe hilaha ku heleleke eRomania nileswaku lava nyikaka van’wana tibuku ta vona kumbe lava ti hlayaka, va ta khomiwa va xupuriwa naswona va ta tekeriwa tibuku teto.

Vamakwerhu va vilerile. Hambiswiritano, leswi holobye la vuleke xileriso xexo a a swi tiva leswaku mhaka ya yena a yi na nhloko na ncila, u tlherisele nandzu lowu endzhaku kanharhu. Kuteloko siku ro tshamela nandzu lowu ehansi ri tshinerile, Hosi Carol wa Vumbirhi a tivisa leswaku tiko ra Romania ri ta sungula ku lawuriwa hi mfumo lowu lawuriwaka hi hosi. Hiloko hi June 1938 ku vekiwa nawu lowuntshwa lowu yirisaka ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Vamakwerhu va tlhele va vilela ehubyeni. Nakambe va tsalele hosi papila ra xivilelo, va vula leswaku minkandziyiso ya Timbhoni ya dyondzisa, a yi pfukeli naswona a yi vangi madzolonga. Papila ra kona ri kale ri boxa ni xiboho lexi endliweke hi huvo emhakeni leyi. Hosi yi teke papila rero yi ri yisa eka Ndzawulo ya Timhaka ta Vukhongeri. Xana yona yi angurise ku yini? Hi August 2, 1938, yona yi nambe yi goga hofisi ya le Bucharest yi tlhela yi veka varindzi.

Hi nkarhi wolowo wo tika, vamakwerhu vo hlayanyana—ku katsa ni mindyangu yo karhi—va khomiwile va ya pfaleriwa, minkarhi yin’wana a va khomeriwa ntsena ku yimbelela tinsimu ta Mfumo emakaya ya vona. Swigwevo swa kona a swi siyana ku sukela eka tin’hweti tinharhu ku ya eka malembe mambirhi. Kambe, a va kumiwa njhani? Vo tala a va potiwa hi tinhlorhi leti a ti kuceteriwa hi vafundhisi. Tinhlorhi leti a ti tiendla vatirhi, vaxavisi ni swin’wana ni swin’wana.

Un’wana ni un’wana loyi a a kumiwa a ri ni minkandziyiso ya hina a a khomiwa. Makwerhu un’wana loyi a a tirha ku tsema timhandzi emakhwatini u teke Bibele ya yena ni Buku Ya Lembe. Siku rin’wana maphorisa a ma secha nhundzu ya un’wana ni un’wana kutani ma kuma tibuku leti ta makwerhu. Ma n’wi khomile kutani ma n’wi sindzisa ku famba na wona hi milenge a ya ehubyeni leyi a yi ri mpfhuka wo ringana tikhilomitara ta 200, laha a fikeke a gweviwa tin’hweti ta tsevu ekhotsweni. Khombo ra kona, makhotso a ma tele hi vabohiwa, a ma thyakile naswona a ku nga ri tinhwala a ku ri tanani mi ta vona! Swakudya swa kona a ku ri sopo leyi a yo va mati manene.

Nyimpi Ya Vumbirhi Ya Misava Yi Tisa Maxangu Lama Engetelekeke

Hi vurhonga bya September 1, 1939, masocha ya le Jarimani ma nghene ePoland, ma pfuxa hasahasa yin’wana leyi khumbeke misava hinkwayo—leyi a yi ta khumba tiko ra Romania swinene ni leyi vuyelo bya yona byi tekeke nkarhi wo leha. Loko tiko ra Soviet Union ni ra Jarimani ma ri karhi ma ringeta ku teka tiko leri, tanihi leswi a ma sayine ntwanano wa ku rhula, ma avelane Yuropa Vuxa hi swiphemu-phemu ma tlhela ma avelana hi tiko ra Romania. Tiko ra Hungary ri teke n’walungu wa Transylvania; ra Soviet Union ri teka Bessarabia na Bukovina N’walungu; kutani ra Bulgaria ri teka dzonga wa Dobruja. Sweswo swi endle leswaku tiko ra Romania ri lahlekeriwa hi vaaki vo tala va rona ni xiphemu lexikulu xa tiko ra rona. Kutani hi 1940 ku sungule mfumo wa tihanyi wa Vufasisi.

Mfumo lowu lowuntshwa wu teke nawu wa khale wu wu vekela etlhelo swa xinkarhana kutani wu simeka lowu eka wona a ku ta va ni vukhongeri bya kaye ntsena lebyi nga le nawini, lebyi eka byona ku katsekaka kereke ya Orthodox, ya Khatholiki ni ya Lutere. Timbhoni ta Yehovha ti tame ti yirisiwile. A swi tolovelekile leswaku vamakwerhu va chavisiwa kutani hi October 1940, mavuthu ya le Jarimani ma teke tiko. Ehansi ka swiyimo leswi swo tika, vamakwerhu va le Romania a va nga ha swi koti nikatsongo ku tsalelana ni Rhavi ra le Yuropa Xikarhi leri a ri ri eSwitzerland.

Leswi Timbhoni ta Yehovha to tala a ti tshama exifundzheni xa le Transylvania, Martin Magyarosi u suke eBucharest a rhurhela kona kutani a fika a tshama eTirgu-Mures. Kambe ku rhange nsati wa yena Maria a rhurhela kona hikwalaho ka mavabyi. Pamfil na Elena va ka Albu, lava na vona va rhangeke va tirha ehofisini ya le Bucharest, vona va rhurhele le n’walungu eBaia-Mare. Leswi Makwerhu Magyarosi na Makwerhu Albu a va tirhela emadorobeni lamambirhi, va kote ku yisa ntirho wo chumayela emahlweni ni ku kandziyisa Xihondzo xo Rindza exihundleni. Mutirhi-kulobye, ku nga Teodor Morăraş, u sale eBucharest, laha a kongomiseke ntirho exiphen’wini lexi seleke xa tiko ra Romania ku fikela loko a khomiwa hi 1941.

Hi nkarhi wolowo hinkwavo vamakwerhu a va khomekile hi ku chumayela, va tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu va pfulekelaka ku fambisa tibuku leti sekeriweke eBibeleni, kambe a va endla tano hi vuxiya-xiya lebyikulu. Hi xikombiso, va siye tibuku erivaleni eswitolo ni le matorokisini ya switimela, va ri ni ntshembo wa leswaku va kona lava nga ta yi tsakela. Nakambe va hambete va yingisa xileriso xa Matsalwa xa ku hlangana leswaku va khutaziwa hi tlhelo ra moya, kambe va endla tano va nga voniwi hi munhu. (Hev. 10:24, 25) Hi xikombiso, lava tshamaka ematiko-xikaya a va tirhisa minkhuvo ya ndhavuko leyi a yi tolovelekile hi nkarhi wa ntshovelo, laha varimi a va pfunana ku vuyisa ntshovelo wa vona ekaya kutani loko va hetile va endla nkhuvo hi ku byelana mafenya ni mintsheketo. Vamakwerhu va tirhise nkarhi wa minkhuvo yoleyo leswaku va khoma minhlangano ya Vukreste.

Ku ‘Kamanyetiwa Hi Tindlela Hinkwato’

Makwerhu Magyarosi u khomiwile hi September 1942 kambe u ye emahlweni a kongomisa ntirho wo chumayela a ri ekhotsweni. Va ka Albu na vona va khomiwile swin’we ni vamakwerhu va kwalomu ka gidi, lava vo tala va vona va ntshunxiweke endzhaku ko bukuteriwa ni ku pfaleriwa ekhotsweni kwalomu ka mavhiki ya tsevu. Timbhoni ta dzana ku katsa ni vamakwerhu vo hlayanyana va xisati, va gweviwe ku sukela eka malembe mambirhi ku ya eka ya 15 va ri ekhotsweni hikwalaho ko ala ku hlanganyela eka swa tipolitiki. Vamakwerhu va ntlhanu va gweveriwe rifu kutani hi ku famba ka nkarhi xigwevo xexo xi cinciwile ivi va gweviwa ku fela ekhotsweni. Maphorisa ma kale ma ta nivusiku ma ta hudula vamanana ni vana va vona, swifuwo swa vona swi sala swi yiviwa.

Le tikampeni ta khotso, vamakwerhu va fike va “hoyozeriwa” hi tikomiti ta varindzi, lava a va tsimba milenge ya un’wana ni un’wana kutani va n’wi lengalengisa loko un’wana a ri karhi a n’wi ba ehansi ka milenge hi ximoroncisi. Marhambu a ma tshoveka, minwala yi huma ni nhlonge yi sala yi ri ni mafela-ngati, minkarhi yin’wana yi hluveleleka onge i mahanti. Loko vafundhisi lava a va rindza tikampa leti va vona sweswo, va va hlekurile va ku, “Ha yini Yehovha wa n’wina a nga ti a ta mi lamulela?”

Vamakwerhu a va “kamanyetiwile hi tindlela hinkwato” kambe a va nga ‘siyiwanga va ri eku kayakayeni.’ (2 Kor. 4:8, 9) Entiyisweni va chavelele vabohiwa lavan’wana hi ntshembo wa Mfumo naswona van’wana va amukele ntiyiso. Un’wana wa vona i Teodor Miron wa le xifundzheni xa Topliţa en’walungu-vuxa bya Transylvania. Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi nga si sungula, Teodor u tibyele leswaku Xikwembu a xi pfumelelani ni mhaka ya ku dlaya vanhu-kulobye kutani u arile ku tsarisela vusocha. Hiloko hi May 1943 a gweviwa malembe ya ntlhanu ekhotsweni. Ku nga ri kungani, u hlangane na Martin Magyarosi, Pamfil Albu ni Timbhoni tin’wana leti a a pfaleriwe na tona kutani a pfumela ku dyondzeriwa Bibele. Teodor u endle nhluvuko lowunene hi tlhelo ra moya kutani swi lo teka ntsena mavhiki ma nga ri mangani leswaku a tinyiketela eka Yehovha. Kambe, u khuvuriwe njhani?

Nkarhi wu pfuleke loko siku rin’wana Teodor ni vabohiwa van’wana va 50 lava a va ri Timbhoni ta le Romania, va fambisiwe hi ndlela yin’wana leyi tsemakanyaka loko va yisiwa ekhotsweni ra Manazi le Bor, eSerbia. Loko va ri endleleni, va fike va yima eJászberény, le Hungary, laha vamakwerhu lava tlulaka dzana lava vulavulaka ririmi ra le Hungary va teke va ta va vona. Loko va ha yimile, varindzi va vona va rhume vamakwerhu vo hlayanyana leswaku va ya kelela mati va tata diromu. Leswi a va va tshemba, va va tshike va tifambela voxe. Teodor u fambe na vona kutani a fika a khuvuriwa enambyeni wolowo. Loko vabohiwa volavo va suka eJászberény, va fambe hi xitimela kutani va fika kun’wana va nghena exikepeni va yisiwa eBor.

Hi nkarhi wolowo le kampeni ya le Bor a ku ri ni Vayuda va 6 000; vangheni va kereke ya Adventist va 14; ni Timbhoni ta 152. Makwerhu Miron u ri: “Swiyimo swa kona a swi nga dyisi byi rhelela nikatsongo kambe Yehovha u hi khathalerile. Murindzi la nga ni ntwela-vusiwana, loyi a a hamba a rhumiwa eHungary u hi vuyele ni minkandziyiso ekampeni. Timbhoni tin’wana leti a a ti tiva naswona a a ti tshemba, a ti sala ti khathalela ndyangu wa yena loko a ha fambile kutani a swi fana niloko ti ri vamakwavo va yena. Leswi a a ri ndhuna ya varindzi, a a hi luma ndleve loko ku ri ni makungu yo biha lama kunguhatiweke. Ekampeni a ku ri ni vakulu va 15, hilaha va vitaniwaka hakona namuntlha kutani a va hlele leswaku ku khomiwa minhlangano kanharhu hi vhiki. Hi xiringaniso, a ku va ni vanhu va 80 eminhlanganweni loko swiyimo swi va pfumelela. Hi tlhele hi tlangela Xitsundzuxo.”

Etikampeni tin’wana, Timbhoni leti nga riki ekhotsweni a ti pfumeleriwa ku tisela vamakwavo swakudya ni swilo swin’wana. Exikarhi ka lembe ra 1941 ni ra 1945, a ku ri ni Timbhoni ta kwalomu ka 40 ta le Bessarabia, Moldova ni le Transylvania leti a ti rhumeriwe ekampeni ya le Şibot, eTransylvania. Siku rin’wana ni rin’wana a ti pfukela ku ya tsema mirhi efemeni ya timhandzi. Leswi swakudya swa le kampeni a swi nga nyawuli, Timbhoni leti a ti tshama ekusuhi ni kampa yoleyo a ti tisa swakudya ni swiambalo efemeni yoleyo, vhiki rin’wana ni rin’wana. Vamakwerhu a va avelana swilo leswi hi ku ya hi swilaveko swa vona.

Swiendlo swo tano leswinene swi ve vumbhoni lebyinene eka vakhotsiwa-kulobye ni le ka varindzi. Nakambe varindzi va swi xiyile leswaku Timbhoni ta Yehovha ta tshembeka. Hikwalaho ka sweswo, a va hamba va ti nyika ntshunxeko lowu a wu nga kumiwi hi vabohiwa lavan’wana. Un’wana wa varindzi eŞibot u kale a amukela ntiyiso.

Mikateko Leyi Veke Kona Endzhaku Ka Nyimpi

Loko nyimpi ya le Yuropa yi hela hi May 1945, hinkwato Timbhoni ta Yehovha leti a ti ri emakhotsweni ni le tikampeni ta vuhlonga ti ntshunxiwile. Martin Magyarosi, loyi hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya 62 hi vukhale u tlhelele eBucharest a fika a kuma leswaku muako lowu a wu ri rhavi wu sale wu ri hava ni xitulu xinene, hambi ku ri muchini wo thayipa! Xiviko xi te: “Loko ntirho wa Hosi wu sunguriwa hi vuntshwa a ku nga ri na nchumu. Leswaku ntirho wu hleriwa, vamakwerhu va endle matshalatshala yo tsarisiwa ximfumo kutani matshalatshala ya vona a ma hundzukanga ya hava. Hi July 11, 1945 va tsarise hi vito leri nge Nhlengeletano Ya Timbhoni Ta Yehovha Ya Le Romania.

Ku tsarisa loku ku pfune leswaku ku khomiwa minhlangano ya le rivaleni, tinhlengeletano ni ku kandziyisiwa ka tibuku, leswi hinkwaswo a swi ta tiyisa ntirho ni ku pfuna ku herisa ku pfilunganyeka ni ku pfumaleka ka vun’we loku a ku ri kona. Hakunene, lembe leri tlhandlameke ku hela ka nyimpi, vamakwerhu va kandziyise swibukwana swa 870 000 ni Swihondzo swo Rindza leswi tlulaka 85 500—hambileswi maphepha a ma kayivela etikweni! Nakambe ku khuvuriwe vanhu va 1 630.

Vamakwerhu va sungule ku chumayela hambiloko ntirho wu nga si pfumeleriwa ximfumo. Va tlhele va hlela ku khoma minhlangano ni tinkulumo to hlawuleka ta le rivaleni. Loko Mbhoni leyi tivoneleke hi mahlo ya le Tikweni ra Maramureş yi hlamusela, yi ri: “Loko masocha ma ri karhi ma vunga-vunga nhundzu ya wona leswaku ma ta tlhelela etikampeni ta wona, vamakwerhu se a va sungurile ku hlangana. A wu va vona va ta va huma eswimitanini swa kwalaho, va nga chavi nchumu. A ku ri nkarhi lowu tsakisaka. Van’wana a va famba tikhilomitara ta 80 hi milenge, va ri karhi va yimbelela ni ku chumayela. Sonto yin’wana ni yin’wana mutshama-xitulu a a tivisa laha va nga ta hlangana kona Sonto leyi landzelaka.”

Vanhu a va tivisiwa hi ta tinkulumo ta le rivaleni naswona a ti nyikeriwa eswimitanini leswi nga riki na Timbhoni to tala kumbe laha ku pfumalekaka ni yin’we. Vamakwerhu a va sungula ku famba mpfhuka wa tikhilomitara ta 100 exikarhi ka vusiku, va ya etindhawini leti, naswona hakanyingi a va hluvula tintangu va ti kapeka emakatleni va famba hi mikondzo hikuva a ti durha. A va ti ambala ntsena loko swiyimo swi va boha—hi xikombiso loko ku titimela ngopfu. Hi siku leri rhangelaka ra nhlangano, vamakwerhu a va fambisela vanhu tibuku, va va byela xihloko xa nkulumo kutani va va rhambela ku ta yi yingisa. Loko nkulumo yi hela, vamakwerhu a va khoma ndlela va muka.

Le Baia-Mare, Cluj-Napoca, Tirgu-Mures ni le Ocna Mureş, vamakwerhu va khome tinhlengeletano to tala leti a ku ta Timbhoni ni vanhu vo tala lava tsakelaka. Nchumu lowu nga rivalekiki eBaia-Mare lowu endlekeke hi June 1945, a ku ri nkhuvulo lowu endleriweke endhawini leyi a yi ri eka mpfhuka wa tikhilomitara ta khume ehandle ka doroba. Endzhaku ka loko nkulumo leyi nyikeriwe entangeni wa makwerhu yi hela, lava 118 lava a va te eku khuvuriweni va khuvuriwe eNambyeni wa Lăpuşul, lowu a wu ri ekusuhi ni ntanga. Nkhuvulo wolowo a wu rivaleki.

Le Tirgu-Mures, vamakwerhu va hirhe holo leyi a yi rhurhela vanhu va 3 000. Hi siku leri rhangeleke ra nhlengeletano, lava teke enhlengeletanweni va sungule ku fiketela hi xitimela, makalichi ya tihanci, swikanyakanya ni hi milenge. Van’wana va sungule ku chumayela ni ku rhamba vanhu leswaku va ta yingisela nkulumo ya le rivaleni leyi a yi vulavula hi ngalava ya Nowa. Loko vamakwerhu va vona edorobeni hinkwaro ku namekiwe tibodo to navetisa xihloko xa nkulumo, lexi tsariweke hi marito yo xonga, vo tala va ririle. A va nga lorhi leswaku va ta kala va kuma ntshunxeko wo chumayela mahungu lamanene!

Vamakwerhu a va tirhelanga mahala—ku te vanhu vo tala lerova swi boha leswaku va veka swipikara swimbirhi ehandle ka holo leswaku lava yimeke ehandle va nga lahlekeriwi. Sweswo swi endle leswaku vanhu vo tala lava tshamaka ekusuhi ni holo va twa nkulumo leyi va ri etindlwini ta vona. Valawuri va doroba ni vanhu van’wana lava dumeke va rhambiwile na vona leswaku va ta twa ni ku tivonela hi ya vona leswi Timbhoni ta Yehovha ti swi dyondzisaka. Lexi tsakisaka hileswaku hinkwavo lava a va va rhambile va tile. Va tlhele va yimbelela swin’we ni vamakwerhu.

Ntsombano Wo Sungula eTikweni

Hi mahelo-vhiki ya September 28 na 29, 1946, Timbhoni ta Yehovha ti khome ntsombano wo sungula eRomania. Wu khomeriwe eRoman Arenas (Arenele Romane) le Bucharest. Va ka rhalaweyi le Romania va pfumele ku nyika vamakwerhu xitimela lexi nga ta rhwala vona ntsena ni ku va hakerisa hafu ya mali ya riendzo ra vona! Vanhu lava a va te hi xitimela entsindza wa doroba laha ntsombano a wu khomeriwe kona a va tlula gidi naswona a va huma etindhawini ta le kule swinene. Vo tala a va khome tibodo leti kombisaka leswaku i Timbhoni kutani vanhu vo tala lomu va hundzaka kona va lave ku tiva leswaku ku endleka yini. Hambiswiritano, ku ni swihinga leswi laveke ku kavanyeta riendzo leri.

Vafundhisi va twile hi ta ntsombano lowu kutani va ringeta ku sivela xitimela xexo. Hi Ravuntlhanu ra mahelo-vhiki ya ntsombano, Timbhoni ta le dorobeni leri ntsombano wu nga ta khomeriwa eka rona ti sungule ku hlengeletana exitichini xa xitimela hi 9:00 nimixo leswaku ti ta amukela vamakwerhu lava a va ta fika ku nga ri khale. Ti rindze ku kala ku va 6:00 nimadyambu, ku ri kona xitimela xi fikaka. Ntsako lowu vamakwerhu ni vaendzi a va ri na wona loko va ri karhi va vukarhana a wu hlamuseleki. Maphorisa lama hlomeke ma tile leswaku ku nga vi na mpfilumpfilu kambe a swo tifanela niloko ma nga ri kona.

Ndhawu yo tshama a yi kayivela le Bucharest hikuva miako yo tala a ko va marhumbi ntsena hikwalaho ka nyimpi, ku katsa ni tindlu ta kwalomu ka 12 000. Kambe xolexo a xi nga ri xiphiqo nikatsongo eka vamakwerhu. Leswaku va kuma ndhawu leyi engetelekeke ya byetlelo, va xave byanyi byo tala bya tlhongwe kutani va byi andlala ehansi ejarateni ra makwerhu loyi a a tshama edorobeni leri vuriwaka Berceni. Leswi ku kufumelaka loko n’hweti ya September yi ya eku heleni, mindyangu leyi teke entsombanweni yi kote ku etlela ehandle ni vana va yona. Namuntlha exitandini xexo, ku akiwe Holo ya Mfumo yo xonga.

Vanhu va 3 400 lava veke kona hi Mugqivela nimixo entsombanweni a va tsakile ku twa leswaku Xihondzo xo Rindza xi ta tlhela xi kandziyisiwa kambirhi hi ririmi ra le Romania ni ra le Hungary. Entiyisweni, wona mixo wolowo a ku ri ni tikopi ta gidi ta nkandziyiso wo sungula, leti nyikiweke vamakwerhu. Eku sunguleni timagazini leti a ti tamele swihloko swa mune leswi dyondziwaka leswaku hinkwavo va ta kota ku hlaya swihloko leswi swi va hundzeke hi nkarhi wa nyimpi.

Hi Sonto nimixo vamakwerhu va ye eku chumayeleni. Hinkwako-nkwako a wu vona vamakwerhu va ri karhi va rhamba vanhu leswaku va ta yingisa nkulumo ya le rivaleni. Eka tibodo ta vona to navetisa a ku dirohiwe hamele, banga ni nsimbi yo fula. Marito lama tsariweke eka tona a ma ku: “‘Mabanga Ma Furiwe Ma Va Swikomu’—Xikwembu Xi Huhutele Marito Wolawo. Kutani Vaprofeta Vambirhi Va Ma Tsala. Kambe Swi Ta Endliwa Hi Mani?” Vahuweleri a va nyika vanhu swirhambo ni ku va fambisela timagazini, leti a va ti hoxe eminkwameni ya muvala wo basa, leyi a yi ri ni bandhi leri hakarhiwaka ekatleni naswona yi tsariwe marito lama nge “Timbhoni Ta Yehovha” Kumbe “Vachumayeri Va Mfumo Wa Xikwembu” Kumbe “Vatwarisi Va Vulawuri Bya Le Tilweni.”

Ndzhenga wolowo, Martin Magyarosi u sungule nkulumo ya le rivaleni hi marito lama nge: “Namuntlha, mimfumo leyikulu yi khome nhlangano eParis. Hina laha ntsombanweni hi hlengeletane hi ri 15 000. Loko wo secha Mbhoni ha yin’we ya Yehovha leyi nga kona laha, a wu nge kumi banga kumbe xibamu. Ha yini? Hikuva se hi fule mabanga ya hina ma va swikomu!” Leswi hinkwako lomu munhu a a languta kona a a vona marhumbi lama vangiweke hi nyimpi, nkulumo yoleyo a yi ri ya ntikelo swinene naswona a yi fike hi nkarhi lowunene.

Hi Sonto, a ku te gqweta-nkulu, matsalana wa Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya, maphorisa yo hlayanyana ni ntlawa wa vafundhisi va kereke ya Orthodox. Vamakwerhu ni valawuri a va langutele leswaku vafundhisi va pfuxa hasahasa hikuva a va xungete leswo va ta yi pfuxa. Kambe ko va un’we ntsena la ringeteke ku kavanyeta ntsombano. Kuteloko vamakwerhu va n’wi vona a ri karhi a ngungumela a ya eka xivulavuri exitejini loko nkulumo ya le rivaleni yi ri karhi yi ya emahlweni, va hatla va n’wi siva, va n’wi khoma swi tiya va n’wi tlherisela exitulwini xakwe. Va n’wi hlevele va ku: “Ntsombano lowu a hi wa vafundhisi va kereke ya Orthodox, xa wena i ku tshama u yingisela ntsena.” U nambe a ku swi thyaa! Endzhakunyana, gqweta-nkulu ri vule leswaku ri tiphinile hi ku yingisela tinkulumo naswona ri tsakisiwe hi ku hleleka ka Timbhoni ta Yehovha.

Hi ku famba ka nkarhi loko makwerhu un’wana a vulavula hi ntsombano wolowo, u tsale a ku: “Marhengu ya valala ma be hansi kutani vamakwerhu va timukele va tsakile.” Nakambe va vonake va ri ni ku rhula ni vun’we, ku nga nchumu lowu tiyisaka nhlana hikuva vo tala va te entsombanweni va pfilunganyekile hikwalaho ka ku avana loku veke kona hi nkarhi wa nyimpi.

Hambiswiritano, matshalatshala ya vafundhisi a ma fana ni ku tirhela mbhongolo yo bola hikuva etindhawini to tala a va nga ha swi koti ku tirhisa valawuri leswaku va va xanisela Timbhoni ta Yehovha. Kambe, sweswo a swi va pfalanga nomu, va hambete va sapatela vamakwerhu loko va ri karhi va chumayela etikerekeni ta vona. Vafundhisi van’wana va kale va hirha swihovori leswaku swi bukutela vahuweleri va Mfumo loko swi va vona va ri karhi va chumayela. Siku rin’wana nsati wa mufundhisi wa Orthodox u himetele makwerhu wa xisati hi nhonga yi kala yi tshovekela ehenhla ka yena! Xiviko xin’wana xa nkarhi wolowo xi te: “Ku ni milandzu yo tala leyi tengiwaka etihubyeni leyi khumbaka vafundhisi volavo.”

Matshalatshala Lama Engetelekeke Yo Kondletela Vun’we

Alfred Rütimann wa le rhavini ra le Switzerland u hete tin’hweti timbirhi a ri eRomania hi 1947. Xikongomelo xa ku endza ka yena a ku ri ku fambisa ntsombano nileswaku makwerhu Hayden C. Covington wa le yindlu-nkulu a ta famba swin’we na Makwerhu Rütimann. Hambiswiritano, valawuri a va va pfumelelanga vamakwerhu leswaku va khoma ntsombano wolowo naswona va ale ku nyika Makwerhu Covington mpfumelelo wo nghena etikweni. Kambe va nyike Alfred Rütimann mpfumelelo wo tshama tin’hweti timbirhi etikweni kutani u kote ku heta n’hweti ya August ni ya September a ri eRomania.

U fikele eBucharest laha vamakwerhu lava a va tsakile va n’wi hlanganiseke erivaleni ra swihaha-mpfhuka va tamele tiharhi to xonga ta swiluva, ku nga ndhavuko wa kwalaho wo amukela vaendzi. Va fambe na yena ehofisini ya rhavi ra le Bucharest, e38 Alion Street, laha a ku ri kaya ra munhu la tsakelaka. Hofisi leyi yi rhurhiseriwe kwalaho hi January 1947. Leswi a ku ri ni mavarivari ya leswaku Vukhomunisi byi ta wutla mfumo, vamakwerhu a va wu xavisanga muako wa vona wa khale naswona va hlayise adirese ya wona ya 38 Basarabia Street. Va wu kume hi July 1945 naswona a wu ri ni tafula ra khale ni sofa, muchini wo thayipa lowu nga tshoveka, khabodo leyi a yi tele hi swibukwana swa khale ni timagazini—swilo leswi hinkwaswo a swi hlakarile kutani a ku nga ta rila munhu hambi swo tekiwa. A ku ri ni makwerhu wa xisati loyi a a pfa a ya basisa muako wolowo.

Makwerhu Rütimann u hlangane na Pamfil Albu, loyi a a ri presidente wa nhlengeletano leyi va yi tsariseke ximfumo, a tlhela a hlangana na Martin Magyarosi loyi a a ungamela ntirho etikweni. Havumbirhi bya vona va ve valanguteri va miganga. Ku hundze malembe yo hlayanyana swi nga olovi ku vulavurisana ni vamakwerhu va le Romania, kutani vamakwerhu lava va tsakile ku twa leswaku nhlengeletano ya Yehovha yi simeke lunghiselelo lerintshwa ro dyondzisa emavandlheni, ro kota Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni ni Xikolo xa Giliyadi xo letela varhumiwa. Swi le rivaleni leswaku vamakwerhu hinkwavo a va ku langutele hi mahlo-ngati ku sungula ka Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni eRomania. Entiyisweni vamakwerhu va hatle va hlela leswaku ku dyondzisiwa tidyondzo ta 90 ta buku leyi nge Theocratic Aid to Kingdom Publishers, leyi swiyenge swin’wana swa yona a swi kandziyisiwe hi ririmi ra le Romania ni ra le Hungary.

Kambe, xikongomelo-nkulu xa Makwerhu Rütimann a ku ri ku endzela mavandlha yo tala hilaha swi nga kotekaka hakona leswaku a ya nyikela tinkulumo-nkulu leti nyikeriweke entsombanweni. Hikwalaho, u fambe na Makwerhu Magyarosi, loyi a a n’wi tolokela kutani va ma endzele kambirhi matiko lama ntiyiso se a wu dzime timitsu eka wona, va sungula eTransylvania.

Transylvania Ni Le Tindhawini Tin’wana

Ku fana ni le tindhawini tin’wana, vahuweleri va le Transylvania va endle matshalatshala lamakulu leswaku va va kona eminhlanganweni leyi yo hlawuleka. Nakambe a va tiyimisele ku tshama byi kala byi va vusiku hikwalaho ka leswi xiyimiso xa vamakwerhu lavambirhi a xi nga va nyiki nkarhi wo koka moya. Hi xikombiso, eximutanini xa Vama Buzăului, nongonoko wu sungule hi 10:00 nivusiku wu ya hela hi 2:00 hi matakuxa, naswona ku hava ni un’we wa vamakwerhu va 75 lava a va ri kona la vileleke.

Hi ku famba ka nkarhi, Alfred Rütimann u tsale a ku: “Ndlela leyi vamakwerhu volavo va titwaka ha yona hi nkarhi yi hambanile ni ya hina. A swi va karhati ku pfuka hi 2:00 kumbe 3:00 hi matakuxa va amukela vaendzi naswona a va na mhaka nikatsongo hi nkarhi ku fana na hina! Hambileswi va baka hi nenge—naswona minkarhi yin’wana va fambaka mimpfhuka yo leha—va vonaka va ri ni nkarhi wo tala ku hi tlula naswona a va tshami va ri eku vileleni ku fana na hina. Eku sunguleni a ndzi nga swi twisisi leswaku ha yini hi fanele ku khoma nhlangano exikarhi ka vusiku kambe Makwerhu Magyarosi u ndzi pfunile kutani ndzi swi vona leswaku a swi fanerile.”

Ndhawu ya vumbirhi leyi hi yeke eka yona a ku ri Tirgu-Mures, leyi hi nkarhi wolowo a yi ri ni vaaki va 31 000. Na yona nyimpi yi yi siye yi ri rhumbi, a ku pfumaleka ni buloho ni rin’we leri a ri tirha. Hambiswiritano, vamakwerhu va 700 lava humaka emavandlheni ya 25 va fambe mpfhuka wa tikhilomitara ta 50 va ta enhlanganweni lowu khomeriweke exikarhi ka khwati leri nga le kusuhi ni doroba, laha ku nga lo fika ku tshetshiwa kunene.

Vamakwerhu va tlhele va ya eCluj-Napoca, laha a ku hlengeletane vanhu va 300 lava humaka emavandlheni ya 48. Loko va ri edorobeni, Makwerhu Magyarosi u kombe Makwerhu Rütimann muako wo gandlisela eka wona lowu wu tekiweke hi 1928 hikwalaho ka vusopfa bya Jacob Sima. Makwerhu Magyarosi u vutise Makwerhu Rütimann a ku: “Xana ku endleke yini hi yena?” A ku: “U fe n’wexemu. Makwerhu Rütimann u tsale eka xiviko xa yena a ku: “Se a a ri xindzendzele.”

Kun’wana laha va endzeleke kona a ku ri eSatu-Mare ni le Sighet Marmaţiei, ekusuhi ni le Ukraine. Xifundzha xexo a xi ri ni mavandlha lama tlulaka 40, lawa ku vulavuriwaka ririmi ra le Romania, ra le Hungary ni ra le Ukraine. Van’wamapurasi va kwalaho a va nga ri na mhaka ni swilo swa xilungu. A va tibyalela hinkwaswo leswi va swi lavaka va tlhela va byala ni mintsembyana naswona a va ri ni swifuwo, ngopfu-ngopfu tinyimpfu. Nakambe a va tiendlela swiambalo ni maxuka naswona a va titlhuvutsela ni madzovo. A ku ri ni munhu loyi a a va endlela tintangu. Vamakwerhu vo tala lava teke eminhlanganweni yo hlawuleka va te va ambale swiambalo swa ndhavuko wa rikwavo.

Eka riendzo ra vona ra vumbirhi, Makwerhu Rütimann na Makwerhu Magyarosi va ye eMoldovia, ku nga en’walungu-vuxa bya Romania. Va fikele eFrătăuţii, laha vamakwerhu va kwalaho va va amukeleke hi malwandla hambileswi a va ri evuswetini. A va voninga hi timboni ta pharafini naswona a va nyika vaendzi va vona ntswamba, xinkwa, polenta, mandza lama swekiweke ivi ma hluviwa kutani ma petiwa endzeni ka botere. Un’wana ni un’wana a a dyela enkambaneni lowutsongo. Makwerhu Rütimann u tsale a ku: “Swakudya sweswo a swi xawula.” Vusiku byebyo vamakwerhu lava endzeke va etlele exitangeni, emibedweni leyi vekiweke ekusuhi ni ovhene leswaku va kufumela. Vini va muti va etlele ekusuhi na vona emasakeni ya byanyi.

Timbhoni ta xifundzha lexi a ti hisekela ntirho wo chumayela naswona Yehovha u katekise ntirho wa tona, hilaha swiviko swi kombisaka hakona. Hi ximun’wana xa 1945, a ko va ni vahuweleri va 33 ntsena exifundzheni xexo. Kambe hi 1947, a ku ri ni vahuweleri va 350—ku nga ku andza ka khume hi malembe mambirhi!

Leswaku riendzo ra vona ri namba ri vonaka leswaku va endzele matiko-xikaya, loko va ya eBălcăuţi ni le Ivăncăuţi, vamakwerhu lava va fambe tikhilomitara ta 120 hi kalichi leri kokiwaka hi tihanci timbirhi. Makwerhu un’wana u tsale a ku: “Tihanci teto to koma ta le Romania i tinene hikuva ti nga famba egondzweni ra muxaka wun’wana ni wun’wana, ku nga khathariseki leswaku i vusiku kumbe i nhlikanhi.” Vandlha ra le Bălcăuţi leri simekiweke hi 1945, a ri ri ni vahuweleri lava nga tshama va va swirho swa kereke ya protestente. Nandza wa kereke yoleyo hi yena loyi a a chumayela hambileswi a a nga ri mufundhisi. Nhlangano wa le Ivăncăuţi wu khomeriwe ekaya ra makwerhu hileswi a ku na mpfula. Kambe sweswo a swi va karhatanga vanhu volavo va 170 lava a va tile, lava van’wana va vona va fambeke tikhilomitara ta 30 hi mikondzo.

Loko vamakwerhu lavambirhi va heta riendzo ra vona, va nyikele tinkulumo emadorobeni ya 19 naswona ti yingiseriwe hi vahuweleri ni vanhu lava tsakelaka va 4 504, lava humaka emavandlheni ya 259. Loko Alfred Rütimann a khome ndlela a muka eSwitzerland, u nyikele tinkulumo eOrăştie ni le Arad, laha vamakwerhu vo hlayanyana va fambeke mpfhuka wa tikhilomitara ta 60 ku ya ka 80 va ya laha nhlangano a wu khomeriwe kona. Entiyisweni, n’wamapurasi un’wana la nga ni malembe ya 60 hi vukhale, u fambe tikhilomitara ta 100 hi mikondzo, ku kombisa leswaku wa wu tlangela hakunene nhlangano wolowo!

Minhlangano leyi yo hlawuleka a yi nge pfuki yi rivalekile ematin’wini ya ntirho wa le Romania naswona a yi fike hi nkarhi wa kahle hikuva vamakwerhu a va lava ku khutaziwa naswona a ku ri nkarhi wa ntshovelo hi tlhelo ra moya. Vaaki va le Romania a va nga ha lavi ku twa nchumu hi vafumi lava va tshikilelaka ni hikwalaho ka nyimpi leyi a yi va dyisa mbitsi naswona vo tala va vona a va pfilunganyekile hikwalaho ka vukhongeri. Kasi xin’wana, ku wa loku tsemaka nhlana ka leu, ku nga mali ya kwalaho hi August 1947, ku siye vanhu vo tala va ri swisiwana hi ku tsopeta ka tihlo. Hikwalaho, vo tala lava a va kaneta rungula ra Mfumo se a va tiyimiserile ku ri yingisela.

Minhlangano leyi yo hlawuleka a yi fike hi nkarhi hikwalaho ka xivangelo xin’wana—ku nga ri khale, a ku ta sungula muxaka wun’wana wa nxaniso wa tihanyi ku tlula lowo sungula. Nxaniso lowu a wu ta teka makume ya mune wa malembe naswona a wu ta nyanyisiwa hi tidyondzo ta ku pfumela leswaku Xikwembu a xi kona ni hi vafumi va tihanyi lava nga laviki ku twa nchumu!

Romania Yi Sungula Ku Lawuriwa Hi Vukhomunisi

Hi November 1946, lembe leri rhangeleke ku endza ka Alfred Rütimann, tiko ra Romania ri sungule ku fumiwa hi Makhomunisi. Emalembeni ma nga ri mangani lama landzeleke, mfumo wa wona wu herise ntlawa wun’wana ni wun’wana lowu a wu kanetana ni mfumo kutani wu endla leswaku tiko ra Romania hinkwaro ri hatla ri nghena ejokweni ra mfumo wa Soviet, laha ndhavuko ni milawu ya tipolitiki etikweni swi endliweke swi pfumelelana ni fambiselo ra Soviet.

Loko ka ha rhurile, vamakwerhu va kandziyise madzana ya magidi ya timagazini, swibukwana ni tibuku kutani va swi hlayisa etindhawini ta 20 etikweni. Hi nkarhi lowu fanaka, van’wana va andzise ntirho wa vona wo chumayela kasi van’wana va sungule ku phayona, ku katsa na Mihai Nistor na Vasile Sabadâş.

Mihai u averiwe en’walungu-vupela-dyambu bya Transylvania ni le ntsindza wa kona, laha a yeke emahlweni a phayona niloko mfumo wa Vukhomunisi se wu yirise ntirho, laha valala va yena a va n’wi lava hi mahlo-ngati. Xana a a swi papalata njhani ku khomiwa? U ri: “Ndzi endle nkwama lowu fanaka kahle ni lowu a wu tirhisiwa hi vanhu lava xavisaka mafasitere. A ndzi famba-famba eswimitanini ni le madorobeni lawa a ndzi averiwe ku ya chumayela eka swona, ndzi ambale swiambalo swa ntirho naswona ndzi rhwale mafasitere ni mathulusi. Loko ndzi vona phorisa kumbe munhu loyi ndzi n’wi solaka, a ndzi huwelela, ndzi vula leswaku ndzi le ku xaviseni ka mafasitere. Vamakwerhu van’wana va tirhise tindlela tin’wana leswaku va kanganyisa vakaneti. A ku ri ntirho wo tsakisa kambe wu ri ni khombo—ku nga ri eka maphayona ntsena kambe ni le ka mindyangu leyi a yi hi rhurhela. Nilokoswiritano, swi hi tsakisile ku vona swichudeni swa Bibele swi endla nhluvuko ni nhlayo ya vahuweleri yi andza.”

Vasile Sabadâş na yena u ye emahlweni a phayona hambileswi a a boheka ku rhurha ko tala. A a ri mpfuno, ngopfu-ngopfu eku kumeni ka vamakwerhu lava hangalasiweke hi Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo, ku nga wona lawa mfumo lowuntshwa wa Vukhomunisi wu ma tirhiseke ngopfu. Vasile u ri: “A ndzi fanele ku tshama ndzi pfule mahlo naswona ndzi luka mano lamantshwa leswaku ndzi nga khomiwi. Hi xikombiso, loko ndzi ya edorobeni rin’wana, minkarhi hinkwayo a ndzi va ni xivangelo lexi twalaka xo ya kona xo tanihi hi ku ya lava mirhi ni matshungulelo yo karhi.

“Leswi a ndzi papalata ku ehleketeleriwa, ndzi kote ku pfula tindlela to vulavurisana ni vamakwerhu leswaku ndzi ta hamba ndzi va tisela swakudya swa moya. A ndzi susumetiwa hi marito ya Esaya 6:8 leyi nge: ‘Hi mina loyi! Ndzi rhume’ na Matewu 6:33 leyi nge: ‘Hambetani mi lava mfumo ku sungula.’ Tindzimana leti ti endle leswaku ndzi kuma ntsako ni ku ndzi tiyisa nhlana.” Vasile a a fanele a va ni timfanelo leti hikuva hambileswi a a tshama a pfule mahlo, a a ta hetelela a khomiwile ku fana ni van’wana vo tala.

Ku Hlaseriwa Ka Nhlengeletano Ya Xikwembu Hi Tihanyi

Hi 1948 swi tikile ku tsalelana ni yindlu-nkulu ya misava hinkwayo lerova vamakwerhu va kala va ta ni rhengu ro tsala tiposkarata, va tirhisa marito yo gega. Hi May 1949, Martin Magyarosi u tsalele mutirhi-kulobye wa rhavi ra le Bucharest, a ri ePetre Ranca. U te: “Hinkwavo va pfukile ekaya. Ko va ni bubutsa naswona xirhami xi vuyisa n’wana evukatini kutani a hi swi koti ku tirha emasin’wini.” Hi ku famba ka nkarhi makwerhu un’wana u tsale leswaku “le kaya a va nge swi koti ku amukela swiwitsi” nileswaku “vo tala va vabya.” A a vula leswaku a swi nge koteki ku rhumela swakudya swa moya eRomania nileswaku vamakwerhu vo tala va le khotsweni.

Endzhaku ka loko Ndzawulo ya Vululami yi endle xiboho hi August 8, 1949, hofisi leyi a yi ri eBucharest ni miako yo tshama eka yona swi pfariwile kutani ku tekiwa nhundzu hinkwayo leyi a yi ri kona ku katsa ni swilo swa vamakwerhu. Emalembeni lama landzeleke, vamakwerhu va khomiwile ivi va gweviwa. Hi nkarhi wa mfumo wa Vufasisi Timbhoni ta Yehovha a ti hehliwa hi ku va Makhomunisi; kambe hi nkarhi wa Makhomunisi se a ti hehliwa hi ku va “vaseketeri va mfumo wa Manghezi” ni “vaxisi va le Amerika.”

Hinkwako-nkwako a ku ri ni tinhlorhi. Buku Ya Lembe Ya 1953 yi vula leswaku magoza lama tekiweke hi Makhomunisi “a ma bihe ngopfu lerova a ku soriwa un’wana ni un’wana eRomania la kumaka poso leyi humaka ematikweni ya le Vupela-dyambu naswona a a tshama a vekiwe tihlo.” Xiviko lexi xi ya emahlweni xi ku: “Ndlela leyi vamakwerhu a va chava ha yona a yi hlamuseleki. Hambi ku ri swirho swa ndyangu a swi tshembani. Nchumu lowu vuriwaka ntshunxeko a wa ha tiviwi.”

Eku sunguleni ka lembe ra 1950, Pamfil na Elena va ka Albu, Petre Ranca, Martin Magyarosi ni van’wana vo tala, va khomiwile ivi va hehliwa hi leswaku i tinhlorhi ta le Vupela-dyambu. Van’wana va xanisiwile leswaku va paluxa swihundla nileswaku va pfumela leswaku i “tinhlorhi.” Kambe lexi a va xi paluxa hileswaku va gandzela Yehovha naswona va seketela swilaveko swa Mfumo wa yena ntsena. Endzhaku ka swihehlo leswi, vamakwerhu van’wana va pfaleriwe ekhotsweni kasi van’wana va yisiwe etikampeni ta vuhlonga. Xana nxaniso lowu wu wu khumbe njhani ntirho wo chumayela? Hi rona lembe rero—hileswaku hi 1950—nhlayo ya vahuweleri eRomania yi andze hi tiphesente ta nhungu. Swi nambe swi va erivaleni leswaku ntirho lowu wu kongomisiwa hi moya wa Xikwembu!

Makwerhu Magyarosi, loyi hi nkarhi wolowo a a ri emalembeni ya va-60, u yisiwe ekhotsweni ra le Gherla le Transylvania, naswona u fele kona eku heleni ka lembe ra 1951. Xiviko lexi vulavuleke ha yena xi te: “U xanisiwe ngopfu hikwalaho ka ntiyiso, ngopfu-ngopfu ku sukela eku khomiweni ka yena hi January 1950. Sweswi maxangu ya yena ma herile.” Ina, Martin u hete kwalomu ka malembe ya 20 a ri karhi a hlaseriwa hi tihanyi hi vafundhisi, mfumo wa Vufasisi ni hi Makhomunisi. Xikombiso xa yena ni vutshembeki bya yena swi hi tsundzuxa marito ya muapostola Pawulo loko a ku: “Ndzi lwe nyimpi leyinene, ndzi tsutsume pfhumba ndzi kondza ndzi heta, ndzi hlayise ripfumelo.” (2 Tim. 4:7) Hambileswi nsati wa yena Maria a a nga pfaleriwanga, na yena u ve xikombiso lexinene xo tiyisela maxangu. Makwerhu un’wana u n’wi hlamusele tanihi “makwerhu la tlhariheke, la tinyiketeleke swinene entirhweni wa Hosi.” Loko Martin a khomiwile, Maria a a khathaleriwa hi maxaka ku katsa ni n’wana wa yena wa nhwanyana Mărioara, loyi a nga lo n’wi kurisa kambe a nga beburiwangiki hi yena, loyi na yena a tshameke ekhotsweni ivi a ntshunxiwa hi xixikana xa 1955.

“Timbhoni Ta Yehovha I Vanhu Lavanene”

Hi 1955 mfumo wu rivalele vamakwerhu lava a va ri ekhotsweni eka milandzu leyi a va hehliwe ha yona kutani vo tala va vona va ntshunxiwile. Kambe ntshunxeko wa kona a wu tlhaveriwanga hi dyambu. Ku sukela hi 1957 ku ya fika hi 1964 Timbhoni ta Yehovha ti tlhele ti hlotiwa kutani ti khomiwa naswona tin’wana ti gweviwe ku fela ekhotsweni. Hambiswiritano, vamakwerhu lava pfaleriweke ekhotsweni a va helanga matimba kambe va khutazanile leswaku va tshama va tiyile. Hakunene va tiviwe hi mahanyelo ya vona ni ku tshembeka ka vona. Mubohiwa un’wana wa swa tipolitiki u te: “Timbhoni ta Yehovha i vanhu lavanene, a va byi fularhelanga vukhongeri bya vona nikan’we.” U tlhele a vula leswaku eka vabohiwa lava a a pfaleriwe na vona, Timbhoni a ti rhandzeka ngopfu.”

Hi 1964 ku tlhele ku tivisiwa leswaku ku ta ntshunxiwa vamakwerhu van’wana lava rivaleriweke. Kambe na vona ntshunxeko wa vona a wu tlhaveriwanga hi dyambu hikuva ku tlhele ku khomiwa vo tala exikarhi ka 1968 na 1974. Makwerhu un’wana u tsale a ku: “Hi xanisiwile ni ku hlekuriwa hikwalaho ko chumayela Evhangheli. Hi kombela leswaku mi va tsundzuka eswikhongelweni swa n’wina vamakwerhu lava nga ekhotsweni. Ha swi tiva leswaku lowu i ndzingo lowu hi faneleke hi wu tiyiselela. Hi ta hambeta hi chumayela mahungu lamanene hi xivindzi hilaha Matewu 24:14 yi profeteke hakona. Kambe hi tlhela hi mi kombela hi timbilu ta hina hinkwato leswaku mi nga hi rivali!” Hilaha hi nga ta vona hakona, Yehovha u swi twile swikhongelo sweswo leswi humaka embilwini, leswi vanhu va yena lava tshembekaka va swi endleke va ri karhi va rila naswona u va chavelele hi tindlela to hambana-hambana.

Sathana A Byala Ku Nga Tshembani

Diyavulosi a nga hlaseli malandza ya Xikwembu hi ku tirhisa vanhu va le handle ntsena kambe u tirhisa ni vamakwerhu evandlheni. Hi xikombiso, vamakwerhu van’wana lava ntshunxiweke hi 1955, lava a va ri valanguteri loko va nga si ya ekhotsweni, a va vekiwanga ku va valanguteri loko va huma ekhotsweni. Kutani va hlundzukile ivi va pfuxa hasahasa. Swi twisa ku vava leswaku va swi kotile ku yima va tiyile loko va ha ri ekhotsweni kambe moya wa ku tikukumuxa wu va hlurile loko se va ntshunxiwile! Makwerhu un’wana u kale a khomisana ni Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo leswaku a nga xanisiwi kutani a hoxa vamakwerhu lava tshembekeke ekhombyeni lerikulu ni ku endla leswaku swi tika ku endla ntirho wo chumayela.—Mat. 24:10.

Vanhu va Xikwembu a va fanele va tiyiselela ni lava a va sindzisa mavonelo ya vona etimhakeni leti munhu a faneleke a tiendlela swiboho eka tona hi ku ya hi ripfalo ra yena. Hi xikombiso, loko vamakwerhu se va khomiwile, a va hlawurisiwa ku ya ekhotsweni kumbe ku ya tirha laha ku ceriwaka munyu. Van’wana a va vona onge lava hlawulaka ku ya cela munyu va tlula misinya ya milawu ya Bibele. Van’wana a va vula leswaku vamakwerhu va xisati a va fanelanga va tola switolwa nileswaku swi hoxile ku ya ebayisikopo kumbe eholweni ya mintlango hambi ku ri ku va ni xiya-ni-moya.

Lexi tsakisaka hi leswaku hambileswi vamakwerhu volavo a va xopaxopa swilo leswi nga vuriki nchumu, a va swi honisanga swilo swa nkoka—ku nga ku tshama va tshembekile eka Xikwembu. Leswi swi ve erivaleni loko ku huma xiviko xa ntirho wa lembe ra 1958, xi kombisa leswaku vamakwerhu va 5 288 va hume nsimu—ku nga nhlayo leyi engetelekeke hi gidi eka ya n’wexemu wa kona! Nakambe ku ve ni vanhu va 8 549 lava veke kona eXitsundzuxweni naswona ku khuvuriwe va 395.

Ndzingo wun’wana wu sungule hi 1962 endzhaku ka loko Xihondzo xo Rindza xi vule leswaku “valawuri lava tlakukeke” lava ku vulavuriwaka hi vona eka Varhoma 13:1, a ku ri mimfumo ya misava, ku nga ri Yehovha Xikwembu na Yesu Kreste, hilaha a swi tiveka hakona. Loko vamakwerhu vo tala va le Romania va ehleketa ndlela leyi va xanisiweke ha yona hi vafumi va tihanyi, swi va tikerile ku amukela mhaka yoleyo. Entiyisweni, van’wana va teke mhaka yoleyo ku ri rhengu ra Makhomunisi leswaku va ta titsongahata hilaha ku heleleke eka Mfumo, ku nga leswi nga pfumelelaniki nikatsongo ni leswi vuriweke eka Matewu 22:21.

Makwerhu un’wana u vulavule ni Mbhoni-kulobye leyi yeke eBerlin, eRhoma ni le madorobeni man’wana. Makwerhu loyi u ri: “Mbhoni leyi yi ndzi tiyisekisile leswaku mhaka leyi ya valawuri lava tlakukeke a yi nga ri rhengu ra Makhomunisi kambe i swakudya swa moya leswi humaka eka hlonga ro tshembeka. Hambiswiritano, a ndza ha kanakana. Hiloko ndzi vutisa mulanguteri wa hina wa muganga leswaku hi endla yini.”

U hlamule a ku: “Yana mahlweni ni ntirho—hi swona leswi hi faneleke hi swi endla!”

“Yoleyo a ku ri ndzayo leyinene naswona ndza tsaka ku vula leswaku nisweswi ndza ha ‘ya mahlweni.’”

Hambileswi a swi tika ku vulavurisana ni vamakwerhu etikweni leri, vamakwerhu eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo ni va le rhavini leri a ri ungamela ntirho wa le Romania, va endle matshalatshala hinkwawo lawa va nga ma kotaka leswaku va pfuna vamakwerhu va kuma tidyondzo leti hlavuteriweke nileswaku va khomisana tanihi swirho swa ndyangu wun’we wa moya. Sweswo va swi endle hi ku va tsalela mapapila ni ku va lunghiselela swihloko leswi faneleke eka Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo.

Xana vanhu va Yehovha a va swi kumisa ku yini swakudya leswi swa moya? Xirho xin’wana ni xin’wana xa Komiti ya Tiko a xi ri ni ndlela ya le xihundleni yo hlangana ni valanguteri lava endzelaka mavandlha ni swifundzha ni vakulu va mavandlha. A va hlangana hi ku tirhisa varhumiwa lava tshembekaka, lava a va fambisa mapapila ni swiviko leswi yaka erhavini leri ungamelaka ra le Switzerland ni leswi humaka kona. Hikwalaho, vamakwerhu a va kota ku kuma swakudya swa moya ni nkongomiso wa le tilweni.

Vamakwerhu lava tshembekeke na vona va tirhe hi matimba leswaku ku va ni moya wa vun’we emavandlheni ni le mintlaweni leyi a va hlanganyela eka yona. Un’wana wa vona i Iosif Jucan, loyi a a tala ku vula a ku: “A hi nge languteli ku pona Armagedoni kambe hi fularhela ‘Mana’ wa hina.” A a vulavula hi ku tshama hi ri karhi hi vulavurisana ni nhlengeletano ya Yehovha ya la misaveni, leyi fanaka ni manana eka hina. Vamakwerhu volavo a va ri mpfuno wa risima eka vanhu va Xikwembu naswona a va ri khokholo ro sivela lava a va ringeta ku onha vun’we bya vona.

Marhengu Ya Nala

Leswaku Makhomunisi ma ringeta ku tsanisa ripfumelo ra malandza ya Yehovha kumbe ku ma sindzisa ku pfumelela hinkwaswo leswi vuriwaka hi mfumo, ma tirhise tinhlorhi, vaxengi, nxaniso, marungula ya vuxisi ni ku ma xungeta hi rifu. Vaxengi a va katsa vaakelani, vatirhi-kulobye, vagwinehi, swirho swa ndyangu ni vayimeri va Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo. Vayimeri va Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo va kale va nghena ni le vandlheni va tiendla onge va tsakela ntiyiso kutani va dyondza ndlela leyi vanhu va Xikwembu va vulavulaka ha yona. ‘Vamakwerhu lava va mavunwa’ va onhe ngopfu naswona va endle leswaku ku khomiwa vamakwerhu vo tala. Un’wana wa vona i Savu Gabor, loyi a kaleke a byarhisiwa ni vutihlamuleri lebyikulu evandlheni. U paluxiwe hi 1969.—Gal. 2:4.

Vayimeri va mfumo na vona a va ri tinhlori, a va phasa vamakwerhu ni swirho swa mindyangu hi ku rhiya michini leyi kokaka marito va yi tumbetile. Timotei Lazăr u ri: “Loko ndzi ri ekhotsweni hikwalaho ko ala ku hlanganyela eka swa tipolitiki, Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo a ma hamba ma vita vatswari va mina ni ndzisana ya mina leswaku va ya etihofisini ta vona laha a va fika va va konanisa, nkarhi wun’wana ku kala ku hela tiawara ta tsevu. Siku rin’wana va fike va fihla muchini wa vona lowu kokaka marito ekaya ka hina. Madyambu wolawo, ndzisana ya mina leyi tirhaka hi gezi yi xiye leswaku muchini wo pima gezi leri hi ri tirhisaka ekaya wu tirha hi ndlela leyi nga tolovelekangiki. U kamba-kambile kutani a kuma michini yimbirhi leyi kokaka marito hiloko a yi teka xifaniso kutani a yi susa lomu a yi tumbetiwe kona. Hi xamundzuku xa kona vayimeri va Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo va tile va ta kombela tithoyi ta vona, hilaha a va yi vitana hakona.”

Hakanyingi marungula ya vuxisi a ma ta ma ri swihloko leswi tshameke swi kandziyisiwa kambe swi soholotiwile, swi ta swi huma ematikweni man’wana ya Vukhomunisi. Hi xikombiso, xihloko lexi nge “Mpambukwa Wa Vanhu Lava Vitaniwaka Jehovist Ni Matirhelo Ya Wona” xi tekiwe eka phepha-hungu ra le Rhaxiya. Xihloko lexi xi hehle Timbhoni ta Yehovha leswaku matirhelo ya tona “ma fana kahle ni ya vandla ra tipolitiki” leri xikongomelo xa rona “ku nga ku onha matirhelo ya matiko ya Vukhomunisi.” Xi tlhele xi kombela vahlayi leswaku va pota un’wana ni un’wana la hlayaka tibuku ta Timbhoni. Hambiswiritano, eka vanhu lava mianakanyo ya vona yi tirhaka kahle, vuxisi lebyi a byi paluxa ku tsandzeka ka makhomunisi, hikuva a ma byela mani na mani leswaku Timbhoni ta Yehovha ta ha tinyike matimba naswona a ma si kuma rhengu ro herisa ntirho wa tona.

Loko vayimeri va Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo mo khoma makwerhu, a ma tirhisa ndlela yin’wana ni yin’wana ya tihanyi leyi ma yi rhandzaka. Ma kale ma tirhisa mirhi leyi nga ni tikhemikhali leti dlayaka byongo ni fambiselo ra misiha ntsena leswaku ma kuma leswi ma swi lavaka. Un’wana loyi a xanisiweke hi tihanyi i Samoilă Bărăian, u ri: “Loko se va sungule ku ndzi konanisa, va ndzi nwise murhi lowu a wu ri ni chefu leyi dlayaka, lowu a swi antswa ku bukuteriwa ku ri ni ku nwa wona. Ku nga ri khale, ndzi sungule ku titwa hi ndlela yin’wana. A ndzi nga ha swi koti ku famba ndzi ololokile naswona a ndzi nga ha swi koti ku khandziya switepisi. Endzhaku ka sweswo a ndzi tshama ndzi ri ni nkelunkelu. A ndzi nga ha swi koti ku dzikisa mianakanyo ya mina eka nchumu wo karhi naswona loko ndzi vulavula a ndzi pfa ndzi heleriwa hi marito.

“Ndzi ye ndzi tsana swinene. Endzhaku ka n’hweti a ndzi nga ha wu twi nantswo wa swakudya. Marhumbu ya mina a ma nga ha swi koti ku gayela swakudya naswona a ndzi twa onge mahlangano ya marhambu ya mina ma le ku tsemekeni. A ndzi ri ni switlhavi swo tala. Milenge ya mina a yi juluka lerova tintangu a ndzi ti ambala tin’hweti timbirhi kutani ti va ti hlakarile, ndzi boheka ku ti cukumeta. Loyi a a ndzi konanisa a a ndzi tlatlarhukela a ku: ‘Ha yini u hambeta u hemba? Xana a wu swi voni leswaku wa fa?’ A ndzi twa onge ndzi ngo buluka hikwalaho ko hlundzuka kambe ndzi boheke ku tikhoma swinene.” Hi ku famba ka nkarhi Makwerhu Bărăian u horile eka vuvabyi lebyi.

Ndlela yin’wana leyi Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo a ma xanisa vanhu ha yona a ku ri ku dyisa munhu mbitsi, hilaha Alexa Boiciuc a vulaka hakona, a ku: “Laha ndzi nga khoma xo tika swinene i siku leri ndzi pfuxiweke nivusiku kutani ndzi yisiwa eholweni leyi ndzi tweke makwerhu a ri karhi a himeteriwa. Endzhaku ka sweswo ndzi twe makwerhu wa xisati a ri karhi a rila kutani ndzi twa rito ra mana wa mina. A swi antswa leswaku ku biwa mina ku ri ni ku twa van’wana va ri karhi va biwa.”

Vamakwerhu a va byeriwa leswaku va ta ntshunxiwa loko vo boxa mavito ya Timbhoni-kulobye ni minkarhi ya minhlangano swin’we ni lomu yi khomeriwaka kona. Vavasati lava nga evukatini a va kuceteriwa ku tshika vanuna va vona lava khomiweke leswaku vana va vona va ta va ni vumundzuku lebyinene.

Vamakwerhu vo tala va boheke ku tirha emapurasini ya mfumo hileswi nhundzu ya vona yi tekiweke hi Mfumo. Ntirho wa kona a wu nga bihanga kambe vavanuna hinkwavo a va boheka ku ya eminhlanganweni ya tipolitiki, leyi a yi khomiwa ko tala. Lava a va nga yi a va hlekuriwa naswona muholo wa vona a wu hungutiwa, minkarhi yin’wana va nga yi kumi ni peni yinene. Swi le rivaleni leswaku swiyimo leswi swi tikisele Timbhoni ta Yehovha hikuva a ti nga ta hlanganyela eminhlanganweni kumbe emintirhweni ya tipolitiki.

Loko vayimeri va mfumo va secha miti ya Timbhoni, a va teka nhundzu ya tona, ngopfu-ngopfu leyi xavisekaka. Naswona hi xixika a va onha switofu, ku nga yona ndlela ntsena yo kufumeta tindlu. Xana a va ti endlela yini tihanyi to tano? Va vule leswaku switofu a swi ri ndhawu ya kahle yo fihla tibuku. Hambiswiritano, sweswo a swi yi pfalanga milomu ya vamakwerhu. Hambi ku ri lava tiyiseleke ku khomiwa hi ndlela yo biha ni ku hanya ku vava etikampeni ta nxaniso ni le makhotsweni, hilaha hi nga ta swi vona hakona, va hambete va yimela vito ra Yehovha ni ku chavelelana.

Ku Dzunisa Yehovha eTikampeni Ni Le Makhotsweni

Handle ka makhotso, tiko ra Romania a ri ri ni tikampa tinharhu letikulu ta nxaniso. Yo sungula a yi ri eDanube Delta, ya vumbirhi yi ri eGreat Island le Braila kasi ya vunharhu a yi ri emugerhweni lowu hlanganisaka nambu wa Danube ni Lwandle ra Ntima. Ku sukela loko mfumo wa Vukhomunisi wu sungurile, Timbhoni leti khomiweke a ti tala ku tikuma ti pfaleriwe ni lava va nga tshama va ti xanisa, lava a va khomeriwe ku tirhisana ni mfumo lowa khale. Makwerhu un’wana loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha u tikume a pfaleriwe ni vafundhisi va 20! Swi le rivaleni leswaku ku pfaleriwa ni vafundhisi swi n’wi pfulele ndlela yo va ni mabulo lama tsakisaka.

Hi xikombiso, makwerhu un’wana ekhotsweni rin’wana, u ve ni bulo ro leha ni profesa wa tidyondzo ta vukhongeri, loyi a a kambela lava lavaka ku va vafundhisi. Va nga si ya kule, makwerhu u kume leswaku yo na yi xa eka profesa loko swi ta emhakeni ya Bibele. Un’wana wa lava a va yingisele bulo rero a ku ri ndhuna-nkulu ya masocha ya mfumo wa khale.

Ndhuna-nkulu yi vutise profesa yi ku: “Swi tisa ku yini leswaku vanhu lava nga nyawuliki va tiva Bibele ku ku tlula?”

Profesa u hlamule a ku: “Loko hi ri exikolweni hi dyondzisiwa ndhavuko wa kereke ni timhaka leti khumbaka kereke, ku nga ri Bibele.”

Sweswo a swi yi tsakisanga ndhuna-nkulu. Hiloko yi ku: “A hi ku tshemba kambe ndza swi vona leswaku u hi kanganyisile.”

Hi ku famba ka nkarhi vabohiwa vo karhi va kume vutivi lebyi kongomeke bya ntiyiso kutani va nyiketela vutomi bya vona eka Yehovha, ku katsa ni wanuna un’wana loyi a a gweviwe malembe ya 75 hikwalaho ka vugevenga. Kahle-kahle wanuna loyi u cince ngopfu emahanyelweni ya yena lerova sweswo swi xiyiwa ni hi valawuri va khotso. Hiloko va n’wi nyika ntirho wun’wana lowu hi ntolovelo a wu nga ta nyikiwa munhu la khomeriweke vugevenga. A a rhumiwa edorobeni a ri yexe leswaku a ya xavela vabohiwa swilo!

Nilokoswiritano, vutomi bya le khotsweni a byi tika naswona a ku hanyiwa hi rikoko ra xilondza. Vabohiwa va kale va kombela leswaku mazambhana ya vona ma nga vandliwi leswaku va ta kuma swakudya leswi engetelekeke. Nakambe a va dya ti-beet, byanyi, matluka ni swimilana swin’wana, ntsena leswaku makhwiri ya vona ma tala. Hi ku famba ka nkarhi vo tala va file hikwalaho ko sika naswona hinkwavo a va chuluka.

Hi ximumu, vamakwerhu lava tirhaka ekampeni ya le Danube Delta a va susa misava laha a ku ri karhi ku akiwa damu. Hi xixika a va tsema tinhlanga enambyeni, va yime ehenhla ka ayisi. A va etlela exikepeni xa khale lexi endliweke hi nsimbi, laha a ku nga titimeli ra lani naswona a xi thyakile, ku ri ni tinhwala nakambe a va fanele va tiyiselela varindzi va tihanyi, lava a va nga ri na mhaka hambiloko mubohiwa a fa. Nilokoswiritano, swiyimo sweswo hinkwaswo a swi va hetanga matimba vamakwerhu naswona va pfunanile leswaku va tshama va tiyile hi tlhelo ra moya. Twana ntokoto wa Dionisie Vârciu.

Loko Dionisie a nga si ntshunxiwa, mutirhela-mfumo u n’wi vutise a ku: “Vârciu, xana khotso ri swi kotile ku cinca ripfumelo ra wena?”

Dionisie u hlamule a ku, “loko u ri ni sudu yo durha, xana u nga yi cinca u teka yo chipa?”

Mulawuri u te: “A ndzi nge swi endli sweswo!”

Hiloko Dionisie a ku: “Swi tano ni le ka mina, loko ndza ha pfaleriwile, a nga kona la koteke ku ndzi nyika nchumu lowu antswaka ku tlula ripfumelo ra mina. Kutani ha yini ndzi fanele ndzi ri lahla?”

Endzhaku ka sweswo, mutirhela-mfumo u qhavule Dionisie hi voko kutani a ku: “Se u ntshunxekile Vârciu. U nga ri lahli ripfumelo ra wena.”

Vamakwerhu vo fana na Dionisie a va ri vanhu ku fana na hina. Kambe va kume xivindzi ni matimba hi tlhelo ra moya hikwalaho ka ripfumelo ra vona eka Yehovha, leri va pfuneke hi tindlela leti hlamarisaka leswaku va hambeta va hanya.—Swiv. 3:5, 6; Filp. 4:13.

Ku Dyondza Hi Swilo Leswi U Swi Hlayiseke eMianakanyweni

András Molnos u ri: “Ndzi kume ndzetelo wa dyondzo ya swa le tilweni hi karhi lowu ndzi wu heteke ndzi ri ekhotsweni.” Ha yini a vula tano? Hikuva u swi vonile leswaku i swa nkoka ku hlangana ni vamakwerhu vhiki rin’wana ni rin’wana leswaku va dyondza Rito ra Xikwembu. András u ri: “Hi xitalo leswi a hi swi dyondza a swi nga tsariwanga helo kambe a hi swi hlayise emianakanyweni. Vamakwerhu a va tsundzuka swihloko swa Xihondzo xo Rindza leswi va swi dyondzeke va nga si pfaleriwa. Kasi a ku ri ni van’wana lava a va kota ku tsundzuka rungula hinkwaro ra magazini ku katsa ni swivutiso swa xihloko lexi a xi dyondziwa!” Xin’wana lexi a xi pfuna leswaku va tsundzuka hi leswi a va tirha ku kopulula swakudya swa moya hi voko, ku nga wona ntirho lowu vamakwerhu van’wana a va tirha wona va nga si pfaleriwa.—Vona bokisi leri nge “Tindlela To Endla Tikopi” eka matluka 132-3.

Loko vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va hlela ku khoma minhlangano ya Vukreste, a va tivisa nhloko-mhaka leyi ku nga ta buriwa ha yona kutani makwerhu ha un’we a a ringeta ku tsundzuka hinkwaswo leswi a swi tivaka hi mhaka yoleyo, ku sukela eka Matsalwa ku ya eka tinhla leti va ti kumeke loko va dyondza tibuku ta Vukreste leti pfunaka ku twisisa Bibele. Kutani eku heteleleni a va hlangana hinkwavo leswaku va tlhuvutsa nhloko-mhaka yoleyo. Loko se va hlanganile, a va hlawula makwerhu un’we la nga ta pfula hi xikhongelo ivi a fambisa bulo rero hi ku vutisa swivutiso leswi faneleke. Loko hinkwavo va hetile ku hlamusela, na yena a a vula leswi a swi tsundzukaka kutani va hundzela eka yinhla leyi landzelaka.

Emakhotsweni man’wana a swi nga pfumeleriwanga ku hlangana va bula. Kambe vamakwerhu a va ri ni tindlela to hlangana hi vutlhari. Makwerhu un’wana u ri: “A hi susa fasitere ra le kamareni ro hlambela kutani hi ri penda hi xisibi lexi hlanganisiweke ni kalaka leyi hi yi khwayeke ekhumbini ni swimatana. Loko ri omile, a ri va bodo yo tsalela eka yona kutani a hi tsala leswi hi nga ta swi dyondza siku rero. Makwerhu un’we a a koweta kunene marito lama faneleke ma tsariwa ivi un’wana a ma tsala ebodweni yoleyo.

“Hi avanile hi ku ya hi mintlawa ya switokisi swo hlayanyana. Dyondzo ha yin’we a yi hundziseriwa eka makwerhu ha un’we exitokisini xa yena. Leswi bodo yoleyo a yi va exitokisini xin’we hi nkarhi, vamakwerhu lava nga le switokisini leswin’wana a va kuma rungula rero hi ku va hi va gongondzela rona ekhumbini. Njhani? Un’wana wa hina a a ta gongondza marito ya rungula ra xihloko xexo ekhumbini kumbe eka tiphayiphi ta mati yo hisa, a nga bi huwa. Kutani vamakwerhu lava nga le switokisini leswin’wana a va vekela tikomichi ta vona ekhumbini kumbe ephayiphini ya mati yo hisa leswaku va yingisa leswi vuriwaka. Swi le rivaleni leswaku lava a va nga wu tivi mukhuva lowu wo gongondza marito a va fanele va dyondzisiwa.”

Emakhotsweni man’wana vamakwerhu a va kuma swakudya swa moya leswa ha ku swekiwaka eka vamakwerhu va xisati vo tlhariha lava a va va endzela. Hi xikombiso, loko vamakwerhu lava va baka xinkwa, a va fihla rungula leri kandziyisiweke endzeni ka xona. Vamakwerhu va vitane swakudya leswi va ku i xinkwa lexi humaka etilweni. Vamakwerhu va xisati va kote ni ku tisa swiyenge swa Bibele ekhotsweni hi ku petsa maphepha ya kona ma va swiphephana leswitsongo, va swi nghenisa eka tipulasitiki letitsongo leti nga ni xivumbeko xa bolo kutani va funengeta tibolo teto hi chokoleti ni mapa ya cocoa.

Kambe lexi a xi nga tsakisi hi lunghiselelo leri hi leswaku vamakwerhu a va fanele va hlaya rungula rero exihambukelweni, ku nga yona ndhawu leyi a va kota ku kuma nkarhinyana wo va voxe, ku nga ri na munhu la va vekeke tihlo. Loko makwerhu a heta ku hlaya, a a veka leswi a swi hlayeke endzhaku ka xigubu xa mati ya xihambukelo. Vabohiwa lava nga riki Timbhoni na vona a va ri tiva lunghiselelo leri ro fihla rungula rero kutani vo tala a va tiphina hi ku hlaya va nga kavanyetiwi hi munhu.

Vavasati Ni Vana Va Tshama Va Tshembekile

Viorica ni makwavo Aurica va ka Filip va xanisiwe hi swirho swa ndyangu ku fana ni Timbhoni tin’wana to tala. Vanhwanyana lava a va ri ni vabuti va nkombo ni sesi wun’we. Viorica u ri: “Hikwalaho ka leswi Aurica a a navela ku tirhela Yehovha, u tshike ku ya eyunivhesiti le Cluj-Napoca hi 1973 kutani a khuvuriwa hi ku hatlisa loko a ha ku tshika xikolo. Ndzi lave ku tiva lexi n’wi susumetelaka ku hiseka hi ndlela yoleyo, endzhaku ka sweswo hiloko na mina ndzi sungula ku dyondza Rito ra Xikwembu. Loko ndzi twa hi ta xitshembiso xa Xikwembu xa vutomi lebyi nga heriki loko misava yi ta va yi ri paradeyisi, ndzi te, ‘A ndzi si tshama ndzi twa mahungu yo tsakisa ku tlula wolawo!’ Loko ndzi ri karhi ndzi ya emahlweni ni dyondzo ya mina, ndzi tirhise misinya ya milawu ya Bibele leyi vulavulaka hi mhaka ya ku va Vakreste va nga hlanganyeli eka tipolitiki, hiloko ndzi ala ku va xirho xa Ntlawa wa Vukhomunisi.”

Viorica u ya emahlweni a ku: “Hi 1975 ndzi nyiketele vutomi bya mina eka Yehovha. Ndzi tlhele ndzi suka ekaya ndzi ya tshama ni xaka edorobeni ra Sighet Marmaţiei, laha a ndzi ri mudyondzisi exikolweni. Hikwalaho ka leswi ndzi hlawuleke ku nga hlanganyeli eka tipolitiki, valawuri va xikolo va ndzi byele leswaku ndzi ta hlongoriwa loko lembe ri hela. Hiloko swirho swa ndyangu wa ka hina swi sungula ku hi xanisa mina ni sesi wa mina leswaku ndzi ta hlanganyela etipolitikini leswaku ndzi nga hlongoriwi entirhweni!”

Hambi ku ri vana va xikolo a va tshamela ku xungetiwa, van’wana a va xungetiwa hi Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo. Handle ko biwa ni ku rhukaniwa, vana vo tala va hlongoriwile eswikolweni swin’wana kutani va boheka ku ya nghena eka swin’wana. Van’wana a va amukeriwanga kutani a va ha swi kotanga ku ya emahlweni ni dyondzo. Vatirhela-mfumo va kale va thola ni vana leswaku va va tinhlorhi!

Daniela Măluţan, loyi sweswi a nga phayona u ri: “Ko tala a ndzi khomisiwa tingana emahlweni ka vana lava ndzi nghenaka na vona xikolo hileswi ndzi aleke ku va xirho xa Vandla ra Vantshwa ra Vukhomunisi, leri a ri tirhisiwa ku dyondzisa vana tipolitiki. Loko ndzi sungula ntangha kaye, vayimeri va Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo ma ndzi xanisile swinene nakambe ndzi tlhele ndzi xanisiwa ni hi vadyondzisi ni swirho swin’wana swa xikolo leswi a swi ri tinhlorhi. Ku sukela hi 1980 ku ya fika hi 1982, a ndzi tshamela ku tlhaviwa hi swivutiso kwalomu ka Ravunharhu rin’wana ni rin’wana ehofisini ya nhloko ya xikolo. Kambe, nhloko ya xikolo a yi nga pfumeleriwi ku va kona loko ndzi ri karhi ndzi vutiseteriwa swivutiso. Loyi a a ndzi vutisetela, ku nga ndhuna ya Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo, a a tiviwa ngopfu hi vamakwerhu va le Tikweni ra Bistriţa-Năsăud hikwalaho ka leswi a a nga lavi no hi vona nileswi a a swi hisekela hi mbilu ya yena hinkwayo ku tshama a hi sele ndzhaku. U kale a ta eka mina a tamele mapapila lama hehlaka vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri. A a lava ntsena leswaku mina n’wana ntsanana ndzi nga va tshembi vamakwerhu, ndzi fularhela ripfumelo ra mina ni ku ndzi kucetela leswaku ndzi va nhlori ya Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo. Kambe u be hansi!

“Hambiswiritano, mintokoto ya mina a yi vulavuli hi maxangu ya mina ntsena. Hi xikombiso, mudyondzisi wa mina wa matimu, loyi a a ri xirho xa ntlawa wa Vukhomunisi, u lave ku tiva leswaku ha yini ndzi tshamela ku konanisiwa! Hiloko siku rin’wana a tshika ku dyondzisa matimu kutani a heta tiawara timbirhi a ri karhi a ndzi vutisa swivutiso swo tala hi ta ripfumelo ra mina ndzi yime emahlweni ka vadyondzi-kulorhi. Tinhlamulo ta mina ti n’wi tsakisile naswona u vone swi hoxile leswaku ndzi khomiwa hi ndlela yoleyo ya tihanyi. Endzhaku ka bulo rero u sungule ku xixima mavonelo ya hina a tlhela a amukela minkandziyiso.

“Kambe valawuri va xikolo va ye emahlweni va ndzi kaneta. Va ndzi hlongorile exikolweni loko ndzi fanele ku sungula ntangha khume. Hambiswiritano, ndzi hatle ndzi kuma ntirho naswona a ndzi tisolanga leswi ndzi tshameke ndzi tshembekile eka Yehovha. Ndzi N’wi nkhensile hakunene hileswi ndzi kurisiweke hi vatswari lava nga Vakreste lava tshameke va tshembekile hambileswi mfumo wa Makhomunisi wu va ciniseke gija. A ndzi xi rivalanga nikan’we xikombiso xa vona lexinene.”

Majaha Ma Ringiwa

Etsimeni ra wona ro hlasela Timbhoni ta Yehovha, Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo a ma hlasela ngopfu vamakwerhu lava ha riki majaha hileswi mapfalo ya vona ya Vukreste a ma nga va pfumeleli ku hlanganyela eka swa tipolitiki. A va khomiwa, va pfaleriwa, va ntshunxiwa kutani va khomiwa nakambe va ya pfaleriwa. Xikongomelo xa sweswo a ku ri ku va heta matimba. Un’wana wa vamakwerhu volavo ku nga József Szabó, u lo na heta ku khuvuriwa ivi a gweviwa mune wa malembe ekhotsweni.

Endzhaku ko pfaleriwa malembe mambirhi ekhotsweni, József u ntshunxiwe hi 1976 kutani hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo a tikumela ntombhi leyi a a ta yi teka. József u ri: “Hi vutanile kutani hi veka siku leri hi nga ta cata ha rona. Endzhakunyana, ndzi kume papila rin’wana leri ndzi tivisaka leswaku ndza laveka eHubyeni ya Masocha ya le Cluj. A ndzi fanele ndzi ya kona hi rona siku ra mucato wa hina! Nilokoswiritano, hi catile ivi endzhaku ka sweswo ndzi ya ehubyeni. Hambileswi a ndza ha ku cata siku rero, huvo yi ndzi gweve malembe manharhu ekhotsweni naswona ndzi xi hetile xigwevo xa mina. Gome leri ndzi veke na rona hi ku hambana ni nkatanga a ri hlamuseleki.”

Timotei Lazăr, Mbhoni yin’wana leyi a yi ri muntshwa, u ri: “Mina ni ndzisana ya mina hi ntshunxiwe ekhotsweni hi 1977. Buti wa hina loyi a a ntshunxiwe n’wexemu ka kona, u tile ekaya a ta tsaka na hina leswi hi ntshunxiweke. Kasi u ti tisa emavokweni ya maphorisa—Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo a ma n’wi rindzile. Ma hi hambanise hi nkani malembe mambirhi ni tin’hweti ta nkombo ni masiku ya 15, kambe sweswi a ma tlhela ma hi tekela buti wa hina ma n’wi tlherisela ekhotsweni hileswi ripfalo ra yena ra Vukreste ri nga n’wi pfumelelangiki ku hlanganyela eka tipolitiki. Mina ni ndzisana ya mina hi sale hi lo dzoo!”

Ku Tlangela Xitsundzuxo

Hi vusiku byo tlangela Xitsundzuxo, vakaneti va hina a va tiyimisela swi nyawula ku hlota Timbhoni ta Yehovha. A va ti hlasela emakaya, va ti rihisa va tlhela va ti khoma. Vamakwerhu a va tiponisa hi ku hlangana va tlangela rifu ra Yesu va ri swintlawana—minkarhi yin’wana ku ri swirho swa ndyangu ntsena.

Teodor Pamfilie u ri: “Eka Xitsundzuxo xin’wana, ndhuna ya maphorisa emugangeni wa ka hina yi tshamele byala ni vanghana ri kala ri pela. Loko yi ku ya famba leswaku yi ya secha miti ya vamakwerhu, yi kombele munhu wo karhi leswaku a yi heleketa hi movha wa yena. Kambe movha wu ale ku duma. Loko wu dumile, yi tile yi fika yi yima ehandle ka yindlu ya ka hina laha a hi tlangela Xitsundzuxo hi ri ntlawanyana. Hambiswiritano, va kume ku lo dzwii, hileswi hi pfaleke mafasitere hinkwawo kutani va anakanya leswaku a ku na munhu. Hiloko va ya endlwini yin’wana. Loko va fika kona se a va hetile ku tlangela Xitsundzuxo naswona hinkwavo se a va mukile.

“Hala kaya na hina a hi ri karhi hi hetisa nkhuvo wa hina kutani vamakwerhu va hatla va muka. A ku lo sala mina ni ndzisana ya mina loko maphorisa ma fika ma tilongela endlwini, ma yima exikarhi ka yindlu ivi ma ku: ‘Mi endla yini?’

Hiloko ndzi ku: ‘A hi endli nchumu. Hi le ku buleni.’

Phorisa lerin’wana ri ku: ‘Ha swi tiva leswaku a mi khome nhlangano. Va kwihi van’wana?’ Kutani ri languta ndzisana ya mina ri ku: ‘Wena u endla yini laha?’

Ndzisana ya mina yi hlamule hi ku kombetela eka mina yi ku: ‘Ndzi n’wi endzerile.’ Hiloko ma huma ma hele matimba. Hi xamundzuku xa kona hi twe leswaku hambileswi a ma tiyimiserile, a ma khomanga ni un’we!”

Yindlu-nkulu Ya Misava Hinkwayo Yi Vilela Eka Valawuri Va Le Romania

Tihanyi leti Timbhoni ta Yehovha a ti khomiwa ha tona ti endle leswaku hi March 1970 yindlu-nkulu yi tsalela muyimeri wa tiko ra Romania eUnited States papila ra matluka ya mune, yi tlhela yi tsalela presidente wa le Romania, Nicolae Ceauşescu, papila ra matluka ya tsevu hi June 1971. Eka papila leri vamakwerhu va ri tsaleleke muyimeri, va vule leswaku “rirhandzu ra Vukreste ni ku karhateka hi vamakwerhu va le Romania hi swona swi va susumetelaka ku tsala papila rero.” Endzhaku ko boxa mavito ya vamakwerhu va nkombo lava pfaleriweke hikwalaho ka ripfumelo ra vona, papila rero ri ye emahlweni ri ku: “Hi twe leswaku van’wana va lava boxiweke laha henhla va xanisiwe hi ndlela ya tihanyi ekhotsweni. . . . Timbhoni ta Yehovha a hi swigevenga. Emisaveni hinkwayo ti tiveka hi ku nga hlanganyeli eka tipolitiki kumbe eka swiendlo swo pfukela mfumo, kambe hinkwaswo leswi ti swi endlaka swi khumba vugandzeri bya tona ntsena.” Papila rero ri gimete hi ku kombela mfumo leswaku wu “tshika ku xanisa Timbhoni ta Yehovha.”

Papila leri yaka eka Presidente Ceauşescu ri vule leswaku “Timbhoni ta Yehovha eRomania a ti gandzeli ti ntshunxekile hilaha nawu wa le Romania wu vulaka hakona” kambe ta pfaleriwa ti tlhela ti khomiwa hi tihanyi loko ti hlanganile leswaku ti ta dyondza Bibele ni ku bula ni van’wana hi tidyondzo leti ti ti pfumelaka. Papila leri ri tlhele ri vulavula hi ndzivalelo lowu mfumo wu wu nyikeke vamakwerhu vo tala, lowu endleke leswaku va ntshunxiwa ekhotsweni. “A ku tshembiwa leswaku mfumo wu ta tlhela wu humesa ndzivalelo wun’wana eka . . . Timbhoni ta Yehovha. Kambe a swi va nga tano. Mahungu lawa hi ma tweke namuntlha ya le tikweni hinkwaro ra Romania ma ha ri lawaya ya tolweni: Timbhoni ta Yehovha ta ha xanisiwa hi Mfumo. Makaya ya tona ma sechiwa, minkandziyiso ya tona ya tekiwa, vavanuna ni vavasati va khomiwa va ya tengisiwa, van’wana va gweviwa malembe yo tala ekhotsweni kasi van’wana va khomiwa hi tihanyi leti tsemaka nhlana. Leswi hinkwaswo swi vangiwa ntsena hi leswi va hlayaka ni ku chumayela Rito ra Yehovha Xikwembu. Swilo swo tano swi onha ndhuma leyinene ya Mfumo, ha karhateka swinene hi leswi humelelaka Timbhoni ta Yehovha eRomania.”

Papila leri ri rhumeriwe ni tibuku timbirhi: Leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki hi ririmi ra le Romania, ni leyi nge Life Everlasting—In Freedom of the Sons of God hi Xijarimani.

Swilo swi sungule ku antswela Timbhoni ta Yehovha hi 1975 loko tiko ra Romania ri va xirho xa Nhlengeletano ya le Helsinki ya Nsirhelelo ni Ntirhisano eYuropa. Nhlangano lowu wu tiyisekise leswaku ku va ni timfanelo ta vanhu ni ntshunxeko lowu tolovelekeke, lowu katsaka leswaku vanhu va gandzela va ntshunxekile. Endzhaku ka sweswo a ku khomiwa ntsena lava alaka ku ya evusocheni.

Hiloko hi 1986 ku simekiwa nawu lowuntshwa lowu vulaka leswaku a ku na munhu ni un’we ku katsa ni vatirhela-mfumo, la faneleke a nghena ekaya ra munhu a nga ri na mpfumelelo wa n’wini wa muti handle ka swiyimo swo karhi leswi nga enawini. Eku heteleleni, vamakwerhu se a va titwa va ntshunxekile ku khoma minhlangano ya Vukreste, ku katsa ni Xitsundzuxo emakaya ya vona.

Ku Kandziyisa eXihundleni

Loko ntirho wa ha yirisiwile, swakudya swa moya a swi nghenisiwa eRomania hi ku ngungumerisiwa swi ri tibuku, switensele leswi nga ta fika swi nghenisiwa emuchinini wo kandziyisa kumbe hi tindlela tin’wana ivi swi fika swi kandziyisiwa hi vunyingi etikweni. Minkarhi yin’wana a swi hundzuluxeriwa hi ririmi ra le Romania ni ra le Hungary, kambe hi ntolovelo a swi fika swi hundzuluxeriwa swi sukela eka Xinghezi, Xifurwa, Xijarimani kumbe Xintariyana. Minkandziyiso a yi ngungumerisiwa hi tindlela to hambana-hambana, to tanihi hi ku tirhisa vavalangi lava humaka ematikweni mambe, swichudeni leswi teke ku ta dyondza ni vamakwerhu va le Romania loko va endzele ematikweni mambe.

Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo ma ringete hi matimba ku tiva lava ngungumerisaka minkandziyiso leyi ni ku lava ku tiva lomu a yi kandziyiseriwa kona eRomania. Vamakwerhu a va tlharihile, a va tirhela etindhawini leti nga riki na pongo nikatsongo etindlwini leti a ti ri emadorobeni yo hlayanyana. Endzeni ka tindlu leti, a va ake swiyindlwana kumbe makamara lama nga tiviwiki hi vanhu, lawa a va tirhela eka wona hi michini ya vona yo gandlisa. Man’wana ya makamara lawa a ma akiwe endzhaku ka switiko endlwini. Kambe, vamakwerhu a va endla switiko sweswo leswaku va kota ku swi susa hi ku olova loko va lava ku nghena emakamareni wolawo.

Sándor Parajdi, u tirhe evugandliselweni bya le xihundleni eTirgu-Mures, laha a a kandziyisa xibukwana xa ndzimana ya siku, Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo, Xihondzo xo Rindza ni Xalamuka! Makwerhu Sándor u ri: “A hi tirha kwalomu ka tiawara ta 40 hi mahelo-vhiki, hi cincana hi ku etlela awara yin’we. Swiambalo swa hina ni nhlonge ya hina a swi nuha tikhemikhali. Siku rin’wana loko ndzi fika ekaya, n’wana wa mina wa malembe manharhu hi vukhale u te: ‘Papa, u ni risema leri fanaka ni ra xibukwana xa ndzimana ya siku!’”

Traian Chira, tatana la nga ni vana, a a kandziyisa a tlhela a yisa tibuku eTikweni ra Cluj. Traian u nyikiwe muchini lowutsongo wo gandlisa lowu thyiweke Xisilo [The Mill], lowu a wu ri wa khale swinene naswona a wu ri wa xikhale. A wu endla ntirho wa wona kambe tibuku leti humaka eka wona a ti ri ta xiyimo xa le hansi ngopfu. Hiloko Traian a kombela makwerhu un’wana loyi a a ri makhanikhi leswaku a wu lunghisa. Makwerhu loyi u wu langutile kambe a wu swi vona exikandzeni xa yena leswaku yi chaye khale emuchinini lowu—a wu nga ha ta pfuka wu lunghisekile. Hiloko xikandza xa yena xi cinca kutani a ku: “Ndzi nga mi endlela muchini lowuntshwa!” Nkateko wa kona, a nga lo endla muchini lowuntshwa ntsena. U hi akele ni ndhawu yo tirhela eka yona ekamareni ra le hansi ra yindlu ya makwerhu un’wana wa xisati a tlhela a wu endlela ni ndhawu ya wona. Ematshan’weni yo endla muchini wun’we, u endle yo tlula khume! Swisilo leswi leswintshwa swi yisiwe emadorobeni yo hambana-hambana etikweni naswona swi endle ntirho wa kahle.

Hi va-1980 vamakwerhu vo hlayanyana va dyondzisiwe ku tirhisa michini ya muxaka wun’wana yo kandziyisa, leyi a yi ri ya xiyimo xa le henhla swinene. Wo sungula ku leteriwa i Nicolae Bentaru, loyi na yena a leteleke van’wana. Hilaha a swi ri hakona, ntirho wo gandlisa ekaya ra ka Bentaru a wu ri ntirho wa ndyangu, xirho ha xin’we a xi averiwe ntirho wo karhi. Kambe, lexi a xi tika a ku ri ku hlayisa ntirho lowu wu ri xihundla, ngopfu-ngopfu hi nkarhi lowu Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo a ma nghena emitini ya vanhu ma secha. Hikwalaho a swi ri swa nkoka ku endla swilo hi xihatla, kutani vamakwerhu a va tirha tiawara to leha hi mahelo-vhiki va kandziyisa ni ku fambisa minkandziyiso yoleyo. Ha yini a ku tirhiwa ngopfu hi mahelo-vhiki? Hikuva exikarhi ka vhiki a va tirhela mindyangu ya vona.

Nakambe vamakwerhu a va fanele va va ni vuxiyaxiya loko va xava maphepha. Hambiloko munhu a xava xiputsa xin’we—lexi nga ni kwalomu ka maphepha ya 500—a a fanele a hlamusela leswaku u ya endla yini hi xona. Kambe, michini yoleyo a yi tirhisa kwalomu ka maphepha ya 40 000 hi n’hweti! Hikwalaho vamakwerhu a va fanele va xiya swinene loko va ri karhi va xava maphepha eka vaxavisi. Nakambe, leswi mimovha a yi tala ku sechiwa emapatwini, a va fanele va xiya ni mapatu lawa va fambaka eka wona.

Ntlhontlho Wo Hundzuluxela

Vamakwerhu va nga ri vangani va xinuna ni va xisati lava a va tshama etindhawini to hambana-hambana eRomania va hundzuluxele minkandziyiso hi tindzimi ta kwale tikweni, ku katsa ririmi ra le Ukraine leri a ri vulavuriwa hi vanhu va nga ri vangani lava tshamaka tlhelo ra n’walungu. Vahundzuluxeri van’wana a va ri vadyondzisi va ririmi loko va nga si kuma ntiyiso; van’wana va tidyondzise ririmi rimbe, kumbexana hi ku pfuniwa hi tikhoso leti dyondzisaka ririmi.

Loko vahundzuluxeri va ha sungula ntirho wo hundzuluxela, a va tsala hinkwaswo hi voko kutani va swi yisa edorobeni ra Bistriţa le n’walungu leswaku swi ya kamberiwa. Kan’we kumbe kambirhi hi lembe, vahundzuluxeri ni vakamberi va byona a va hlangana leswaku va ta tlhuvutsa swivutiso leswi khumbaka ntirho wa vona. Loko vamakwerhu lava vo khomiwa, a swi tolovelekile leswaku va sechiwa, va konanisiwa, va biwa kutani va ya pfaleriwa ekhotsweni. Lava va khomiweke a va ntshunxiwa swa tiawara ti nga ri tingani kumbe masiku ma nga ri mangani kutani va tlhela va khomiwa—ko tala maphorisa a ma endla tano leswaku ma ta va heta matimba. Van’wana a va nga humi emakaya ya vona kumbe va boheka ku vika emaphoriseni siku rin’wana ni rin’wana. A ku khometeriwa vamakwerhu vo tala, van’wana va vona i Dumitru na Doina va ka Cepănaru na Petre Ranca.

Dumitru Cepănaru a a ri mudyondzisi wa matimu ni ririmi ra le Romania kasi nsati wa yena Doina a a ri dokodela. Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo ma kale ma va kuma kutani ma va khoma ivi ma va pfalela malembe ya nkombo ni hafu emakhotsweni lama hambaneke. Doina u hete ntlhanu wa wona a pfaleriwe a ri yexe. Entiyisweni hi van’wana va lava mavito ya vona a ma boxiwe epapileni leri boxiweke hala henhla, leri yindlu-nkulu yi ri tsaleleke muyimeri wa tiko ra Romania, loyi a a ri eUnited States. Hi nkarhi lowu Doina a a pfaleriwe a ri yexe, u tsalele nuna wa yena mapapila ya 500 swin’we ni vamakwerhu va xisati lava nga ekhotsweni a va khutaza.

Endzhaku ka loko Dumitru na Doina va hete lembe va pfaleriwile, Sabina Cepănaru, mana wa Dumitru na yena u khomiwile a ya heta ntlhanu wa malembe ni tin’hweti ta khume ekhotsweni. Loyi a nga pfaleriwangiki kambe a a tshama a vekiwe tihlo hi Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo i nuna wa Sabina, loyi na yena a a ri Mbhoni ya Yehovha. U hambete a endzela swirho leswinharhu swa ndyangu wa yena leswi a swi ri ekhotsweni hambileswi sweswo a ku ri ku tiveka ekhombyeni.

Hi 1938, Petre Ranca u hlawuriwe ku va matsalana wa hofisi ya Timbhoni ta Yehovha eRomania. Ntirho lowu wu endle leswaku a hlotiwa ngopfu hi Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo, hi nga ha vuli ntirho wa yena wo hundzuluxela. Ma kale ma n’wi kuma hi 1948 kutani ma n’wi khoma ko talanyana ivi hi 1950 a gweviwa swin’we na Martin Magyarosi na Pamfil Albu. Hileswi Petre a a hehliwa hi ku va xirho xa ntlawa wa tinhlorhi ta Anglo-American, u gweviwe malembe ya 17 emakhotsweni lama nga ni nsele ngopfu etikweni—khotso ra le Aiud, ra le Gherla ni ra le Jilava—ivi a gweviwa malembe manharhu ya leswaku a nga humi ekaya rakwe le Tikweni ra Galaţi. Nilokoswiritano, makwerhu loyi wo tshembeka u tirhele Yehovha hi mbilu hinkwayo ku fikela loko a hete xiavelo xa yena la misaveni hi August 11, 1991.

Ku tinyiketela hi ku tirhandzela ka vamakwerhu volavo lava tshameke va tshembekile ku hi tsundzuxa marito lama nge: “Xikwembu a xi pfumali ku lulama lerova xi nga rivala ntirho wa n’wina ni rirhandzu leri mi ri kombiseke hikwalaho ka vito ra xona, hileswi mi tirheleke vakwetsimi naswona ma ha ya emahlweni mi va tirhela.”—Hev. 6:10.

Mintsombano Leyi Khomeriweke eRivaleni

Hi va-1980 vamakwerhu va sungule ku hlangana hi mintlawa leyikulu—minkarhi yin’wana va ri magidi—loko swiyimo swi va pfumelela, ku fana niloko ku ri ni mucato kumbe xilahlo. Emucatweni, a va dzima tende lerikulu endhawini leyi faneleke enhoveni kutani va khavisa endzeni ka rona hi mimete yo xonga leyi a yi ri ni swifaniso swa swiendlakalo swa le Bibeleni ni matsalwa lama lukeriweke eka wona. A ku hleriwa matafula ni switulu swa “vaendzi” vo tala naswona a ku va ni xifaniso lexikulu lexi a xi ri ni Xihondzo xo Rindza lexi kurisiweke naswona ndzimana ya lembe a yi hayekiwa exitejini. Hi xitalo vamakwerhu va muganga wolowo a va ta ni swakudya hilaha va nga kotaka hakona. Xisweswo hinkwavo lava nga kona a va tiphina hi swakudya swa nyama ni swa moya.

Nongonoko a wu sungula hi nkulumo ya mucato kumbe ya xilahlo kutani ku landzela tinkulumo to hambana-hambana leti sekeriweke eBibeleni. Leswi swivulavuri a swi pfa swi kavanyeteka swi nga koti ku fika hi nkarhi, vamakwerhu van’wana lava fanelekaka a va tshama va lunghekile ku nyikela tinkulumo ta lava nga si fikaka, hi xitalo a ku tirhisiwa Bibele ntsena hikuva a ku nga ri na maphepha ya tinkulumo leti lunghiseleriweke.

Hi ximumu, vanhu lava tshamaka edorobeni a va endzela ematiko-xikaya va ya biwa hi moya. Timbhoni ta Yehovha na tona a ti endla tano. Hambiswiritano, a ti tirhisa nkarhi wolowo ku khoma mintsombano leyitsongo kwale switsungeni ni le makhwatini. Minkarhi yin’wana a ti kota ni ku tlanga tidrama ta le Bibeleni ti ambale xikhale.

Ndhawu yin’wana leyi vanhu a va rhandza ku khitikanela eka yona va ya tlanga mintlangu hi nkarhi wo wisa a ku ri eLwandle ra Ntima, leyi a yi ri ndhawu ya kahle ya nkhuvulo. Xana vamakwerhu a va va khuvula njhani van’wana va nga kalanga va koka mahlo ya vanhu? Ndlela yin’wana a ku ri ku tlanga “ntlangu.” Lava nga ta khuvuriwa ni vahuweleri van’wana lava khuvuriweke a va endla xirhendzevutana ematini kutani va hoxelana bolo. Xivulavuri a xi yima exikarhi ka vona xi nyikela nkulumo, kutani endzhaku ka sweswo va khuvuriwa—hi ndlela ya vutlhari.

Holo Ya Vafuwi Va Tinyoxi

Hi 1980, vamakwerhu va le dorobeni ra Negreşti-Oaş, en’walungu-vupela-dyambu bya Romania, va lave ndlela ya vutlhari yo kuma mpfumelelo wo aka Holo ya Mfumo. Hi nkarhi wolowo, Mfumo a wu khutaza vanhu ku fuwa tinyoxi. Hiloko vamakwerhu lava a va xavisa vulombe va teriwa hi mianakanyo yo hlangana va vumba nhlangano wo fuwa tinyoxi, lowu a wu ta endla leswaku va va ni xivangelo lexi twalaka xo aka ndhawu yo hlanganela eka yona.

Endzhaku ko vulavurisana ni vakulu va le xifundzheni xa vona, vamakwerhu lava va tsarisile eka Nhlangano wo Fuwa Tinyoxi wa le Romania kutani va ya etihofisini ta mfumo va yisa xikombelo xa vona xo kombela ku aka ndhawu yo hlanganela eka yona. Valawuri a va kalanga va tipfinyinga, va va nyike mpfumelelo wo aka muako wa mapulanga lowu leheke timitara ta 34 wu tlhela wu anama timitara ta 14. Vafuwi wa tinyoxi ni vapfuneti va vona vo tala va hete muako wa vona hi tin’hweti tinharhu va tsakile. Valawuri va tlhele va va nkhensa hi ndlela yo hlawuleka!

Leswi a ku ta va ni vanhu vo tala hi siku ra nhlangano wo sungula naswona a wu ta teka tiawara to hlayanyana, vamakwerhu va kombele mpfumelelo wo tirhisa holo yoleyo ku tlangela nkhuvo wa ntshovelo wa mavele kutani va pfumeleriwa. Nkhuvo wolowo wu tlangeriwe hi Timbhoni leti tlulaka 3 000 leti a ti huma etindhawini to hambana-hambana ta tiko. Valawuri va hlamarile ku vona leswaku ku te vanhu vo tala swonghasi va ta pfuna ku tshovela ni ku tlangela “nkhuvo” wolowo.

A swi kanakanisi leswaku nkhuvo wolowo wu ve nhlengeletano leyi wundleke vamakwerhu hi tlhelo ra moya. Nakambe, hikwalaho ka xikongomelo-nkulu xa muako wolowo, a ku pfa ku vulavuriwa hi tinyoxi kambe hi ndlela yo fanekisela. Hi xikombiso, swivulavuri a swi vulavula hi ku hiseka ka tinyoxi, vuswikoti bya tona byo tiva ndlela ni ku hleleka ka tona, xivindzi ni ku tinyiketela ka tona loko ti ri karhi ti khathalela vulombe bya tona ni hi vutshila byin’wana bya tona.

Endzhaku ka nhlangano lowu wo khangula Holo ya Tinyoxi hilaha a yi vitaniwa hakona, vamakwerhu va hambete va yi tirhisa emalembeni yo hetelela ya loko ntirho wa ha yirisiwile va tlhela va yi tirhisa malembe manharhu loko ntirho wu nga ha yirisiwanga.

Vafamberi Va Marhavi Va Kondletela Vun’we

Makhomunisi ma hete makume ya malembe ma ri karhi ma ringeta hi matimba ku byala moya wo kanakana ni ku nga twanani exikarhi ka vanhu va Xikwembu nileswaku va nga vulavurisani. Hilaha se swi boxiweke hakona ma humelerilenyana. Entiyisweni, van’wana va tshame va nga twanani ku fikela hi va-1980. Maendzo ya vafamberi va marhavi ma pfunile ku kondletela vun’we tanihi leswi ni xiyimo xa tipolitiki na xona xi cinceke.

Emasungulweni ya va-1970, Gerrit Lösch, loyi a a ri xirho xa Komiti ya Rhavi erhavini ra le Austria kambe sweswi a nga xirho xa Huvo leyi Fumaka, u endzele eRomania ko hlayanyana. Hi 1988, vayimeri va Huvo leyi Fumaka, ku nga Theodore Jaracz na Milton Henschel va endzele kona kambirhi, va famba na Makwerhu Lösch na Makwerhu Jon Brenca loyi a a toloka tinkulumo ta vona, loyi enkarhini wolowo a a ri xirho xa ndyangu wa Bethele ya le United States. Endzhaku ka maendzo lawa lama khutazaka, magidi ya vamakwerhu lava a va tihambanise ni vanhu va Yehovha va ve ni xivindzi xo vuyela entlhambini.

Hi nkarhi wolowo, swiyimo swa tipolitiki leswi a swi ri karhi swi cinca, swi hahlule Vukhomunisi eYuropa lerova byi hetelela byi wile hi va-1980. Le Romania, swilo swi nyanyile hi 1989 loko vanhu va pfukela mfumo wa Vukhomunisi. Murhangeri wa ntlawa lowu, Nicolae Ceauşescu ni nsati wakwe va dlayiwe hi December 25. Hiloko ku simekiwa mfumo lowuntshwa haxawa ka kona.

Ntshunxeko Eku Heteleleni!

Tanihi ntolovelo, Timbhoni ta Yehovha a ti hlanganyelanga etimhakeni ta tipolitiki loko xiyimo xa tipolitiki eRomania xi ri karhi xi cinca. Nilokoswiritano, Timbhoni ta 17 000 leti a ri ti kona eRomania hi nkarhi wolowo, ti kume ntshunxeko lowu a ti nga lorhi nileswaku ti ta kala ti wu kuma. Komiti ya Tiko yi tsale yi ku: “Endzhaku ko xaniseka malembe ya 42, hi tsakela ku mi rhumela xiviko lexi tsakisaka xa ntirho wa laha Romania. Hi ba mandla hi vuyelela eka Yehovha Xikwembu, Tata wa hina wa rirhandzu, hileswi a yingiseke swikhongelo leswi humaka embilwini swa timiliyoni ta vamakwerhu kutani a herisa nxaniso lowu wa tihanyi.”

Hi April 9, 1990, vamakwerhu va tsarisiwe ximfumo tanihi Nhlengeletano ya Vukhongeri ya Timbhoni ta Yehovha ivi hi ku hatlisa va hlela ku khoma tinhlengeletano ta xifundzha etikweni hinkwaro. Ku ve ni vanhu vo tlula 44 000 etinhlengeletanweni leti—ku nga nhlayo leyi yi tlulaka ya vahuweleri kambirhi, lava hi nkarhi wolowo a va ri kwalomu ka 19 000. Entiyisweni, xiviko xa ntirho wa nsimu xi kombisa leswaku ku sukela hi September 1989 ku ya fika hi September 1990, nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi andze hi 15 wa tiphesente!

Hi nkarhi wolowo, Komiti ya Tiko a yi kongomisa ntirho yi ri ehansi ka rhavi ra le Austria. Hambiswiritano, hi 1995, endzhaku ko va rhavi ra le Romania ri hete malembe ya 66 ri pfariwile, ri tlhele ri pfuriwa.

Ku Seketeriwa eMaxangwini Ya Ku Wa Ka Ikhonomi

Hi va-1980 ikhonomi ya le Romania yi wile kutani swilo swo tihanyisa a swi pfumaleka. Kuteloko ku wa mfumo wa Makhomunisi, hiloko ikhonomi na yona yi landzela kutani vanhu va sala emaxangwini lamakulu. Timbhoni ta Yehovha ta le Austria, Hungary ni laha khale a ku vitaniwa Czechoslovakia na Yugoslavia, ti rhumelele vamakwerhu va le Romania tithani leti tlulaka 70 ta swakudya ni swiambalo, lava na vona va pambuleleke vaakelani va vona lava nga riki Timbhoni. Xiviko xi ri: “Rini na rini loko vamakwerhu va pfuna vaakelani, a va tirhisa nkarhi wolowo ku va chumayela.”

Handle ko kuma swakudya swa nyama ntsena, vamakwerhu a va kuma ni swakudya swo tala swa moya. Ndzalo leyi yi ririse vo tala hikuva a va tolovele ku kuma Xihondzo xo Rindza xin’we va ri ntlawa. Nakambe, ku sukela hi nkandziyiso wa January 1, 1991, Xihondzo xo Rindza hi ririmi ra le Romania xi sungule ku huma hi nkarhi wun’we ni xa Xinghezi hi mivalavala! Ku cinca loku ku endle leswaku ku fambisiwa timagazini to tala swinene ensin’wini.

Ku Tshika Mintlawa Yo Bula Hi Bibele Ivi Ku Sungula Minhlangano Leyi Tolovelekeke

Hi nkarhi wa nxaniso, vamakwerhu a va nga swi koti ku khoma minhlangano yo karhi hi ndlela leyi tolovelekeke, yo kota Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni. Ku ri na sweswo, a va hlangana hi swintlawana, va hlaya rungula ivi va ri hlamusela. Hi ntolovelo a va va ni tikopi ti nga ri tingani ntsena kumbe yin’we ya rungula leri dyondziwaka.

Jon Brenca, loyi sweswi a nga xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Romania u ri: “Buku Yo Letela Ya Xikolo Xa Vutirheli Bya Le Tilweni yi kandziyisiwe hi ririmi ra le Romania hi 1992. Loko yi nga si kandziyisiwa, a ku ri ni vamakwerhu va nga ri vangani lava a va ri ni buku leyi, leyi kandziyisiweke kwale tikweni. Hi 1991 hi sungule ku letela vakulu ndlela leyi va nga xi fambisaka ha yona Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni ni ku laya swichudeni. Kambe, hi xitalo vakulu a va kanakana ku laya vamakwerhu tanihi leswi enkarhini wolowo a va layiwa exitejini. Van’wana va te: ‘Vamakwerhu va ta hlundzuka loko hi va laya emahlweni ka van’wana.’”

Nakambe a ku ri ni leswi a va nga swi twisisi kahle. Hi xikombiso, loko thwasana ra Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli ri endzele vandlha rin’wana hi 1993, nkulu un’wana u te eka rona a khome buku ya xikolo laha ku vuriwaka leswaku mavandlha lamakulu ma nga va ni xikolo xa vumbirhi. Leswi nkulu loyi a a anakanya leswaku lunghiselelo leri i ra swichudeni leswi se swi nga ni vutivi, u vutise a ku: “Ndza tivutisa leswaku hi ta sungula rini ku nyikela tinkulumo exikolweni xa vumbirhi? Hi ni vamakwerhu lava nga ni vutivi lava nga tirhisiwaka exikolweni lexi xa vumbirhi.” Thwasana leri ri n’wi hlamusele mhaka leyi hi musa.

Makwerhu Brenca u ri: “Tinhlengeletano ta xifundzha ti dyondzise vamakwerhu swilo swo tala ngopfu, hikuva mulanguteri wa muganga u fambise Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni lexi nga xikombiso xa ndlela leyi xi faneleke xi fambisiwa ha yona emavandlheni. Hambiswiritano, swi teke malembe yo hlayanyana leswaku hinkwavo va ri tolovela hilaha ku heleleke lunghiselelo leri.”

Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona xi sungule ku khomiwa eRomania hi 1993 naswona xi pfune magidi ya maphayona leswaku ma kula hi tlhelo ra moya nileswaku ntirho wa wona wo chumayela wu va ni mihandzu. Swa tika ku phayona eRomania hikuva ntirho wo khomisa a wu kumeki hi ku olova. Hambiswiritano, hi lembe ra 2004, vamakwerhu va xinuna ni va xisati vo tlula 3 500 va ve maphayona.

Ku Pfuna Valanguteri Lava Endzelaka Mavandlha

Makwerhu Roberto Franceschetti na Andrea Fabbi va le rhavini ra le Italy, va rhumeriwe eRomania hi 1990. Xikongomelo xa kona a ku ri leswaku va ya pfuna leswaku ntirho wu ya emahlweni. Makwerhu Franceschetti u ri: “Hi nkarhi wolowo a ndzi ri ni malembe ya 57 hi vukhale. Hikwalaho ka vusiwana lebyi a byi ri kona eRomania, xiavelo lexi lexintshwa a xi hi tikela, mina ni nkatanga Imelda.

“Loko hi fika eBucharest hi December 7, 1990, hi awara ya nkombo nimadyambu, maxelo a ma ri -12°C naswona doroba hinkwaro a ri funengetiwe hi gamboko. Hi hlangane ni vamakwerhu edorobeni kutani hi va vutisa laha hi nga ta etlela kona. Va te: ‘A hi si kuma ndhawu.’ Hambiswiritano, nhwanyana un’wana ni mana wa yena lava a va ri Timbhoni va hi twile loko hi ri karhi hi vulavula kutani va namba va hi teka hi muka na vona. Hi tshame na vona kukondza hi kuma ndhawu leyi faneleke edorobeni. Vamakwerhu va kwalaho va tlhele va hi chavelela ni ku hi khutaza kutani sweswo swi hi pfunile leswaku hi kota ku tolovela xiavelo xa hina.”

Roberto, loyi yena ni nkatakwe a va ri mathwasana ya ntlawa wa vu-43 wa xikolo xa Giliyadi hi 1967, va hete kwalomu ka malembe ya kaye eRomania, va tiyimisele ku pfuna vamakwerhu leswaku va vuyeriwa hi ntokoto lowu va wu kumeke eka makume ya malembe loko va ri karhi va tirhela Yehovha. Roberto u ya emahlweni a ku: “Hi January 1991, Komiti ya Tiko yi hlele leswaku ku hlanganiwa ni valanguteri hinkwavo lava endzelaka mavandlha—ku nga vamakwerhu va 42. Vo tala va vona a va endzela swifundzha leswitsongo leswi ha xin’we a xi ri ni mavandlha ya tsevu kumbe ya nkombo. Xiyimiso xa vona a xi lava leswaku va endzela vandlha rin’we mavhiki mambirhi ma landzelelana, hi ntolovelo a va siya vasati va vona. Hi nkarhi wolowo, valanguteri va swifundzha a va fanele va kuma ntirho wo tihanyisa leswaku va kota ku wundla mindyangu ya vona nileswaku valawuri va nga va ehleketeleli nchumu. Kambe sweswi vamakwerhu lava a va fanele va tirhisa xiyimiso lexi fanaka ni xa valanguteri-kulobye va le matikweni man’wana, ku nga ku endzela mavandlha ku sukela hi Ravumbirhi ku ya fika hi Sonto.

“Endzhaku ko va hlamusela lunghiselelo leri, ndzi vutise vamakwerhu hinkwavo va 42 ndzi ku, ‘Ndzi kombela lava va tiyimiseleke ku hambeta va endzela mavandlha, va yimisa mavoko.’ A ku yimanga ni voko ni rin’we! Xisweswo, hi ku tsopeta ka tihlo, hi va hi lahlekeriwe hi valanguteri hinkwavo lava endzelaka mavandlha etikweni! Hambiswiritano, endzhaku ko khongela hi mhaka leyi van’wana va cince mianakanyo. Mpfuno wun’wana wu kumeke eka mathwasana ya Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli lama humaka eAustria, Furwa, Jarimani, Italy ni le United States.”

Jon Brenca loyi a a ri eBethele ya le Brooklyn kambe a beburiweke eRomania, u averiwe ku ya eRomania, laha a tirheke kona khume ra malembe. Jon u rhange a va mulanguteri wa xifundzha ni wa muganga. U ri: “Hi June 1991 loko ndzi ri mulanguteri wa muganga, ndzi sungule ku tirha ni valanguteri va swifundzha lava a va tiyimisele ku tirha nkarhi hinkwawo eka xiyimiso lexintshwa. Ku nga ri khale ndzi kume leswaku a ku nga ri vona ntsena lava a va fanele va tolovelana ni xiyimiso lexintshwa—na wona mavandlha a ma fanele ma tolovelana na xona. Vakulu van’wana va te: “A swi nge koteki leswaku vahuweleri va huma nsimu siku ni siku. Hambiswiritano, hinkwavo va khomisanile kutani va tolovelana ni ku cinca koloko.”

Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo ni xa Ndzetelo wa Vutirheli swi pfunile na swona ku dyondzisa vamakwerhu. Eka Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo lexi a xi khomiwe eBaia-Mare, nkulu un’wana u ye eka muleteri a ri karhi a xiririka mihloti. A ku: “I khale ndzi ri nkulu kambe hi kona ndzi twisisaka kahle leswaku maendzo ya vurisi ma fanele ma endlisiwa ku yini. Ndzi nkhensa Huvo leyi Fumaka hi rungula leri ra nkoka.”

Vamakwerhu va tshame va twa hi ta Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli kambe a va nga lorhi leswaku xi ta kala xi khomiwa etikweni ra rikwavo. Kutani u nga anakanya ntsako lowu va veke na wona loko norho wolowo wu va wa xiviri hi 1999 loko ku khomiwa tlilasi yo sungula! Ku sukela hi nkarhi wolowo ku khomiwe titlilasi tin’wana ta nhungu naswona a ti katsa vamakwerhu lava vulavulaka ririmi ra le Romania lava humaka etikweni ra muakelani ra le kusuhi ra Moldova ni ra Ukraine.

“Ndzi Kume Ntiyiso!”

Hambileswi vanhu vo tala va chumayeriwaka nkarhi ni nkarhi, ka ha ri ni van’wana va timiliyoni ta nkombo—ku nga nhlayo leyikulu ya vaaki—lava ha tshamaka emasin’wini lama nga tirhiwiki hi munhu. Naswona swifundzha swo tala a swi si tshama swi twa mahungu lamanene, leswi vulaka leswaku ntirho wo tshovela wa ha lo vuya! (Mat. 9:37) Maphayona ya nkarhi hinkwawo ni yo hlawuleka ma angule hi ku rhurhela emasin’wini lawa lama nga tirhiwiki hi munhu. Hikwalaho ka sweswo, ku simekiwe mintlawa yo tala ni mavandlha. Ku engetela kwalaho, rhavi ri rhambe mavandlha leswaku ma hlanganyela eka matsima yo hlawuleka yo tirha masimu lama nga tirhiwiki. Ku fana ni le matikweni man’wana, matsima lawa ma ve ni vuyelo lebyinene ngopfu.

Eximutanini xin’wana xa le kule, mukhegula un’wana wa malembe ya 83 hi vukhale u kume Xihondzo xo Rindza eka n’wana wa yena, loyi a xi kumeke ethinini ra thyaka le Bucharest. Mukhegula loyi u xi hlaye a tlhela a hlaya ni matsalwa ya kona hinkwawo eBibeleni—Bibele ya kona a yi ri ni vito ra Xikwembu. Loko a tlhela a vulavula ni n’wana wa yena u te, “N’wananga, ndzi kume ntiyiso!”

U tlhele a byela mufundhisi wa muganga wa ka vona kutani a n’wi vutisa leswaku ha yini a nga byelanga vanhu vito ra Xikwembu. Mufundhisi a nga hlamulanga kambe u lo kombela leswaku a n’wi lomba Bibele ya yena ni magazini wolowo leswaku a ta swi kambisisa. Hiloko a n’wi nyika swona kambe a ku ri ro hetelela a vona Bibele ya yena ni Xihondzo xo Rindza xa yena. Hi ku famba ka nkarhi loko Timbhoni ta Yehovha ti endzele muganga wa ka vona, u ti amukerile kutani a sungula ku dyondza Rito ra Xikwembu hi buku leyi nge Vutivi, kutani a endla nhluvuko lowunene. Namuntlha, yena ni n’wana wa yena va hlanganyela.

Ku Hlangana Hi Ku Ntshunxeka Eku Heteleleni!

Timbhoni ta Yehovha eRomania a ti tsake ku tlula mpimo loko ti khoma Mintsombano ya Muganga ya “Ririmi Leri Tengeke” hi 1990. Eka vo tala, a ku ri ro sungula va ta entsombanweni. A yi khomeriwe edorobeni ra Brasov ni ra Cluj-Napoca. Emavhikini mambirhi lama hundzeke, vamakwerhu lava tlulaka 2 000 a va ye entsombanweni lowu a wu khomiwe hi ririmi ra le Romania, le Budapest, eHungary. Hambileswi mintsombano ya le Romania a yi ri ya siku rin’we ntsena, vamakwerhu va tsakele ku yingisela swirho swimbirhi swa Huvo leyi Fumaka, ku nga Milton Henschel na Theodore Jaracz. A ku ri ni vanhu vo tlula 36 000 naswona ku khuvuriwe vo tlula 1 445—ku nga tiphesente ta nhungu ta nhlayo ya vahuweleri!

Hi 1996, a ku hleriwe leswaku ku khomiwa Mintsombano ya Matiko yo Hambana-hambana edorobeni ra Bucharest, ya “Varhumiwa Va Ku Rhula Ka Xikwembu.” Hambiswiritano, vafundhisi va kereke ya Orthodox va yime hi milenge leswaku ti nga khomiwi. Vona ni valandzeri va vona va nameke tibodo kun’wana ni kun’wana edorobeni, leti hlohlotelaka rivengo—emiakweni ya kereke, emiakweni yin’wana, laha vanhu va fambaka kona ni le makhumbini. Yin’wana ya tibodo teto a yi tsariwe leswaku “Vuorthodox kumbe rifu,” kasi yin’wana a yi ku: “Hi ta kombela valawuri leswaku va herisa ntsombano lowu. TANANI HI TA SIRHELELA VUKHONGERI BYA VAKOKWA WA HINA. Onge Xikwembu xi nga hi pfuna!”

Swiyimo leswi swi endle leswaku valawuri va kanakana kutani va ala leswaku ntsombano lowu wu khomiwa eBucharest. Hambiswiritano, vamakwerhu va swi kotile ku kuma tindhawu eBrasov ni le Cluj-Napoca ku sukela hi ti-19 ta July ku ya fika hi ti-21, kutani va swi kotile ku hlela ni mintsombano leyi nga ni vanhu vatsongo swinene eBucharest ni le Baia-Mare leswaku lava nga swi kotangiki ku ya emintsombanweni yin’wana va nga lahlekeriwi.

Vaviki va mahungu va tsakisiwe hi mhaka ya leswaku vamakwerhu va swi kotile ku tikhoma ni ku hlela swilo hambileswi se a ku lo sala nkarhi wutsongo. Hikwalaho, vatsari va mahungu hi siku leri rhangeleke ra ntsombano va vulavule kahle hi hina hambileswi vafundhisi va hi onheke vito. Kambe, hambi ku ri swiviko swo biha leswi vuriweke eku sunguleni, swi pfunile hikuva swi endle leswaku vito ra Yehovha ri tiveka. Makwerhu un’wana wa le Bucharest u ri: “Hi mavhiki manharhu ntsena, hi dumile hinkwako-nkwako onge hiloko hi lo heta malembe hi ri karhi hi chumayela. Leswi Kereke ya Orthodox ya le Romania a yi ehleketa leswaku swi ta kavanyeta ntirho wa hina, swi endle leswaku ku twarisiwa mahungu lamanene.” Ku te vanhu va 40 206 emintsombanweni leyi naswona ku khuvuriwe va 1 679.

Eka Mintsombano ya Muganga ya “Vaendli Va Rito Ra Xikwembu” leyi a yi khomiwe hi lembe ra 2000, vamakwerhu a va tsake ngopfu ku kuma Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki, hi ririmi ra le Romania. Makwerhu un’wana la ha riki muntshwa, loyi a tlangeleke Bibele leyi u te: “Ndzi ya ndzi tshinela eka Yehovha loko ndzi hlaya vito ra yena eBibeleni ya mina. Ndzi nkhensa Yehovha ni nhlengeletano ya yena hi mbilu ya mina hinkwayo.”

Holo Ya Tinyoxi Yi Va Holo Ya Tinhlengeletano

Hi nkarhi wa mfumo wa Vukhomunisi a ku nga ri na Holo ya Mfumo handle ka Holo ya Tinyoxi, leyi hi vulavuleke hi yona. Kutani loko ntirho wu pfuleriwa, ku ve ni xilaveko lexikulu xa Tiholo ta Mfumo. Hambiswiritano, vamakwerhu va kote ku aka Holo yin’we ya Mfumo hi xiringaniso endzhaku ka masiku ya khume hikwalaho ka lunghiselelo ra Nkwama wo Aka Tiholo ta Mfumo! Miako ya kona i ya pulani leyi nga rharhanganangiki naswona yi akiwe hi nhundzu leyi kumekaka hi ku olova. Ku fana ni le matikweni man’wana, ku hleleka kahle ni moya wa ku tinyiketela loko ku ri karhi ku akiwa, ngopfu-ngopfu loko ku akiwa tiholo leti akiwaka hi ku hatlisa, swi endla leswaku ku chumayeriwa vaakelani, van’wamabindzu ni valawuri va doroba.

Le Tikweni ra Mureş, vamakwerhu va ye eka valawuri va ya kombela mpfumelelo wo nghenisa gezi eHolweni ya Mfumo leyi a yi ri karhi yi akiwa. Mutirhela-mfumo un’wana u te: “Mi jahe yini? Swi ta teka n’hweti leswaku mi nyikiwa mpfumelelo naswona hi nkarhi wolowo mi ta va mi nga si ya kule ni muako wa n’wina.” Hiloko vamakwerhu va teka mhaka leyi va yi yisa eka mukongomisi.

Na yena u va vutisile a ku: “Mi jahe yini? Ma ha ku cela masungulo ya yona, a swi tano ke?”

Vamakwerhu va hlamule va ku: “Ina, kambe hi cele vhiki leri hundzeke. Sweswi se hi le ku fuleleni!” Hiloko mukongomisi a swi vona leswaku hakunene va jahile kutani a va nyika mpfumelelo hi xa mundzuku wa kona.

Holo yo sungula ya Tinhlengeletano leyi akiweke eRomania yi akiwe eNegreşti–Oaş, naswona yi rhurhela vanhu va 2 000 endzeni ka yona ivi yi rhurhela van’wana va 6 000 ehandle laha ku ngo va ni lwangu ntsena. Makwerhu Lösch a a tsake ngopfu ku va a rhambiwe ku ta nyikela nkulumo yo nyiketela holo, naswona u yi nyikele hi ririmi ra le Romania. Vamakwerhu va mavandlha lama tlulaka 90 lama vumbiwaka hi swifundzha swa ntlhanu va hoxe xandla loko ku ri karhi ku akiwa. Hambileswi holo leyi a yi nga si nyiketeriwa, vanhu va 8 572 va khomele ntsombano wa muganga eka yona hi July 2003. A swi kanakanisi leswaku vangheni va kereke ya Orthodox emugangeni wolowo a va vulavula ngopfu hi Holo leyi ya Tinhlengeletano. Kambe a va nga vulavuli swo biha ntsena. Entiyisweni hambi ku ri vafundhisi van’wana va bumabumele vamakwerhu hi moya wa vona wa ku tinyiketela.

A Ri Kona Tlhari Leri Nga Hlulaka Malandza Ya Xikwembu

Loko Károly Szabó na József Kiss va tlhelela etikweni ra rikwavo hi 1911, a va nga swi tivi nikatsongo leswaku Yehovha u ta wu katekisa swonghasi ntirho lowu va wu sunguleke. Anakanya mhaka leyi: Emalembeni ya khume lama hundzeke, ku khuvuriwe kwalomu ka vanhu va 18 500 eRomania, leswi endleke leswaku nhlayo ya vahuweleri yi va 38 423. Naswona ku ve ni vanhu va 79 370 eXitsundzuxweni hi lembe ra 2005! Leswaku vamakwerhu va kota ku khathalela ku andza loku, ku nyiketeriwe kaya lerinene ra Bethele hi 1998 ri tlhela ri kurisiwa hi lembe ra 2000. Ku tlhele ku akiwa muako lowu nga ni Tiholo ta Mfumo tinharhu endzeni ka xitandi xa rhavi.

Hambiswiritano, masungulo ya ku andza loku hlamarisaka swonghasi ma vekiwe hi nkarhi wa nxaniso wa tihanyi leti tsemaka nhlana. Hikwalaho swidzuniso hinkwaswo swi fanele swi yisiwa eka Yehovha, loyi Timbhoni ta yena leti tshembekeke ti kumeke nsirhelelo evutumbelweni bya ndzhuti wa yena. (Ps. 91:1, 2) Yehovha u tshembise leswi mayelana ni malandza ya yena yo tshembeka a ku: “Tlhari rihi ni rihi leri nga ta endleriwa ku ku hlasela a ri nge humeleli, ni ririmi rihi ni rihi leri nga ta kanetana na wena ehubyeni u ta ri gweva. Leyi i ndzhaka ya malandza ya Yehovha.”—Esa. 54:17.

Leswaku Timbhoni ta Yehovha ta le Romania ti kuma “ndzhaka” yoleyo leyi nga pimanisiwiki na nchumu, ti tiyimisele ku nga yi rivali mihloti ya lava va xanisiweke hikwalaho ka vululami, hi ku tekelela ripfumelo ra vona ra risima.—Esa. 43:10; Hev. 13:7.

[Bokisi leri nga eka tluka 72]

Nkatsakanyo Wa Romania

Tiko ra kona: Tiko leri ra Romania ri hlanganisa swikwere-khilomitara swa 238 000, ri lave ku vumbeka ku fana ni tandza naswona ri lehe tikhilomitara ta kwalomu ka 720 ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu. Matiko lama nga akelana ni tiko leri ku suka exineneni hi le n’walungu i Ukraine, Moldova, Bulgaria, Serbia na Montenegro swin’we na Hungary.

Vanhu va kona: Vaaka-tiko va Romania lava nga 22 wa timiliyoni va katsa tinxaka to hambana-hambana to huma ematikweni mambe ni ta tiko reri, to kota Mahungary, Majarimani, Maroma, Maromania, Maukraine, Vayuda ni van’wana. Vunyingi bya vaaka-tiko va nghena kereke ya Orthodox ya le Romania.

Ririmi ra kona: Ririmi ra ximfumo i Xiromania. Ri huma eka Xilatini, ku nga ririmi ra Varhoma va khale.

Ndlela yo tihanyisa: Vaaka-tiko va kwalomu ka 40 wa tiphesente va tirha ku rima masimu, va byala ni makhwati ya timhandzi, kumbe ku phasa tinhlampfi; 25 wa tiphesente va endla mintirho ya mavoko ni ku tirha etimayini kumbe ku aka; kasi 30 wa tiphesente va tirha etifemeni to xavisa swilo ni le switolo swa swakudya.

Swakudya swa kona: Ku byariwa mavele, mazambhana, ti-sugar beets, koroni ni madiriva. Swifuwo leswi teleke ngopfu i tinyimpfu. Swin’wana swi katsa tihomu, tinguluve ni tihuku.

Maxelo: Mahiselo ni timpfula swi hambana hi ku ya hi tindhawu. Hi ntolovelo ku ni maxelo lama kufumelaka naswona ku ni tinguva ta mune.

[Bokisi leri nga eka tluka 74]

Swifundzha Leswi Nga Faniki Swa Romania

Vukulu bya tiko ra Romania i matiko-xikaya, naswona ri ni swifundzha swo hlayanyana swa khale ni leswi nga faniki, leswi katsaka Maramureş, Moldavia, Transylvania na Dobruja. Xifundzha xa Maramureş, lexi nga en’walungwini, hi xona ntsena lexi nga si tshamaka xi hlaseriwa hi Varhoma. Vanhu lava tshamaka eswimitanini leswi nga le ndzeni-ndzeni ka tintshava va ha hanya hi ndhavuko wa vakokwa wa vona va le Dacia. Evuxeni, tiko ra Moldavia ri tiveka hi tindhawu to endla vhinyo, mati lama humaka eswihlobyeni ni tindlu ta tinghwendza ta lembe-xidzana ra vu-15. Exifundzheni xa Walachia lexi nga edzongeni, ku ni doroba lerikulu ngopfu tlhelo ntsindza wa Romania, ku nga Bucharest.

Transylvania yi le xikarhi ka Romania naswona i rivala-ntshava leri rhendzeriweke hi Tintshava letikulu ta Carpathia. Transylvania yi fuwe hi swigodlo swa khale, madoroba ni marhumbi, naswona hi laha Dracula la dumeke a humaka kona, loyi a tlangeke xitori a ri khema. Vanhu lava ku vuriwaka leswaku xitori xa Dracula xi tekeleriwe eka vona i Princes Vlad Dracul wa lembe-xidzana ra vu-15, kumbe Vlad the Devil na Vlad Ţepeş, loyi a a tiveka hi vito ra Vlad the Impaler hikwalaho ka ndlela leyi a mbeyeteleke valala va yena ha yona. Hi ntolovelo, tindhawu ta vuvalangi ta xifundzha lexi ti katsa tindhawu leti ku ehleketiwaka leswaku vatlangi va xitori lexi a va tirhela eka tona.

Nambu wa Danube wu tsemakanya xifundzha xa Dobruja, lexi ndzilakana wa xona ku nga Lwandle ra Ntima mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta 250, kutani wu ya chulula mati ya wona elwandle. Nambu wa Danube i wa vumbirhi hi vukulu eYuropa kutani i ndzilakana wa le dzongeni wa Romania naswona mati yo tala ya tiko leri ma khulukela eka wona. Wu ni swivumbiwa swo tala naswona laha wu hlanganaka kona ni lwandle wu aname swikwere-khilomitara swa 4 300 kutani hi yona ndhawu leyikulu ngopfu leyi nga nhlangasi eYuropa naswona nhlangasi wolowo wu ni tinxaka ta 300 ta swinyenyana; tinxaka ta 150 ta tinhlampfi; ni tinxaka ta 1 200 ta swimila swo hambana-hambana, swo fana ni munengenedzi ni makhon’wa.

[Bokisi leri nga eka tluka 87]

Va Tshike Ku Gandzela Zamolxis Ivi Va Nghena Kereke Ya Orthodox Ya Le Romania

Eka malembe-xidzana ya le mahlweni ka Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, vanhu lava a va tshama etikweni leri namuntlha ri vuriwaka Romania a ku ri Magetae ni Madacia, lava davukaka eka rixaka rin’we. Swi tikomba onge xikwembu xa vona Zamolxis, a xi ri xikwembu xa xibakabaka ni vafi. Namuntlha vanhu hinkwavo va le Romania va tivula Vakreste. Swi tise ku yini leswaku va cinca vugandzeri bya vona?

Hi nkarhi lowu mfumo wa Varhoma a wu lawula Nhlonhle ya Balkan, ku hlangana ka Magetae ni Madacia ku ve nxungeto lowukulu. Entiyisweni, Hosi Decebalus loyi a a lawula Magetae ni Madacia u hlule vuthu ra Rhoma kambirhi. Hambiswiritano, eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E., mfumo wa Rhoma wu hlurile ivi wu endla leswaku tiko rero ri va xifundzha. Xifundzha xexo xi vitaniwe Dacia, naswona xi fuwile kutani xi koka vanhu vo tala va le Rhoma. Vanhu lava va tekane ni Madacia, ivi ma va dyondzisa Xilatini kutani vaaki va tiko ra Romania ra namuntlha i vatukulu va vona.

Vukreste etikweni leri byi tisiwe hi vahlapfa ni van’wamabindzu swin’we ni vanhu lava fambaka va xavisa. Hi lembe ra 332 C.E., nkucetelo wa Vujagana wu andzile loko Hosi Constantine a endla ntwanano wa ku rhula ni Magoth, ku nga nhlangano wa tinxaka ta le Jarimani leti a ti tshama en’walungu wa nambu wa Danube.

Endzhaku ka loko ku ve ni vagwinehi vo tala hi lembe ra 1054, loko Kereke ya Orthodox ya le Vuxeni yi xandzuka eka Kereke ya Rhoma, tiko leri ri sale ri lawuriwa hi Kereke ya Orthodox ya le Vuxeni, leyi Kereke ya Orthodox ya le Romania yi humaka eka yona. Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-20, Kereke ya Orthodox ya le Romania a yi ri ni swirho leswi tlulaka 16 wa timiliyoni, leswi endleke leswaku yi va Kereke leyikulu ya Orthodox eka hinkwato ni leyi tiyimeleke ematikweni ya Balkan.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 98-100]

A Hi Ri Eku Yimbeleleni Loko Tibomo Ti Ri Karhi Ti Na Kunene

Teodor Miron

U velekiwe hi: 1909

U khuvuriwe hi: 1943

Matimu ya yena hi ku komisa: U dyondze ntiyiso wa Bibele ekhotsweni a tlhela a heta malembe ya 14 a ri etikampeni ta nxaniso ta Manazi ni le tikampeni ta Makhomunisi swin’we ni ku pfaleriwa ekhotsweni.

Hi September 1, 1944, loko masocha ya le Jarimani ma ri karhi ma baleka, a ndzi ri un’wana wa vamakwerhu va 152 lava tekiweke ekampeni ya nxaniso ya le Bor le Serbia swin’we ni vabohiwa van’wana, va yisiwa eJarimani. Masiku man’wana a ri kala ri pela hi nga dyanga nchumu. Loko hi kuma swakudya leswi cukumetiweke—hi xikombiso, ti-beet leti cukumetiweke etlhelo ka patu leri a ri ri ekusuhi ni masimu—hi avelane hi ku ringana. Loko un’wana a hela matimba ivi a tsandzeka ku famba, lava nga ni matimba a va n’wi chovha hi bara.

Eku heteleleni, hi fike exitichini xa xitimela hi wisa kwalomu ka tiawara ta mune kutani hi humesa swilo leswi a swi ri endzeni ka matorokisi lama nga riki na lwangu leswaku hi ta kota ku khandziya. Hi lo kuma ndhawu ya ku yima ntsena naswona a hi ri hava swiambalo leswi kufumelaka—un’wana ni un’wana wa hina a a ri ni nkumba ntsena, leyi a hi tifunengeta tinhloko loko mpfula yi sungula ku na. Hi fambise sweswo vusiku hinkwabyo. Hi awara ya khume nimixo hi xa mundzuku wa kona, hi te loko hi ku ha nghena eximutanini xin’wana, swihaha-mpfhuka swimbirhi swi ba nhloko ya xitimela xa hina hi bomo kutani xi boheka ku yima. Ku hava ni un’we wa hina la feke, hambileswi torokisi ra hina a ri ri kwala ndzhaku ka nhloko ya xitimela. Khombo leri a ri ri sivelanga riendzo ra hina, ku lo tisiwa nhloko yin’wana ya xitimela ivi yi haka torokisi ra hina, hi ya emahlweni ni riendzo.

Hi fambe tikhilomitara ta kwalomu ka 100 ku suka kwalaho ivi hi fika hi yima ku ringana tiawara timbirhi exitichini xin’wana, hiloko hi vona vavanuna ni vavasati van’wana va rhwale tibasikiti leti a ti ri ni mazambhana. A hi anakanya leswaku va ‘xavisa mazambhana.’ Kambe a swi nga ri tano. A ku ri vamakwerhu va hina va moya lava a va twe hi ta hina kutani a va tiva leswaku ti ta va ti hwayile. Va nyike un’wana ni un’wana wa hina mazambhana manharhu lamakulu lama swekiweke, xinkwa ni swimunywana. ‘Mana leyi yo huma etilweni’ yi hi xurhise ku ringana masiku ya mune ku kondza hi fika eSzombathely, le Hungary eku sunguleni ka December.

Hi hete xixika xexo hi ri eSzombathely, laha a hi hanya hi tindzoho leti a ti ri ehansi ka gamboko. Hi March na April 1945, doroba leri ro saseka ri biwe hi tibomo, kutani mintsumbu a yi lo n’walala eswitarateni. Vanhu vo tala a va weriwe hi miako, naswona nkarhi wun’wana a hi va twa va ri karhi va cema va lava mpfuno. Hi swi kotile ku humesa van’wana va vona hi mafoxolo ni switirho swin’wana.

Tibomo ti be miako leyi a yi ri ekusuhi ni lowu a hi tshama eka wona, kambe wa hina wu pone ri ahlamile. Nkarhi wihi ni wihi loko ku biwa tibele leti lemukisaka leswaku ku ta lahleriwa tibomo, un’wana ni un’wana a a tsutsuma a ya tumbela. Eku sunguleni, na hina hi tsutsumile, kambe hi hatle hi swi vona leswaku ku tsutsuma a swi nga pfuni nchumu, hikuva a ku ri hava vutumbelo bya kahle. Kutani hi lo titshamela laha a hi ri kona ivi hi ringeta ku rhulisa mbilu. Ku nga ri khale varindzi a va tumbela na hina. Va vule leswaku kumbexana Xikwembu xa hina xi nga va sirhelela na vona! Hi April 1, ku nga vusiku byo hetelela hi ri eSzombathely, tibomo ti buluke ku tlula leswi a ti bulukisa swona eku sunguleni. Hambiswiritano, hi tshame endzeni ka muako wa hina, hi dzunisa Yehovha hi risimu ni ku n’wi nkhensa leswi a a hi rhulisa mbilu.—Filp. 4:6, 7.

Hi siku leri landzelaka hi lerisiwe ku ya eJarimani. A hi ri ni makalichi mambirhi lama kokiwaka hi tihanci, kutani a hi gada hi pfa hi famba hi milenge ku ringana tikhilomitara ta kwalomu ka 100 ku kondza hi fika ekhwatini leri a ri ri ekusuhi ni vuthu ra Marhaxiya hi tikhilomitara ta 13. Hi hete vusiku hinkwabyo hi ri ekaya ra munhu un’wana la fuweke, ivi hi siku leri landzelaka varindzi va hina va hi ntshunxa. Hi nkhense Yehovha leswi a hi tiyiseke hi tlhelo ra nyama ni ra moya kutani hi lelana hi timbilu to vava hi kongoma emakaya—van’wana va fambe hi milenge kasi van’wana hi xitimela.

[Bokisi leri nga eka tluka 107]

Ku Vonaka Ka Rirhandzu Ra Vukreste

Hi 1946 ku ve ni dyandza exiphen’wini xa le vuxeni bya Romania. Hambileswi Timbhoni ta Yehovha leti a ti tshama endhawini leyi a ti ri evuswetini, ti swi kotile ku pfuna vamakwavo lava nga evuswetini hi ku va rhumelela swakudya, swiambalo ni mali hikuva tona a ti nga hlaseriwanga ngopfu hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ni xiyimo lexi veke kona endzhaku ka nyimpi. Hi xikombiso, Timbhoni leti a ti tirha laha ku ceriwaka munyu edorobeni ra Sighet Marmaţiei ekusuhi ni ndzilakana wa Ukraine ti xave munyu ti wu xavisa emadorobeni ya le kusuhi kutani ti tirhisa ntswalo wa kona ku xava mavele. Hi nkarhi lowu fanaka, Timbhoni ta Yehovha eSweden, eSwitzerland, eUnited States ni le matikweni man’wana, ti pfunile hi ku nyikela hi swakudya leswi a swi ri kwalomu ka ntlhanu wa tithani.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 124, 125]

Hi Kote Ku Tsundzuka Tindzimana Ta Bibele Ta 1 600

Dionisie Vârciu

U velekiwe hi: 1926

U khuvuriwe hi: 1948

Matimu ya yena hi ku komisa: Ku sukela hi 1959 u hete malembe yo tlula ntlhanu a ri emakhotsweni ni le tikampeni ta vuhlonga. U fe hi lembe ra 2002.

Loko ha ha ri ekhotsweni a hi pfumeleriwa ku vulavurisana ni swirho swa mindyangu ya hina, naswona a swi kota ku hi rhumela phasela ro ringana tikhilogiramu ta ntlhanu nh’weti ni nh’weti. Maphasela a ya nyikiwa ntsena lava a va hete ntirho lowu va averiweke wona. Minkarhi hinkwayo a hi avelana hi ku ringana swakudya leswi a hi swi kuma, leswi hi ntolovelo a swi vula ku avelana ni vanhu va kwalomu ka 30. Siku rin’wana hi tsemelane maapula mambirhi. I ntiyiso leswaku a swo fana niloko munhu a nga dyanga nchumu kambe a swi miyeta nyoka.

Hambileswi a hi nga ri na yona Bibele kumbe minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni, a hi tiwundla hi tlhelo ra moya hi ku tsundzuka leswi hi nga tshama hi swi dyondza hi nga si pfaleriwa ni hi ku bula ni van’wana hi swona. A hi ri ni lunghiselelo ra leswaku mixo wun’wana ni wun’wana makwerhu wo karhi a tsundzuka ndzimana yo karhi ya Bibele. Kutani a hi yi vula hi rito ra le hansi hi ku phindha-phindha hi tlhela hi ehleketisisa hi yona loko hi ri karhi hi macha mixo wun’wana ni wun’wana, leswi a swi teka kwalomu ka timinete ta 15 ku ya ka 20. Loko hi vuyela exitokosini lexi a hi pfaleriwa eka xona—lexi a xi aname timitara timbirhi ivi xi leha timitara ta mune naswona hi tlimbane eka xona hi ri 20—a hi bula hi ndzimana yoleyo ku ringana 30 wa timinete. Hinkwerhu hi kote ku tsundzuka tindzimana ta Bibele ta 1 600. Ninhlikanhi a hi bula hi timhaka to hambana-hambana, ku katsa ni matsalwa ya kwalomu ka 20 ku ya ka 30 lama fambisanaka ni leswi hi bulaka hi swona. Rungula rero ri nghenile ri tshama emianakanyweni ya un’wana ni un’wana wa hina.

Makwerhu un’wana u vule leswaku yena se u kurile ku va a nga nhlokohata tindzimana ta Bibele to tala. Hambiswiritano a swi vanga tano. Loko a twa hi vula hi ku phindha-phindha tindzimana ta 20 leti hi tinhlokohateke, na yena u kote ku tsundzuka matsalwa yo tala naswona leswi swi n’wi tsakisile.

I ntiyiso leswaku a hi sika naswona a hi tsanile, kambe Yehovha u hi khathalerile hi tlhelo ra moya naswona a hi tshama hi tiyile. Hambiloko se hi humile ekhotsweni a swi lava leswaku hi ya emahlweni hi tiwundla hikuva Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo ma ye emahlweni ma hi kayakayisa, ma ehleketa leswaku ma ta tsanisa ripfumelo ra hina.

[Bokisi leri nga eka tluka 132, 133]

Tindlela To Endla Tikopi

Hi va-1950, kopi leyi tsariweke hi voko, leyi hakanyingi a yi kopuluriwa hi ku tirhisa phepha leri hoxiwaka exikarhi ka maphepha mambirhi ivi marito ma huma eka lerin’wana, a ku ri yona ndlela yo antswa swinene ni leyi fanelaka yo endla tibuku to pfuna ku dyondza Bibele. Hambileswi endlelo leri a ri nonoka ri tlhela ri karharisa, a ri ri ni vuyelo lebyinene—vakopi va kote ku nhlokohata rungula ro tala. Kutani loko va pfaleriwe ekhotsweni, a va swi kota ku khutaza van’wana hi tlhelo ra moya. Vamakwerhu a va tirhisa michini yo thayipa, kambe a yi fanele yi tsarisiwa emaphoriseni naswona a swi tika ku yi kuma.

Michini yo kandziyisa kumbe switenisele swo kopa ha swona, swi sungule ku va kona eku heleni ka va-1950. Loko vamakwerhu va endla switenisele a va hlanganisa glu, muxaka wo karhi wa jeli ni mhula kutani loko se va swi hlanganisile va swi andlala swi va swiphepherhele kambe a va rhandza ku swi andlala ehenhla ka nghilazi. Kutani va tirhisa inki yo hlawuleka leyi va ti endleleke yona, va tsala rungula ephepheni. Loko se inki yi omile, a va tshikilela phepha laha ku nga ni mhula, ivi ku huma marito lama a ma vumba switenisele. Hambiswiritano, switenisele leswi a swi nga heti nkarhi wo leha, kutani nkarhi hinkwawo vamakwerhu a va fanele va endla leswintshwa. Switenisele a swi va nghenisa ekhombyeni tanihi leswi tikopi ta swihloko a ti tsariwa hi voko kutani mutsari a a tiviwa hi matsalelo yakwe.

Ku sukela hi va-1970 ku ya fika emalembeni yo hetelela ya ku yirisiwa ka ntirho wa hina, vamakwerhu va ake ni ku tirhisa michini yo kopa leyi tlulaka khume leyi tirhisiwaka hi voko. Muchini lowu va wu endle ku fana ni wun’wana wa le Austria kutani va tirhisa switenisele leswi namekiweke plasitiki. Vamakwerhu va thye muchini lowu vito leri nge Xisilo [The Mill]. Ku sukela eku heleni ka va-1970, michini yi nga ri yingani yo kopa leyi tirhisiwaka hi mavoko yi ngungumerisiwe yi nghenisiwa eRomania, kambe vamakwerhu va tsandzekile ku endla switenisele swa yona, kutani a yi nga tirhisiwi. Hambiswiritano ku sukela hi 1985, makwerhu la humaka laha enkarhini wolowo a ku vitaniwa Czechoslovakia, loyi nakambe a a ri ni vutshila byo tirhisa tikhemikhali u dyondzise vamakwerhu lavan’wana ndlela leyi va nga tiendlelaka switenisele ha yona. Endzhaku ka sweswo va kote ku kandziyisa swilo swo tala va tlhela va antswisa ni ntirho lowu va wu kandziyisaka.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 136, 137]

Yehovha U Ndzi Leterile

Nicolae Bentaru

U velekiwe hi: 1957

U khuvuriwe hi: 1976

Matimu ya yena hi ku komisa: A a kandziyisa tibuku hi nkarhi wa ku fuma ka Makhomunisi naswona sweswi yena ni nsati wakwe Veronica i maphayona yo hlawuleka.

Ndzi sungule ku dyondza Bibele hi 1972 edorobeni ra Săcele kutani ndzi khuvuriwe endzhaku ka malembe ya mune loko ndzi ri ni malembe ya 18 hi vukhale. Hi nkarhi wolowo ntirho a wu yirisiwile, naswona minhlangano a yi khomiwa hi mintlawa leyitsongo ku fana ni dyondzo ya buku ya vandlha. Nilokoswiritano, a hi kuma mphakelo wa nkarhi na nkarhi wa swakudya swa moya naswona a hi kota ni ku yingisa tidrama ta Bibele leti a ti tlanga eka tirhekhodo ivi ti voniwa eka tislaydi leti a ti ri hi mivalavala.

Loko se ndzi khuvuriwile, xiavelo xa mina xo sungula a ku ri ku tirhisa muchini wo kombisa tislaydi. Endzhaku ka malembe mambirhi, ndzi kume lunghelo leri engetelekeke ro ya xava maphepha ya muchini wo kandziyisa wa le ndhawini ya ka hina lowu a wu tirhisiwa exihundleni. Hi 1980, ndzi dyondze ku kandziyisa ivi ndzi pfuneta eku humesiweni ka Xihondzo xo Rindza, Xalamuka! swin’we ni minkandziyiso yin’wana. A hi tirhisa muchini wo kandziyisa ni wun’wana lowutsongo lowu a wu tirhisiwa hi mavoko.

Hi nkarhi wolowo, ndzi hlangane na Veronica, ku nga makwerhu wa xisati lonene loyi a a tshembeka eka Yehovha, ivi hi tekana. Veronica u ndzi seketerile swinene entirhweni wa mina. Hi 1981, Otto Kuglitsch loyi a a huma erhavini ra le Austria u ndzi dyondzise ku tirhisa muchini wa hina wo sungula wo kandziyisa. Hi 1987 hi ve ni muchini wa vumbirhi wo kandziyisa eCluj-Napoca, naswona ndzi averiwe ku dyondzisa lava a va fanele va wu tirhisa.

Endzhaku ka loko ntirho wa hina wu pfuleriwile hi 1990, mina na Veronica swin’we ni n’wana wa hina wa jaha, Florin, hi hete tin’hweti ta nhungu ha ha kandziyisa ni ku fambisa minkandziyiso. Florin a a hi pfuna ku kambela matluka lama kandziyisiweke loko ma nga si tsemiwa, ma hlanganisiwa, ma pakiwa ni ku rhumeriwa. Hi 2002, hi vunharhu bya hina hi averiwe ku ya phayona edorobeni ra Mizil, leri nga ni vaaka-tiko va 15 000 naswona i tikhilomitara ta kwalomu ka 80 ku suka en’walungu wa Bucharest. Mina na Veronica hi maphayona yo hlawuleka kasi Florin i phayona ra nkarhi hinkwawo.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 139, 140]

Yehovha U Pfale Nala Mahlo

Ana Viusencu

U velekiwe hi: 1951

U khuvuriwe hi: 1965

Matimu ya yena hi ku komisa: U pfune vatswari va yena ku kopulula minkandziyiso ku sukela loko a ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi. Hi ku famba ka nkarhi u tirhe ku hundzuluxela minkandziyiso yi ya eka ririmi ra le Ukraine.

Siku rin’wana hi 1968, a ndzi ri karhi ndzi endla kopi ya Xihondzo xo Rindza hi switenisele. Kutani ndzi rivala ku tumbeta switenisele loko ndzi ya enhlanganweni wa vandlha. Loko ndza ha ku fika ekaya exikarhi ka vusiku, ndzi twe ku yima movha. Ndzi nga si vona nileswaku i vamani, ku nghene ntlhanu wa Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo ma khome maphepha lama lerisaka leswaku yindlu yi sechiwa. A ndzi chuhile kambe ndzi swi kotile ku tikhoma. Hi nkarhi lowu fanaka ndzi kombele Yehovha leswaku a ndzi rivalela hikwalaho ka vusopfa bya mina, ndzi n’wi tshembisa leswaku a ndzi nge he pfuki ndzi wu siye erivaleni ntirho wa mina.

Ndhuna ya maphorisa wolawo yi tshame etafuleni kona ekusuhi ni maphepha lawa ndzi nga hatla ndzi ma funengeta hi lapi loko ndzi twa movha wu yima. U tshame kwalaho kukondza maphorisa ma heta ku secha endzhaku ka tiawara ti nga ri tingani. Loko a ri karhi a tsala xiviko xakwe—kona ekusuhi swinene ni switenisele sweswo—a a tshamela ku lunghisa lapi leri a ri swi funengetile. Eka xiviko xa yena u tsale leswaku endlwini leyi maphorisa a ma yi kumanga minkandziyiso leyi yirisiweke nileswaku a ku na munhu la nga na yona.

Hambiswiritano, maphorisa lawa ma teke tatana ma famba na yena eBaia-Mare. Mina na manana hi n’wi khongelele hi timbilu ta hina hinkwato hi tlhela hi nkhensa Yehovha leswi a hi sirheleleke vusiku byebyo. Hi tsakile swinene loko tatana a vuya ekaya endzhakunyana ka masiku ma nga ri mangani.

Endzhakunyana ka masiku ma nga ri mangani loko ndzi ri karhi ndzi kopa minkandziyiso yin’wana hi voko, ndzi tlhele ndzi twa movha wu yima ehandle ka yindlu ya ka hina. Hiloko ndzi tima rivoni ivi ndzi hlometela hi fasitere leri a ri funengetiwile, kutani ndzi vona maphorisa yo hlayanyana ma chika emovheni kutani ma tsemakanya xitarata ma nghena endlwini leyi langutaneke ni yaka hina, ndzi ma vone hi ku hatima ka tibeji ta wona ta le makatleni. Hi vusiku lebyi landzelaka, ku te man’wana, kutani sweswo swi swi veka erivaleni leswaku i tinhlori ta Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo hilaha a hi ehleketa hakona. Nilokoswiritano, hi ye emahlweni ni ntirho wa hina kambe swilo leswi a hi tirha hi swona a hi swi ngungumerisa hi le ntangeni endzhaku ka yindlu leswaku hi nga voniwi hi munhu.

Tatana a a tshamela ku vula leswaku, “patu leri a ri hambanisa yindlu yaka hina ni valala va hina ri fana ni papa lerikulu leri a ri hambanisa Vaisrayele ni Vaegipta.” (Eks. 14:19, 20) Ntokoto lowu ndzi veke na wona wu swi veke erivaleni leswaku tatana a a tiyisile!

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 143, 144]

Hi Ponise Hi Phayiphi Leyi Tshovekeke Yo Humesa Musi eMovheni

Traian Chira

U velekiwe hi: 1946

U khuvuriwe hi: 1965

Matimu ya yena hi ku komisa: I wun’wana wa vamakwerhu lava a va kandziyisa minkandziyiso ni ku yi fambisa hi nkarhi lowu ntirho a wu yirisiwile.

Siku rin’wana hi matakuxa ya Sonto ku ri ximumu, ndzi layiche nhungu wa minkwama emovheni wa mina, leyi a yi rhwale minkandziyiso. Minkwama leyi a yi swi kotanga ku nghena hinkwayo emovheni, hiloko ndzi susa xitulu xa le ndzhaku, ivi ndzi hoxa minkwama laha a xi ri kona, kutani ndzi yi phutsela hi minkumba, ivi ndzi tlhandleka xikhigelo ehenhla. Un’wana ni un’wana loko a vona leswi movha wu swi rhwaleke, a a gimeta leswaku ndyangu wa hina wu ya eku hungaseni eribuweni ra lwandle. Leswaku ku nga soleki nchumu ndzi yi funengete hi nkumba minkwama leyi a ndzi yi layiche endzhaku ka movha.

Endzhaku ko khongelela leswaku Yehovha a hi sirhelela, hi vuntlhanu bya hina—mina, nsati wa mina, swifanyetana swa hina swimbirhi ni ntombhi ya hina yin’we—hi kongome eTirgu-Mures ni le Brasov laha minkandziyiso leyi a yi fanele yi yisiwa kona. Loko hi ri karhi hi njirimuka hinkwerhu a hi yimbelela tinsimu ta Mfumo. Loko se hi fambe tikhilomitara ta kwalomu ka 100 hi kume gondzo leri a ri celekile. Leswi movha wa hina a wu rhwale ngopfu naswona wu tikeriwa hi ndzhwalo, phayiphi yo humesa musi yi be nchumu wo karhi egondzweni ivi yi tsemeka hi le xikarhi. Ndzi nambe ndzi teka xiphemu lexi a xi tsemekile ndzi xi hoxa endzhaku ka movha ekusuhi ni thayere ra ndzindza-khombo ehenhla ka nkumba. Kutani hi ye emahlweni ni riendzo ra hina hambileswi movha a wu vomba kunene!

Loko hi fika edorobeni ra Luduş, hi yimisiwe hi phorisa leri a ri lava ku kambela movha wa hina loko wu fanelekela ku famba egondzweni. Endzhaku ka loko ri kambele nomboro ya njhini, bele, swisula-mati efasitereni ra movha, mavoni ni swin’wana, ri kombele ku vona thayere ra ndzindza-khombo. Loko ndzi ri karhi ndzi ya endzhaku ka movha, ndzi korhamise nhloko ndzi hlevela nkatanga ni vana hi le fasitereni ndzi ku: “Vhelani mi khongela. I Yehovha ntsena la nga hi ponisaka sweswi.”

Loko ndzi pfula movha, hi ku hatlisa phorisa ri vone phayiphi leyi tsemekeke yo humesa musi. Hiloko ri ndzi vutisa ri ku: “I yini lexi? U fanele u rihisiwa!” Leswi se a ri kume xihoxo ri lo namba ri tshika ntirho wa rona. Ndzi pfale movha, hiloko ndzi ku hefu naswona a ndzi nga ri na mhaka ni ku rihisiwa! Hi pone ri ahlamile kutani vamakwerhu va kume minkandziyiso ya vona.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 147-149]

Ndzi Hlangana Ni Maphorisa Lama Nga Ambaliki Yunifomo

Viorica Filip

U velekiwe hi: 1953

U khuvuriwe hi: 1975

Matimu ya yena hi ku komisa: U sungule ntirho wa nkarhi hinkwawo hi 1986 naswona sweswi i xirho xa ndyangu wa Bethele.

Loko mina ni ntsongwana ya mina Aurica hi va Timbhoni ta Yehovha, ndyangu wa ka hina wu hi kombe maxangu. Hambileswi a swi hlomula mbilu, swi hi tiyisile leswaku enkarhini lowu taka hi kota ku langutana ni Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo. Ndzi hlangane na wona siku rin’wana nimadyambu hi December 1988. Hi nkarhi wolowo, a ndzi tshama na Aurica ni ndyangu wa yena edorobeni ra Oradea, ekusuhi ni ndzilakana wa Hungary.

Loko ndzi ya ekaya ra makwerhu loyi a a rhangela ntirho wo hundzuluxela, enkwameni wa mina a ndzi hoxe magazini lowu a ndzi fanele ndzi ya wu xopelela swihoxo. A ndzi nga swi tivi leswaku Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo a ma ri eku secheni endlwini ya makwerhu loyi nileswaku ma le ku konaniseni ka vanhu lava tshamaka endlwini yoleyo na mani na mani la va endzelaka. Nkateko wa kona loko ndzi vona leswi a swi ri eku humeleleni, ndzi swi kotile ku hisa magazini lowu a wu ri enkwameni ndzi nga si voniwa hi munhu. Endzhaku ka sweswo, maphorisa ma ndzi tekile swin’we ni Timbhoni tin’wana va hi yisa eka Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo, leswaku ma ya hi konanisa.

Ma ndzi konanise vusiku hinkwabyo, kutani hi xa mundzuku ma ya secha laha a ma ehleketa leswaku ndzi tshama kona, ku nga xiyindlwana lexi a xi ri ekusuhi ni ximutana xa Uileacu de Munte. A ndzi nga tshami kona, kambe vamakwerhu a va tirhisa yindlu leyi leswaku va veka switirhisiwa leswi a va swi tirhisa exihundleni. Loko maphorisa ma tshubule switirhisiwa leswi, ma tlhelele na mina eka Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo kutani ma ndzi ba hi ximorincisi xa rhaba leswaku ndzi ma byela vini va switirhisiwa leswi va swi kumeke. Ndzi kombele Yehovha a ndzi pfuna ndzi tiyisela ku bukuteriwa. Ndzi sungule ku titwa ndzi ri ni ku rhula naswona loko va heta ku ndzi ba, ndzi lo twa ku vava swa xinkarhana. Kambe hi ku hatlisa mavoko ya mina ma pfimbile lerova ndzi tivutisa loko ndzi ta swi kota ku tlhela ndzi tsala. Ndzi ntshunxiwe madyambu wolawo—ndzi ri hava ni peni yinene yo tshwuka, xivambalana a xi buba naswona ndzi lo hliki hi ku karhala.

Ndzi ye exitichini lexikulu xa mabazi ndzi sariwe ndzhaku hi Phorisa leri nga Ambalangiki Yunifomo. A ndzi ma byelanga maphorisa laha ndzi tshamaka kona, xisweswo a ndzi nga ta ya endlwini ya Aurica hikuva a ndzi ta nghenisa yena swin’we ni ndyangu wa yena ekhombyeni. Kutani leswi a ndzi nga tiyiseki leswaku ndzi fanele ndzi ya kwihi ni leswaku ndzi fanele ndzi endla yini, ndzi khongele Yehovha, ndzi n’wi byela leswaku ndzi lava swo khomisa nyoka naswona ndzi navela ku etlela emubedweni wa mina. A ndzi vona onge swilo leswi ndzi swi kombelaka i ku ringa Xikwembu!

Ndzi fike exitichini hi nkarhi lowu bazi a ri lava ku suka. Ndzi tsutsumile ivi ndzi ri khandziya, hambileswi a ndzi nga ri na mali yo hakela. Nkateko wa kona a ri ya eximutanini lexi ndzi tshamaka eka xona. Phorisa leri a ri ndzi sele ndzhaku ri khandziyile na rona ivi ri vutisa laha bazi a ri ya kona kutani ri chika. Ndzi nambe ndzi ehleketa leswaku ndzi ta kuma phorisa rin’wana ri ndzi rindzile le Uileacu de Munte. Nkateko wa kona muchayeri wa bazi u ndzi pfumelele ku tshama ebazini. Ndzi tivutise ndzi ku, ‘Ndzi ya lava yini eUileacu de Munte? A ndzi nga lavi ku ya endlwini ya mina hikuva mhisi a yi tlakule tshuri naswona a ku ri hava ni mubedo wunene.

A ndzi ri karhi ndzi vulavula na Yehovha hi xikhongelo, ndzi n’wi byela leswi nga embilwini ya mina loko muchayeri a yimisa bazi ehandlenyana ka doroba ra Oradea, leswaku a ta chicha munghana wa yena. Hiloko ndzi namba ndzi chika na mina. Loko bazi ri fambile, ndzi taleriwe hi ntsako, kutani ndzi namba ndzi kongoma yindlu ya makwerhu loyi a ndzi n’wi tiva. Ndzi fike hi nkarhi lowu nsati wakwe a a ri karhi a phula xiculu lexi ndzi xi rhandzaka swinene. U phamerile kutani hi dya.

Exikarhi ka vusiku loko se ndzi ehleketa leswaku a ndzi voniwi hi munhu, ndzi ye endlwini ya Aurica kutani ndzi ya etlela emubedweni wa mina. Ina, Yehovha u ndzi nyike swilo swimbirhi leswi ndzi swi khongeleleke—ku nga swakudya swo xawula ni mubedo wa mina. Mawaku Tatana wa rirhandzu loyi hi nga na yena!

[Bokisi leri nga eka tluka 155]

Vantshwa Lava Tshameke Va Ri Karhi Va Anakanyisisa Hi Swilo Swa Moya

Hi nkarhi wa nxaniso, vantshwa lava nga Vakreste va tshame va tshembekile, naswona vo tala a va tiyimisele ku lahlekeriwa hi ntshunxeko wa vona hikwalaho ka mahungu lamanene. Sweswi va langutane ni miringo yin’wana naswona khombo ra kona van’wana va phasiwile. Kambe van’wana va tshame va xalamukile. Hi xikombiso, ntlawa wa swichudeni leswi nga exikolweni xa le henhla le Câmpia Turzii swi bula swin’we hi ndzimana ya siku hi nkarhi wa ku wisa nimixo. Swi yi kambisisa ejarateni ra xikolo kumbe erivaleni ra mintlangu, naswona minkarhi yin’wana swi joyiniwa hi swichudeni swin’wana.

Makwerhu un’wana wa xisati laha riki muntshwa u ri: “Ku kambisisa ndzimana ya siku ni vanghana va mina swa ndzi sirhelela, hikuva swi ndzi hambanisa ni swichudeni leswi nga n’wi tirheliki Yehovha. Swi tlhela swi ndzi khutaza loko ndzi vona leswaku a hi mina ntsena ndzi nga Mbhoni ya Yehovha.” Nhloko ya xikolo ni vadyondzisi van’wana va bumabumela vantshwa lava lavanene.

[Bokisi leri nga eka tluka 160]

Ku Simeka Mahungu Lamanene Hi Nawu

Hi Ravumune, May 22, 2003, Ndzawulo ya ta Ndhavuko ni Vukhongeri eRomania yi nyike papila leri lerisaka leswaku Nhlengeletano ya Vukhongeri ya Timbhoni ta Yehovha, leyi simekiweke hi April 9, 1990, yi tsarisiwe ximfumo nileswaku ya tiveka eMfun’weni. Hikwalaho, Timbhoni ta Yehovha ti ni malunghelo hinkwawo ya le nawini lama nyikiwaka mintlawa ya vukhongeri, yo kota mpfumelelo wo chumayela ni wa ku aka Tiholo ta Mfumo. Ku tsarisiwa loku ku herise milandzu hinkwayo leyi tengiweke etihubyeni emalembeni lama hundzeke.

[Chati leyi nga eka tluka 80, 81]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA EROMANIA

1910

1911: Károly Szabó na József Kiss va vuya hi le United States.

1920: Ku simekiwa rhavi eCluj-Napoca. Rhavi rero ri langutela ntirho wa le, Albania, Bulgaria, Hungary, Romania ni khale ka Yugoslavia.

1924: Ku xaviwa xitandi xa rhavi eCluj-Napoca lexi katsaka muako wa vugandliselo.

1929: Ntirho wu byarhisiwa rhavi ra le Jarimani ivi endzhakunyana wu byarhisiwa Hofisi ya le Yuropa-xikarhi le Switzerland.

1938: Mfumo wu goga wu tlhela wu veka varindzi erhavini ra le Romania, laha sweswi ku nga Bucharest.

1940

1945: Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha ta le Romania yi tsarisiwa ximfumo.

1946: Vanhu va kwalomu ka 15 000 va ve kona entsombanweni wo sungula wa muganga etikweni, lowu khomeriweke eBucharest.

1947: Hi August na hi September, Alfred Rütimann na Martin Magyarosi va valanga eRomania.

1949: Mfumo wa Makhomunisi wu yirisa Timbhoni ta Yehovha ivi wu teka xitandi xa rhavi.

1970

1973: Ntirho wu susiwa erhavini ra le Switzerland wu byarhisiwa rhavi ra le Austria.

1988: Vayimeri va Huvo leyi Fumaka va endzela eRomania.

1989: Ku wa mfumo wa Makhomunisi.

1990: Timbhoni ta Yehovha ti tlhela ti tsarisiwa ximfumo. Ku khomiwa tinhlengeletano.

1991: Xihondzo xo Rindza hi ririmi ra le Romania xi humesiwa xikan’we ni xa Xinghezi naswona xi gandlisiwa hi mivalavala.

1995: Rhavi ra le Romania ri simekiwa eBucharest.

1999: Ku va ni Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli xo sungula eRomania.

2000

2000: Ku humesiwa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Ya Vukreste Ya Xigriki hi ririmi ra le Romania.

2004: Ku nyiketeriwa Holo ya Tinhlengeletano yo sungula eNegreşti-Oaş.

2005: Ku ni vahuweleri va 38 423 lava hisekaka eRomania.

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

20 000

40 000

1910 1940 1970 2000

[Mimepe leyi nga eka tluka 73]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

POLAND

SLOVAKIA

HUNGARY

UKRAINE

MOLDOVA

ROMANIA

Satu-Mare

Oradea

Arad

Negreşti-Oaş

Baia-Mare

MARAMUREŞ

Brebi

Bistriţa

Topliţa

Cluj-Napoca

Tirgu-Mures

Ocna Mureş

TRANSYLVANIA

Carpathian Mts.

Frătăutii

Bălcăuţi

Ivăncăuţi

Prut

MOLDAVIA

Brasov

Săcele

Mizil

BUCHAREST

WALACHIA

Galaţi

Braila

Danube

DOBRUJA

SERBIA AND MONTENEGRO

BULGARIA

MACEDONIA

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 66]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 69]

Hi 1911, Károly Szabó na József Kiss va tlhelele etikweni ra rikwavo leswaku va ya chumayela rungula ra Mfumo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 70]

Paraschiva Kalmár, loyi a tshameke, a ri swin’we ni nuna wakwe ni vana va vona va nhungu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 71]

Gavrilă Romocea

[Xifaniso lexi nga eka tluka 71]

Elek na Elisabeth va ka Romocea

[Xifaniso lexi nga eka tluka 77]

Ku akiwa ka hofisi leyintshwa eCluj-Napoca, hi 1924

[Xifaniso lexi nga eka tluka 84]

Loko nxaniso wu ri karhi wu tinyika matimba, minkandziyiso a yi kandziyisiwa ku tirhisiwa mavito yo hambana-hambana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 86]

Nicu Palius u te hi le Greece leswaku a ta hoxa xandla entirhweni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 89]

Va le ku yingiseleni ka nkulumo ya Bibele leyi rhekhodiweke, hi 1937

[Xifaniso lexi nga eka tluka 95]

Martin na Maria va ka Magyarosi (emahlweni) na Elena na Pamfil va ka Albu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 102]

Nhlengeletano ya xifundzha eBaia-Mare hi 1945

[Xifaniso lexi nga eka tluka 105]

Bodo yo tivisa hi ta ntsombano wa tiko hinkwaro lowu khomiweke hi 1946

[Xifaniso lexi nga eka tluka 111]

Mihai Nistor

[Xifaniso lexi nga eka tluka 112]

Vasile Sabadâş

[Xifaniso lexi nga eka tluka 117]

Muchini wo yingisela vanhu loko va vulavula, lowu a wu tirhisiwa hi Maphorisa lama nga Ambaliki Yunifomo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 120]

Kampa ya nxaniso ya le Periprava, le Danube Delta

[Xifaniso lexi nga eka tluka 133]

The Mill [Xisilo]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 134]

Veronica na Nicolae va ka Bentaru ebakweni ro kandziyisela leri a ri ri ehansi ka yindlu ya vona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 138]

Doina na Dumitru va ka Cepănaru

[Xifaniso lexi nga eka tluka 138]

Petre Ranca

[Swifaniso leswi nga eka tluka 141]

Tinhlengeletano leti khomiweke hi va-1980

[Xifaniso lexi nga eka tluka 150]

Xikolo xo sungula xa Ntirho wa Vuphayona eRomania, hi 1993

[Xifaniso lexi nga eka tluka 152]

Roberto na Imelda va ka Franceschetti

[Swifaniso leswi nga eka tluka 156, 157]

Magidi-gidi ya vanhu va ve kona eMintsombanweni ya Matiko yo Hambana-hambana, ya “Varhumiwa Va Ku Rhula Ka Xikwembu” hi 1996, hambileswi a va langutane ni nkaneto wa vafundhisi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 158]

(1) Muako wa Tiholo ta Mfumo ta nkombo, le Tikweni ra Tirgu-Mures

(2) Rhavi ra le Romania, eBucharest

(3) Holo ya Tinhlengeletano, eNegreşti-Oaş

[Xifaniso lexi nga eka tluka 161]

Komiti ya Rhavi, ku suka eximatsini ehenhla: Daniele Di Nicola, Jon Brenca, Gabriel Negroiu, Dumitru Oul na Ion Roman