Zambia

Tiko ra Afrika ri fana ni nguvu leyikulu leyi khavisiweke. Tiko-nkulu leri ra Afrika ri sukela eRibuweni ra Mediteraniya leri nga ni sava ro basa, ri katsa ni mananga ya Sahara lama nga ni muvala wa nsuku, ri tsemakanya makhwati ya rihlaza, ri hetelela eribuweni ro basa paa, ra Cape of Good Hope, leri ku tshamaka ku ri karhi ku ba moya, naswona vaaki va rona va endla khume ra tiphesente ta vaaki va misava hinkwayo. Nguvu leyi yi tsemakanyiwa hi milambu yo tala, yo kota wa Nile, wa Niger, wa Congo ni wa Zambezi. Emukhinyweni wa nguvu leyi ku ni nsuku, koporo ni maribye ya risima.

Tiko ra Zambia ri kumeka etimbala-ntshaveni exikarhi ka Afrika, laha makhwati lama hisaka ya le matlhelo ka Nambu wa Congo ma helelaka kona kutani ku sungula nhova leyi nga tlhumangiki leyi nga ni rimoyana. Van’wana va ri tiko leri ri fana ni phaphatana lerikulu leri phatsameke ehenhla ka mepe wa Afrika. Ndzilakana wa rona lowu wu ri endlaka leswaku ri vumbeka ku fana ni phaphatana, wu pandziwe hi nguva liya ya tikoloni, naswona wu teka ndhawu ya swikwere-khilomitara leswi tlulaka 750 wa timiliyoni—tiko leri i rikulu eka xifundzha xa Texas xa le U.S.A.

En’walungu-vuxa bya tiko leri sweswi ri vitaniwaka Zambia ku ni Nkova wa Great Rift. Evupela-dyambu ni le dzongeni wa rona ku ni Nambu lowukulu wa Zambezi. Vanhu va matiko mambe lava phangeleke Afrika nsuku wa yona, timhondzo ta ndlopfu ni ku teka vanhu va kona va ya va mahlonga, a va nga swi koti ku nghena eka rona kukondza loko lembe-xidzana ra vu-19 ri ya eku heleni. Hi 1855 muvalangi David Livingstone, ku nga jaha ra le Scotland leri tata wa rona a a tirha ku sila, ri pfule mahlo ya misava hinkwayo leswaku yi vona hala mpfungwe ka nambu wa “Musi Lowu Dzindzaka”—ku nga nchumu wo hlamarisa lowu Livingstone endzhakunyana a nga wu thya vito ra Victoria Falls endzhaku ka ku fa ka Nkosikazi Victoria wa le Nghilandhi.

Hiloko endzhaku ka sweswo ku fika varhumiwa va Vujagana lava a va swi langutele hi mahlo-ngati ku hundzula vanhu va va “Vakreste, ni ku endla mabindzu ni ku tisa nhluvuko” eka tiko-nkulu leri. Maendlelo ya vona ya swilo a ma nga fambelani ni ntirho wa vona wa vurhumiwa. Endzhakunyana ka vona ku fike vanhu lava hi mpfuno wa Xikwembu a swi va fanela loko va tivula vatirheli va Xikwembu.—2 Kor. 6:3-10.

Khale Ka Khaleni

Hi lembe ra 1890, a ku ri ni mavandla ya ntlhanu ya varhumiwa lawa a ma ri ni varhumiwa va wona etikweni leri sweswi ri nga Zambia. Eku sunguleni ka lembe ra 1900, vantima a va lava nkongomiso hi leswi tikoloni a ti ya ti andza ni mabindzu ma ri karhi ma tala. Mavandla ya vukhongeri lama nga tolovelekangiki se a ma kumeka ematikweni yo tala ya Afrika. Hambiswiritano, a swi nga ta teka nkarhi leswaku ku kumeka mpfuno wa xiviri hi tlhelo ra moya. Ku sukela hi 1911, vanhu va timbilu letinene va le Zambia va kume tibuku ta Studies in the Scriptures. Tidyondzo ta Bibele leti nga etibukwini teto a ti hlwelanga ku fika ni le n’walungwini, hambileswi minkarhi yin’wana a ti hundzisiwa hi vanhu lava a va tirhela Xikwembu swi nga humi embilwini.

Hi 1910, Charles Taze Russell, loyi a a langutela ntirho wo chumayela hi Mfumo emasikwini wolawo, u rhumele William W. Johnston, makwerhu la tshembekaka la humaka eGlasgow, le Scotland, leswaku a ya pfuna vamakwerhu va le Nyasaland (laha sweswi ku nga Malawi). Khombo ra kona, swichudeni swa Bibele swi nga ri swingani leswi nga rhanga swi tirha kwalaho—leswi nga vaaka-tiko ni leswi humaka ematikweni mambe—swi soholote mintiyiso ya Matsalwa leswaku swi ta dyelela vanhu. Hakunene, emalembeni lama landzeleke, vafundhisi lava a va tiendla van’wantlhadyana va fike ni le Rhodesia N’walungu (laha sweswi ku nga Zambia) va tisa vukhongeri lebyi pfanganisiweke ni politiki, lebyi nyanyulaka vanhu, va va tshembisa ntshunxeko ni ku susa mikhuva leyi nga basangiki. Loko Makwerhu Johnston a ri karhi a pfuna vanhu va le Nyasaland, lava a va hlamuseleke va ri “lava swi navelaka hi mbilu hinkwayo ku twa swo tala hi Rito ra Xikwembu,” masimu ya le vupela-dyambu a ma nga tirhiwi swi nyawula hi nkarhi wolowo. Tibuku leti sekeriweke eBibeleni ti fike eRhodesia N’walungu hi poso, kasi tin’wana a ti ta ni vatirhi lava tirhaka etindhawini to hambana-hambana, kambe emalembeni wolowo ntirho wo chumayela hi Mfumo a wu nga languteriwi hi munhu.

Nkarhi Wa Ku Nga Tiyiseki

Eku sunguleni ka va-1920 ku ve nkarhi wa ku nga tiyiseki. A ku ri ni “mintlawa ya Watch Tower” leyi vumbiweke hi vaaka-tiko, naswona a yi susa xindzhuti xa ntirho wa Vakreste va ntiyiso lava nga malandza ya Xikwembu. Ku vikiwe leswaku van’wana va lava va nga ni vutivi lebyi nga nyawuliki bya Bibele tlhelo va tivulaka lava hlanganyelaka ni Swichudeni swa Bibele, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona hi nkarhi wolowo, a va cincana vavasati ni ku endla swidyoho swin’wana. Hambiswiritano, a ku ri ni mintlawa yo tala leyi yi swi vekeke erivaleni leswaku yi hanya hi ntiyiso, leyi a yi xixima misinya ya milawu ya Bibele hi mbilu hinkwayo naswona a yi hisekela ku chumayela.

Xiphiqo a ku ri ku tiva lava a va tiyimisele ku tirhela Xikwembu. Hi 1924 ku fike Thomas Walder na George Phillips, ehofisini ya Swichudeni swa Bibele leyi a yi ri eCape Town, la Afrika Dzonga, havambirhi a va huma eBritain. Makwerhu Walder, loyi a a ri ni malembe ya kwalomu ka va-30, u ye eRhodesia N’walungu na Rhodesia Dzonga a ya kumisisa leswaku i vamani lava a va vitaniwa hi vito ra Watch Tower. Haxawa ka kona, William Dawson, loyi a a huma eYuropa u averiwe ku endzela mintlawa leya ha ku sunguriwaka. U kume leswaku vafundhisi lava nga lo tiveka hi voxe a va khuvuletela vanhu vo tala, lava vo tala va vona a va nga wu twisisi nikatsongo ntiyiso wa Bibele naswona a va nga wu xiximi. Llewelyn Phillips (a hi xaka ra George Phillips) endzhakunyana u tsarile a ku: “Swi te tlangandla erivaleni leswaku vunyingi a byo tifanela ni vanhu va le Ninivha ‘lava a va nga ku tivi nikatsongo ku hambana exikarhi ka voko ra vona ra xinene ni ra ximatsi.’” (Yon. 4:11) Vo tala a va ri ni timbilu letinene, kambe leswi a ku kala ni buku ni yin’we hi ririmi ra rikwavo a swi va tikela ku twisisa ntiyiso. Leswi matshalatshala yo tala lama a ma endliwa leswaku ku ta kumeka mpfumelelo eka hulumendhe wa ku languteriwa ka ntirho, a ma nga tlhaveriwi hi dyambu, hofisi ya le Cape Town yi endle xiboho xa leswaku ku nga ha chumayeriwi erivaleni naswona ku nga ha khuvuriwi munhu. Kambe ku fambisiwa ka tidyondzo ta Bibele ni ku ya eminhlanganweni a swi yimisiwanga. Makwerhu Walder u yi tsalele papila mintlawa ya vanhu lava tsakelaka a yi khutaza leswaku yi va ni ntirhisano eka xiboho lexi xa xinkarhana kukondza ku vekiwa vayimeri va Swichudeni swa Bibele.

Ku Chumayela Etlhelo Ka Xiporo

Hi malembe-xidzana yo tala vaaka-tiko a va tiendlela switirho ni swilo swo khavisa hi koporo. Exikarhi ka va-1920, Khampani ya Manghezi ya le Afrika Dzonga, leyi a yi nga lawuli ndhawu ntsena kambe a yi lawula ni migodi, yi sungule ku dyelela tiko leri migodi ya rona ya maribye lawa ya risima. A ku laveka vatirhi, naswona vanhu va magidi lava humaka etindhawini ta le makaya a va ya eswidorobanini leswa ha hluvukaka ni le madorobeni lamakulu lama vandzamaneke ni xiporo lexi a xi akiwe hi xikongomelo xa leswaku xi ta sukela eCape Town xi koka xi ya fika le Cairo.

James Luka Mwango u ri: “Ku simekiwa ka mavandlha, lawa hi nkarhi wolowo a ma vitaniwa tikhampani, a ku nga fani ni ka manguva lawa. Emahlweni ka 1930, minhlangano ya dyondzo ya Bibele a yi endliwa yi va mintlawa yitsongo. Vanhu van’wana lava tsakelaka a va tsalela hofisi ya le Cape Town, kasi van’wana a va rhumela swikombelo swa vona swa tibuku eBrooklyn hi ku kongoma. Tanihi leswi tibuku a ti kumeka hi Xinghezi, vo tala a va nga wu twisisi hi ndlela ya kona ntiyiso.” Hambileswi hi ntolovelo mintlawa a yi ri yitsongo, a yi endla nhluvuko, naswona ku hiseka ka yona ni ku tiyimisela ka yona swi endle leswaku ntirho wo chumayela wu ya wu hleleka. Swoleswo hinkwaswo vafundhisi va Vujagana a va lo swi nhwii, hi mahlo.

Tsima Ro Sivela Ntirho Wo Chumayela

Hi May 1935 mintlawa ya vukhongeri lebyi nga ni nkucetelo yi endle leswaku ku cinciwa milawu ya le Rhodesia N’walungu, yi endla leswaku swi va nandzu lowukulu ku rhumeriwa ni ku fambisiwa ka tibuku leti a yi vula leswaku i ta vukanganyisi. Entiyisweni, lava va endlaka xiboho xa leswaku hi swihi leswi nga vukanganyisi kumbe leswi onhaka vanhu a va kuceteriwa hi langutelo ra politiki kumbe ra vukhongeri bya vona. Hilaha swi veke hakona hi ku famba ka nkarhi, a swi nga kanakanisi leswaku vakaneti a va lava xivangelo xo yirisa Timbhoni ta Yehovha.

Loko ku tivisiwa ndlela leyintshwa yo hakela xibalo, sweswo swi pfuxe xitereka xa vatirhi va le mugodini, vakaneti va vhele va hehla Timbhoni va vula leswaku ti lwisana ni mfumo. Eku sunguleni ka n’hweti, Timbhoni ti ve ni nhlengeletano eLusaka. Swi nga endleka vakaneti va vule leswaku nhlengeletano yoleyo leyitsongo hi yona yi pfuxeke mpfilumpfilu lowu a wu ri endhawini yin’wana ya kwalomu ka tikhilomitara ta 300 etlhelo ra n’walungu. Thomson Kangale loyi a a ha ri jaha enkarhini wolowo, u ri: “A hi swi tiva leswaku xi kona lexi taka. Ematshan’weni yo ya ensin’wini, hi titshamele ekaya hi tiyimbelelela tinsimu ta Mfumo. A hi swi tiva leswaku a hi fanelanga hi hlanganyela eka switereka kumbe madzolonga man’wana.” Nilokoswiritano, endzhakunyana ka sweswo vamakwerhu va sungule ku khomiwa, naswona etindhawini to tala va hlongoriwile emakaya ya vona, va tlhela va tekeriwa tibuku ta vona ta Bibele kumbe ti hisiwa. Hulumendhe yi tivise ta ku yirisiwa ka tibuku ta hina ta mixaka ya 20.

Ku hlawuriwe huvo ya vulavisisi leswaku yi kambisisa mpfilumpfilu wolowo. Ndhuna ya muganga wolowo a wu ri ni mpfilumpfilu yi te: “Timbhoni ta Yehovha ni nhlengeletano ya Watch Tower hi yoxe, a va hlanganyelanga eka xitereka xexo.” Ku hava ni un’we wa Timbhoni ta Yehovha loyi a katsekeke eka xitereka xihi ni xihi. Hambiswiritano, buku leyi nge Christians of the Copperbelt yi te: “Huvo ya Vulavisisi . . . yi amukele swihehlo swo tala leswi nga riki na vumbhoni lebyi tiyeke, [naswona] hi ku ya hi xiviko xa yona tibuku ta Timbhoni ta Yehovha ti yirisiwile. Emigangeni yi nga ri yingani, tihosi [ta le matiko-xikaya] ti hume tsima ro sivela ntirho wo chumayela, ti hisetela tindhawu ta Watchtower to hlanganyela eka tona.”

Hi nkarhi wolowo, hofisi ya le Cape Town yi endle xikombelo hi ku phindha-phindha eka matsalana wa tiko wa hulumendhe ya Britain leyi lawulaka tikoloni, leswaku Timbhoni ti “pfumeleriwa ku tirhisa timfanelo ta tona leti nyikiweke tona hi Yehovha Xikwembu leswaku ti n’wi gandzela hi ku ya hi ripfalo ra tona handle ko kavanyetiwa.” Ku tlhele ku endliwa ni xikombelo xa leswaku ku simekiwa ni hofisi leyi nga ta va ni muyimeri. Yehovha u ma katekisile matshalatshala lawa. Hi March 1936 matsalana wa tiko u pfumerile leswaku ku simekiwa vuhlayiselo bya tibuku eLusaka nileswaku Llewelyn Phillips a va muyimeri wa kona.

Swilaveko Swa Mune

Ku simekiwa ka vuhlayiselo bya tibuku le Lusaka a ku ri xikombiso xa ku hlula hi tlhelo ra moya. Hambiswiritano, holobye u arile leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwa tanihi vukhongeri lebyi nga enawini, kukondza ti humesa vumbhoni lebyi amukelekaka bya leswaku ti ni mavandlha yo tala lama hlelekeke. Emalembeni lama landzeleke, Makwerhu Phillips u tirhe hi matimba swin’we ni vamakwerhu lava tshembekaka a pfuna ni ku tiyisa vanhu va timbilu letinene ni ku susa lava a va endla leswi lwisanaka ni matsalwa. Maphayona ma dyondzisiwe tidyondzo ta nkoka, mahanyelo ni timhaka leti khumbaka nhlengeletano, kutani wona ma swi hundzisela emavandlheni ni le mintlaweni.

Loko makwerhu un’wana a hlamusela ta nkarhi wolowo, u te: “Lembe ra 1940 a ri ri lembe ro tsakisa ngopfu eka vahuweleri va le Zambia. Hi rona lembe leri nkhuvulo wu nga tlhela wu sungula, hi mpfhuka wu yimisiwa hi 1925.”

James Mwango u ri: “Emahlweni ko va xichudeni xa Bibele xi khuvuriwa a xi fanele xi dyondza leswi a hi swi vula swilaveko swa mune. Endzhaku ka sweswo loyi a xi khuvulaka kumbe makwerhu un’wana loyi a hlawuriweke hi nandza wa vandlha a a vutisa xichudeni xexo leswi swilaveko sweswo swi vulaka swona. Xilaveko xo sungula a ku ri ku twa ntiyiso; xa vumbirhi, ku hundzuka; xa vunharhu, ku dyondza Rito ra Xikwembu; xa vumune, ku tinyiketela. Loko xichudeni xi swi twisisa kahle swilaveko leswa mune, a xi khuvuriwa. Endlelo leri a ri endleriwa ku tiyiseka loko lava va khuvuriwaka va wu tiva nkoka wa ku khuvuriwa ka vona.”

Ku Yirisiwa Ka Tibuku

Ngopfu-ngopfu eka nyimpi ya vumbirhi ya misava, vatirhela-mfumo a va ehleketa leswaku ku ala ka Timbhoni ku hlanganyela eka swa tipolitiki a ku ri ku lwisana ni nawu wa mfumo wa ku joyinisa vanhu vusocha. Hi December 1940, nxaxamelo wa tibuku leti yirisiweke a wu engetelekile hikuva se a wu katsa tibuku hinkwato ta Timbhoni ta Yehovha. Ku rhumeriwa ka tibuku etikweni na kona a ku yirisiwile. Hi xixikana xa 1941 hulumendhe yi humese xileriso xa leswaku lava nga ni tibuku ta Watch Tower va ti tisa eka yona, loko swi nga ri tano va ta khomiwa va hoxiwa ekhotsweni.

Solomon Lyambela, loyi a a ri mulanguteri la endzelaka mavandlha ivi endzhaku a ya eXikolweni xa Giliyadi u ri: “A hi tumbeta tibuku endzeni ka swikwekwetsu eNambyeni wa Zambezi. A hi ti bohelela ehansi ka mibedo hambi ku ri ku ti tumbeta laha hi vekaka kona mugayo ni n’wahuva.”

Makwerhu un’wana u ri: “A hi boheka ku celela tibuku ta hina. Hambiswiritano, a hi nga boheki ku tumbeta Bibele ya Vaberiya, leyi a ku ri nkateko ku va na yona naswona a yi nga yirisiwanga. Tibuku ta hina to tala ti lovile—tin’wana ti dyiwe hi muhlwa, tin’wana ti yiviwe hi makhamba. Leswi a hi tshamela ku pfukula laha a hi ti celele kona, makhamba a ma ehleketa leswaku hi celele swilo swa risima. Ndzi tsundzuka siku rin’wana loko ndzi ya eku hlayeni enhoveni, ndzi kuma tibuku ti hangalasiwile. Hiloko hi ti vungavunga hi tlhela hi ti tumbeta, kun’wana.”

Llewelyn Phillips, u ve ni xivindzi xo tsalela hulumendhe a vilela malunghana ni ku yirisiwa ka tibuku ta hina. Tanihi leswi a a khomiwile eku sunguleni ka lembe rero hikwalaho ko ala ku joyina vusocha, u tlhele a pfaleriwa tin’hweti tin’wana ta tsevu. Makwerhu la tirhaka hi ku tirhandzela evuhlayiselweni bya tibuku eLusaka u te: “Va Ndzawulo yo Kambisisa Vugevenga, a va nga heli laha hi tshamaka kona, naswona Makwerhu Phillips a a tshamela ku vitaniwa exitichini xa maphorisa.” Nilokoswiritano, Makwerhu Phillips u hambete a dyondzisa mavandlha ku hleleka ni ku ma khutaza ku hiseka. Loko vamakwerhu lava fanelekaka va ya va engeteleka, va leteriwile ivi va averiwa ku va valanguteri lava endzelaka mavandlha. Va hoxe xandla leswaku ku va ni nhlohlorhi ya vahuweleri va 3 409 hi 1943.

Magoza Lama Endleke Leswaku Ku Va Ni Ntshunxeko Lowu Engetelekeke

Endzhaku ka nyimpi, hofisi ya Timbhoni ta Yehovha ya le Britain ni ya le Afrika Dzonga ti endle swikombelo hi ku phindha-phindha eka Hofisi ya Tikoloni leyi nga eLondon leswaku yi herisa ku yirisiwa ka tibuku ta hina. Loko hulumendhe yi kume xiviko lexi sayiniweke hi vanhu vo tlula 40 000 lava phofulaka ku seketela ka vona ntirho wo dyondzisa wa Timbhoni ta Yehovha, yi sule tin’wana ta tibuku leti yi ti yiriseke eka nxaxamelo wa yona. Kambe Xihondzo xo Rindza a xa ha yirisiwile.

Hi January 1948, ku fike Nathan Knorr na Milton Henschel lava a va huma eyindlu-nkulu ya Timbhoni ta Yehovha eBrooklyn. Endzhaku ko ya enhlengeletanweni ya masiku ya mune eLusaka, va ye va ya vonana ni matsalana wa timhaka ta tiko ni gqweta-nkulu, leri nga va byela leswaku ku nga ri khale a ku nge he vi na nchumu xa vona lexi nga ta hambeta xi yirisiwile. Swi tsakisile hakunene loko ntirho wa vanhu va Yehovha wu hetelele wu amukeriwe ximfumo! Hi September 1, 1948, ku simekiwe rhavi lerintshwa leri tsarisiweke hi vito ra Timbhoni ta Yehovha, ku nga ri Sosayiti ya Watch Tower. Sweswi valawuri, vaaki hambi ku ri vona vamakwerhu hi voxe se a va ta ku vona ku hambana exikarhi ka Timbhoni ta Yehovha ni vanhu lava namarhelaka mikhuva ya ndhavuko, ku nga mpambukwa lowu nga hlanganiki helo ni “Watch Tower.”

Eka malembe ya 40 lama hundzeke, vakaneti va vukhongeri, lava a va nga swi tsakeli ku endla vadyondzisiwa va Kreste, a va endla matshalatshala yo dlaya ripfumelo ra lava yingisaka mahungu lamanene. Timbhoni ta Yehovha, leti ku hundzeke nkarhi wo leha ti ri karhi ti vuriwa “vakanganyisi” ti hambete ti swi veka erivaleni leswaku i vatirheli va Xikwembu va ntiyiso. (2 Kor. 6:8) Loko tinyimpi to lwela ntshunxeko ti herile, ti sungule ku endla malunghiselelo lama faneleke yo khathalela ku andza loku a ku ta va kona.

Ntirho Wa Varhumiwa

Ian (John) Fergusson, loyi a nga tirha malembe yo tala eZambia u te: “Vuyelo byin’wana bya ntirho wa varhumiwa i ku vona ndlela leyi Yehovha a va tirhisaka ha yona vavanuna ni vavasati va mixaka hinkwayo leswaku a hetisisa xikongomelo xa yena. Nakambe swa tsakisa ku vona ndlela leyi lava pfuniwaka hi tlhelo ra moya va tlangelaka ha yona.” Hakanyingi varhumiwa va vukhongeri byin’wana va va va khomeke ngopfu hi timhaka ta ntshamisano ni ta ikhonomi, kambe varhumiwa lava nga Timbhoni ta Yehovha va veka mianakanyo ya vona entirhweni wo endla vadyondzisiwa va Kreste. Loko varhumiwa lava va ri karhi va endla ntirho wa Xikwembu, va swi veka erivaleni leswaku va ni “rirhandzu ro pfumala vukanganyisi.”—2 Kor. 6:6.

Moya wa vurhumiwa wu vonake eka vamakwerhu vo fana na William Johnston loyi eka malembe ma nga ri mangani emahlweni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, a teke edzongeni wa Afrika a tlhela a famba-famba ndhawu yoloye hinkwayo. Eku sunguleni ka 1921, Piet de Jager, Parry Williams ni van’wana, se a va fike eSalisbury (laha sweswi ku nga Harare), ntsindza wa tiko ra Rhodesia Dzonga (laha sweswi ku nga Zimbabwe) leri vandzamaneke na Zambia. George Phillips, Thomas Walder na William Dawson va ye va ya chumayela eRhodesia N’walungu hi va-1920. Van’wana lava tswaleriweke eRhodesia N’walungu kambe va hlanganeke ni Swichudeni swa Bibele loko va ri emintirhweni kwalomo, a va vuya va ta hangalasa “mahungu lamanene ya swilo leswinene.” (Rhom. 10:15) Manasse Nkhoma na Oliver Kabungo va hoxe xandla swinene eku hangalasiweni ka mahungu lamanene eminkarhini yoleyo loko ntirho wa ha sungula. Joseph Mulemwa, la nga muaka-tiko wa le Zambia, u kume ntiyiso loko a ha tirha emugodini eWankie (sweswi ku nga Hwange) en’walungwini wa Zimbabwe, naswona endzhaku ka sweswo u tirhe hi ku tshembeka evupela-dyambu bya Zambia. Fred Kabombo u ve mulanguteri wa xifundzha wo sungula endhawini yoleyo. Vamakwerhu lava a va ri maphayona hakunene, a va endla matshalatshala yo ya etindhawini leti mahungu lamanene a ma nga si chumayeriwa eka tona kutani va andlala masungulo yo tiya ya ku andza loku nga ta va kona enkarhini lowu taka.

Loko nyimpi ya vumbirhi ya misava yi ya eku heleni, Charles Holliday la humaka eAfrika Dzonga u amukele xirhambo xa George Phillips loyi a a tirha ehofisini ya le Cape Town leswaku a endzela mintlawa ya vanhu lava tsakelaka eXifundzheni xa le Vupela-dyambu. A a famba ni makwerhu wa kwalaho loyi a a n’wi tolokela, xisweswo Makwerhu Holliday u fambe hi xitimela lexi a xi tleketla timhandzi, hi xikwekwetsu ni hi xikocikara xa foromani wa vatirhi, lexi a xi susumetiwa kunene exiporweni ivi xi rhelela. Loko va fika eSenanga, ku nga xidorobana lexi nga eka mpfhuka wa tikhilomitara ta 250 ku ya en’walungwini wa Victoria Falls, va hlanganisiwe hi ntshungu lowukulu. Van’wana exikarhi ka ntshungu wolowo va fambe masiku yo hlayanyana, hikuva a va swi lava hi mbilu hinkwayo ku ta nyika n’eni loyi ndleve loko a ri karhi a hlamusela tidyondzo ta Bibele.

Ku Fika Ka Varhumiwa Va Le Giliyadi

Hi 1948, ku fike varhumiwa vambirhi eZambia, ku nga Harry Arnott na Ian Fergusson. Enkarhini lowu a va chumayela valungu va magidi lava a va rhurhele kwalaho hi ntirho wa mugodi wa koporo. Ndlela leyi va anguleke ha yona a yi tsakisa swinene. Lembe rero ku ve ni ku andza hi tiphesente ta 61 ka vahuweleri lava a va huma nsimu.

Etindhawini to tala a swi tolovelekile leswaku varhumiwa va va ni nxaxamelo wa vanhu lava yimeleke ku ta fambiseriwa dyondzo ya Bibele. Rhavi ri xave xibebe xa Dodge lexi a xi ri ni malembe ya khume hi vukhale, lexi a xi tirhisiwa hi varhumiwa lava a va ri valanguteri lava endzelaka mavandlha leswaku va kota ku fika ni le tindhawini leti nga ekule ni vumaki. Xiviko xin’wana xa le rhavini xi te: “Xibebe xexo xi pfune ngopfu, hambileswi minkarhi yin’wana a xi vuya xi onhakile.”

Hi 1951 se a ku ri ni varhumiwa va tsevu etikweni. Hi December 1953 ku fike varhumiwa van’wana lava a va swi langutele hi mahlo-ngati ku ta pfuna. Van’wana va ntlawa lowu a ku ri Valora na John va ka Miles, lava tirheke eZambia malembe ya tsevu va nga si rhumeriwa eZimbabwe ivi endzhaku ka sweswo va cinceriwa eLesotho. Hi ku famba ka nkarhi ku fike varhumiwa lava engetelekeke: ku nga Joseph Hawryluk, John na Ian va ka Renton, Eugene Kinaschuk, Paul Ondejko, Peter na Vera va ka Palliser, Avis Morgan ni van’wana lava hinkwavo ka vona va hoxeke xandla hi matshalatshala ya vona ya rirhandzu. Swi le rivaleni leswaku loko va ta kuma mihandzu entirhweni wa vona lowo hlawuleka a swi lava leswaku va titsona swin’wana ni ku tolovela xiyimo xa ndhawu yoleyo.

“Wa Ha Ri N’wana!”

Wayne Johnson loko a tsundzuka ndlela leyi a a titwa ha yona loko a kuma xiavelo xo ya eZambia, u ri: “A ndzi tibyela leswaku ko va xihoxo.” Wayne la nga thwasana ra ntlawa wa Giliyadi wa vu-36 u rhange a fika swin’we na Earl Archibald hi 1962. Loko Wayne loyi sweswi a nga mulanguteri la endzelaka mavandlha eCanada, swin’we ni nsati wakwe Grace, a tsundzuka ta nkarhi wolowo u ri: “A ndzi ri ni malembe ya 24 hi vukhale naswona a ndzi solekile. Loko ndzi ri karhi ndzi dyondza Xinyanja [lexi nakambe xi vuriwaka Xichewa], vamakwerhu va xisati loko va sungula ku ndzi vona, a wu twa va hlevelana va ku: ‘akali mwana’—‘Wa ha ri n’wana!’”

“Wayne u ri: “Ndzi swi xiyile leswaku ndzi fanele ndzi titshega swinene hi Yehovha swin’we ni nhlengeletano ya yena. A ndzi lava leswaku un’wana ni un’wana a swi tiva leswaku hi ku ya hi marito lama nga eka Mintirho 16:4, mina ndzi hundzisa rungula ni nkongomiso lowu lunghiseleriweke hi Yehovha swin’we ni nhlengeletano yakwe. Nakambe a ndzi ringeta ku endla swilo hi ndlela leyi nga ta amukeleka eka van’wana. Loko ndzi swi tsundzuka, nisweswi ra ha ndzi hlamarisa lunghelo rero lerikulu leri a ndzi nyikiwe rona.”

Ku Hlongoriwa!

Hi va-1960 na hi va-1970 timhaka ti sungule ku yima hi nhloko. Vamakwerhu a va tshamela ku xanisiwa etikweni leri. Endzhaku ka loko tiko ra Zambia ri kume ntshunxeko hi 1964, mhaka ya ku losa mujeko ni ku yimbelela risimu ra rixaka yi khomise vamakwerhu xo tika. Eku heleni ka va-1960, van’watipolitiki van’wana a va vona onge nkucetelo wa varhumiwa i wo lwisana ni swikongomelo swa hulumendhe. Rhavi ri hlamusele leswi humeleleke ri ku: “Nimixo hi January 20, 1968, ku nghenetele tinqingho leti humaka eka valanguteri lava endzelaka mavandlha ya Xinghezi va tivisa rhavi leswaku valanguteri va nyikiwe mapapila lama va lerisaka ku huma etikweni. Lexi hlekisaka, mapapila lawa a ma nyikiwanga ntsena Timbhoni ta Yehovha leti humaka ematikweni mambe kambe ma nyikiwe ni leti nga vaaka-tiko va le Zambia, lava vambirhi va vona ku nga George Morton na Isaac Chipungu.”

Vamakwerhu va hambete va hlongoriwa etikweni. Siku rero hi awara ya khume ni mixo, maphorisa lama hlongolaka vanhu vambe ma fike erhavini ma ta lerisa mimpatswa ya ntlhanu ya varhumiwa leswaku yi fanele yi tlhelela eka rikwavo. Frank Lewis la nga murhumiwa u ri: “A hi swi vonanga nileswaku ma fike njhani erhavini. Ku endliwe xiboho xa leswaku varhumiwa lava nga erhavini va huma hi nyangwa wa le ndzhaku va ya ekaya ka makwerhu wo karhi, va ya sungula ta matirhelo lawa se a ma endliwile ya leswi ntirho a wu ta fambisa xiswona loko wo tshuka wu yirisiwile. Hambiswiritano, a hi kanakana ku famba hikuva a ku ri ni murhumiwa un’wana wa xisati exithezini xa le henhla loyi a a khome hi dari naswona a a vabya ngopfu. Kambe vamakwerhu va kwalaho va hi sindzise leswaku hi famba, va tshembisa leswaku va ta sala va n’wi khathalela. A hi swi tiva leswaku va ta n’wi khathalela hakunene.

“Hi hlamale ngopfu loko hi hlaya eka phepha-hungu ra Times of Zambia leswaku Mawatchtower, hilaha a va hi vitana hakona, ma yirisiwile naswona ‘varhangeri’ va wona va tumberile. Mavito ya hina a ma tsariwe eka tluka ro sungula ra phepha-hungu rero, ri vule nileswaku maphorisa ma le ku lavaneni na hina hi yindlu ni yindlu edorobeni hinkwaro! Vamakwerhu va kwalaho lava a va sale erhavini va xumile hakunene. Va rhurhisele tifayele ni tibuku etindhawini to hambana-hambana. Loko va hetile, hi xamundzuku xa kona hi tlhelele erhavini hi ya tinyiketela emaphoriseni.”

A ku ri ni maphorisa lawa a ma rindzile erhavini, naswona hi ku copeta ka tihlo varhumiwa van’wana swin’we ni vamakwerhu vambe lava a va averiwe eZambia va hlongoriwile etikweni. Makwerhu Lewis u ri: “A hi ri van’wana va lavo hetelela ku famba. Timbilu ta hina ta ha vava ni sweswi loko hi tsundzuka ntlawa wa vamakwerhu va xisati swin’we ni vana va vona lava a hi nga si tshama hi va vona, lava fambeke tikhilomitara ta 20 ku suka eKalulushi, va ta hi lela hi nyama va tlhela va hi qhavula hi mavoko!”

Tsima Ra Vumbirhi Ra Ku Hlongoriwa

Ku hundze malembe ka ha rhurile. Albert Musonda, loyi sweswi a nga xirho xa Komiti ya Rhavi eZambia, hi nkarhi wolowo a a ri ni malembe ya 22 hi vukhale, naswona a a tirha eka Ndzawulo ya Tiakhawunti eBethele loko siku rin’wana hi 1975 maphorisa ma ku gaa! U ri: “Ma nyike varhumiwa siku rin’we ntsena leswaku va vungavunga swa vona va huma etikweni.”

John Jason u engetela a ku: “Hi December 1975 ku fike xipapilana lexi a xi hi lerisa leswaku hi huma etikweni ku nga si hela tiawara ta 36.” Hi kombele gqweta leswaku ri ya hi kombelela masiku lama engetelekeke, sweswo swi pfune varhumiwa leswaku va hlengeleta nhundzu ya vona yin’wana. Makwerhu Jason u ri: “Phela, a hi boheka ku famba hi siya vanhu lava a hi va rhandza ngopfu.”

Dailes nkata Albert, u ri: “Hi helekete vamakwerhu eRivaleni ra Swihaha-mpfhuka ra Southdown, hi ya va vona loko va famba. John Jason u kongome eKenya, kasi Ian Fergusson u ye eSpain.” I yini lexi nga vanga tsima lera vumbirhi ra ku hlongoriwa?

Vanhu vo tala a va ehleketa leswaku, ntsombano wa 1975 hi wona wu nga endla leswaku swi hi fambela ximatsi. John Jason u ri: “A ku ri wun’wana wa mintsombano leyikulu ngopfu lowu khomiweke hi nkarhi wolowo wa mpfilumpfilu, naswona ku ve ni vanhu vo tlula 40 000.” Khombo ra kona wu hatlane ni nhlengeletano ya swa politiki leyi a yi khomeriwe ekusuhi na wona. Van’wana enhlengeletanweni yoleyo ya vona a va sola Timbhoni ta Yehovha swinene hikwalaho ka leswi ti nga hlanganyeliki etimhakeni ta politiki. Makwerhu Jason wa ha tsundzuka leswaku ku soriwe ntsombano wa Timbhoni ta Yehovha leswaku hi wona wu nga endla leswaku ku nga ti vanhu vanyingi enhlengeletanweni ya swa politiki.

Ku Vuya Ka Varhumiwa

Endzhaku ka malembe ya khume, varhumiwa va tlhele va vuya eZambia. Hi va-1980 a ku nga ha ri na mpfilumpfilu wa politiki naswona milawu ya ku yirisiwa ka ntirho wa hina a yi nga landzeriwi ku ya kwihi. Hi 1986 ku fike Edward Finch ni nsati wakwe Linda, va huma eGambia. Varhumiwa vo tala a va ha ri endleleni, ku katsa Alfred na Helen va ka Kyhe na Dietmar na Sabine va ka Schmidt.

Hi September 1987, ku fike Dayrell na Susanne va ka Sharp va huma eZaire laha sweswi ku nga Democratic Republic of the Congo va hundza hi le Afrika Dzonga. Va thwase exikolweni xa Giliyadi hi 1969, naswona va endle ntirho wo endzela mavandlha etikweni hinkwaro ra Congo. Ana se a va byi toloverile vutomi bya le Afrika xikarhi. Dayrell gagamba ra wanuna, sweswi u ni malembe yo tlula 40 a ri entirhweni wo hlawuleka wa nkarhi hinkwawo. U ri: “Ku hundze malembe yo tala kaya ra hina ra varhumiwa ri ri ekusuhi ni ndzilakana wa Lubumbashi, naswona a hi tshamela ku tsemakanya ndzilakana hi ya eZambia.”

Susanne u kumbuka swilo swo tala swo tsakisa leswi humeleleke eminkarhini yoleyo. U ri: “Ku pfumaleka ka swakudya eku sunguleni ka va-1970 le Congo ku endle leswaku hi tshamela ku ya eZambia hi ya xava swakudya endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani. Kutani eku sunguleni ka lembe ra 1987, Huvo leyi Fumaka yi hi kombele leswaku hi suka eCongo hi ya exiavelweni lexintshwa—kwihi? Le Zambia!” Va ka Sharp a va tsakile ku rhurhela etikweni leri vamakwerhu a va ri ni ntshunxeko wa vukhongeri hikuva a va nga ha tirhi va ntshunxekile eCongo.

Hambiswiritano, a ku laveka ku cinca ko karhi ensin’wini ni le rhavini. Tanihi leswi ku chumayela erivaleni a swi yirisiwile, vamakwerhu vo tala a vo tifambisela tidyondzo ta Bibele ntsena. Vahuweleri vo tala a va nga swi tolovelanga—naswona a va chava—ku chumayela va ntshunxekile hi yindlu ni yindlu, ku nga wona ntirho wa nkoka wa Timbhoni ta Yehovha. Hikwalaho, vamakwerhu va khutaziwe ku va ni xivindzi entirhweni wo chumayela hi yindlu ni yindlu, ngopfu-ngopfu leswi a ra ha lele naswona maphorisa a ma nga ha wu sali ndzhaku ntirho wa hina.

Ku Ya Emahlweni, Ku Nga Ri Endzhaku

Komiti ya Rhavi a yi karhateka hikwalaho ka leswi a ku nga ri na ku andza hi va-1970. Ndhavuko wa ndhawu yoleyo wu endle leswaku vamakwerhu swi va tikela ku dyondza ni vana va vona vini, naswona leswi ku chumayela hi yindlu ni yindlu a swi yirisiwile, a ku ri nchumu lowu tolovelekeke leswaku vatatana va kombela vamakwerhu van’wana leswaku va dyondzela vana va vona. Vatatana volavo na vona a va dyondzela vana va van’wana. Se a ku ri nkarhi wo endla swiboho swa vurhena. Emalembeni lama landzeleke, vahuweleri va khutaziwe ku fularhela mikhuva hinkwayo ya ndhavuko. Loko mavandlha ma ri karhi ka amukela xikhutazo lexi, a ma katekisiwa, naswona vamakwerhu a va tirha hi matimba leswaku vutomi bya vona byi pfumelelana ni misinya ya milawu ya Bibele swin’we ni ndyangu wa vamakwerhu va misava hinkwayo.

Ntlhanu wa malembe endzhaku ka ku hlongoriwa ka varhumiwa hi 1975, nhlayo ya vahuweleri a yi hunguteke hi 11 wa tiphesente. Kasi endzhaku ka malembe man’wana ya ntlhanu loko varhumiwa va vuyile hi 1986, nhlohlorhi ya vahuweleri yi andze hi tiphesente ta 50. Hi mpfhuka lembe rero, nhlayo ya vahuweleri lava hisekaka yi andze kambirhi ni ku tlula.

Silas Chivweka khale ka mulanguteri wa xifundzha, epapileni rakwe leri a ri tsaleleke rhavi, u te: “Ku sukela hi va-1950 ku ya emahlweni, varhumiwa lava leteriweke eGiliyadi va pfune vamakwerhu leswaku va kula emoyeni. Varhumiwa a va ri ni mbilu yo leha, a va twisisa naswona a va ri ni musa. Leswi a va tolovelane ngopfu ni vahuweleri, a va kota ku vona laha va faneleke va lulamisiwa kona.” Mpfuno wa varhumiwa wa rirhandzu leri humaka embilwini wu hambete wu endla leswaku ku va ni ku andza ku ta fikela namuntlha.

Tibuku

Timbhoni ta Yehovha ta manguva lawa ti ti kombisa ti ri vatirheli va Xikwembu hakunene hi ku tirhisa ka tona “matlhari ya ku lulama evokweni ra xinene ni ra ximatsi,” hilaha Pawulo ni vatirhi-kulobye va endleke hakona. (2 Kor. 6:7) Ti hambeta ti lwa nyimpi ya moya hi ku tirhisa “matlhari” yo lulama leswaku ti yisa vugandzeri bya ntiyiso emahlweni.

Eku sunguleni tibuku ta hina a ti kumeka hi Xinghezi ntsena. Hambileswi van’wana edzongeni wa Afrika a va endla xikombelo xo rhumeriwa The Watch Tower ku sukela kwale ka 1909, kambe ntiyiso wa Bibele a wu hangalasiwa ngopfu hi ku burisana ni vanhu. Makwerhu un’wana wa le minkarhini yoleyo u te: “Ximutana xin’wana ni xin’wana a xi ri ni ndhawu yo tlhuvutsela timhaka eka yona. Makwerhu la famba-fambaka la kotaka ku hlaya Xinghezi a a hundzuluxela tindzimana hi ndlela yo olova hi ririmi ra kwalaho. Endzhaku ka sweswo, ku vutisiwa swivutiso.” Ina, leswaku vanhu va kota ku twisisa ntiyiso lowu kongomeke a swi titshege ngopfu hi vuswikoti ni hi langutelo ra makwerhu la hundzuluxelaka. Hikwalaho, leswaku vanhu lava tsakelaka va ta kota ku kuma vutivi lebyi kongomeke ni ku va ni vun’we, a swi lava leswaku va kuma tibuku leti sekeriweke eBibeleni leti tsariweke hi ririmi ra rikwavo.

Ku Kumeka Ka Tibuku

Eku sunguleni ka va-1930 ku hundzuluxeriwe buku leyi nge The Harp of God ni swibukwana swin’wana hi ririmi ra Xinyanja swi tlhela swi kandziyisiwa. Hi 1934 vahuweleri va nga ri vangani lava hisekaka se a va fambise tibuku to tlula 11 000. Ntirho lowu wu pfatlanye timbilu ta vakaneti lava endzhakunyana va kunguhateke “khombo hi xileriso xa nawu.” (Ps. 94:20) Nilokoswiritano, eku heleni ka lembe ra 1949 loko ku yirisiwa ka Xihondzo xo Rindza ku herisiwile, nkandziyiso wa xona hi Xibemba lowu humaka kan’we hi n’hweti a wu ri karhi wu kopiwa ni ku rhumeriwa eka lava endleke xikombelo xa wona.

Jonas Manjoni loko a tsundzuka ntirho wakwe wa ku hundzuluxela timagazini eku sunguleni ka va-1950, u ri: “A ku ri mina ntsena muhundzuluxeri wa Xibemba. A ndzi nyikiwa maphepha ya Xinghezi ivi ndzi hundzuluxela ndzi tlhela ndzi hlaya ni ku endla mindzulamiso. Endzhaku ka sweswo ndzi thayipa marito ya xona exitenseleni ivi ndzi tirhisa xitensele xexo ku gandlisa ha xona. A swi teka nkarhi; minkarhi yin’wana a ku laveka tikopi ta 7 000 ta nkandziyiso ha wun’we. A ndzi hlanganisa matluka ya magazini ha wun’we. Kutani ndzi rhumela timagazini teto emavandlheni. A ku nga ri ntirho wutsongo ku nameketa switempe eka swiputsa sweswo swa timagazini ni ku swi heleketa eposweni.”

Hambileswi thekinoloji a yi nga si hluvuka enkarhini wolowo, kambe lava endlaka ntirho wa vuhundzuluxeri a va ri ni moya wa ku tinyiketela naswona a va tiva vuyelo bya ntirho wa vona. Loko James Mwango a ha ri entirhweni wo endzela mavandlha, a a hundzuluxela hi voko naswona minkarhini yo tala a a voninga hi khandlhela. U ri: “Ntirho lowu a wu nga ndzi heti matimba. A swi ndzi tsakisa ku tiva leswaku matshalatshala ya mina ma pfuna vamakwerhu leswaku va kuma swakudya swa moya, ni ku va pfuna leswaku va kula emoyeni.”

‘Ku Cincana Mavoko’

Leswaku vanhu va kota ku wu twisisa kahle ntiyiso swi lava leswaku muhundzuluxeri a xi twisisa kahle Xinghezi swin’we ni ririmi ra rikwavo. Aaron Mapulanga u te: “Loko u hundzuluxela, u kuma swivulavulelo leswi nga vuliki swona leswi munhu a nga vaka a anakanya swona. Ndzi tsundzuka hi bula hi xivulavulelo xa Xinghezi lexi nge, ‘to change hands [ku cincana mavoko (ku hundzisela)]’ lexi a xi ri ebukwini leyi a yi vulavula hi Eliya loko a byarhisa Elixa vutihlamuleri bya yena. Makwerhu un’wana u hundzuluxele xivulavulelo xexo hi ku kongoma. A ndzi tivutisa loko hakunene rungula rero ri vula ‘ku cincana mavoko’ hi ndlela ya xiviri. Endzhaku ka loko hi vutise vamakwerhu van’wana, hi twisise nhlamuselo ya xona. Ndzi tsundzuka leswaku hi layiwile leswaku hi nga tshuki hi hundzuluxela rito hi rito hikuva vuhundzuluxeri bya hina byi ta twala onge i Xinghezi. Hi endle matshalatshala yo papalata ku hundzuluxela rito hi rito, kutani hi landzela matsalelo ya ririmi leri a hi hundzuluxela rona.”

Mpfuno Wa Thekinoloji

Ku sukela hi 1986 marhavi ma rhumeriwe endlelo ra khompyuta ra elektroniki ro thayipa tindzimi to tala (multilanguage electronic phototypesetting system [MEPS]). Ri pfune ngopfu ku endla leswaku ntirho wo hundzuluxela wu famba hi ku hatlisa, ku lulamisa leswi hundzuluxeriweke ni ku hlela rungula. Sweswinyana, ku tirhisiwa ngopfu Swipfuneto swa Vuhundzuluxeri swa khompyuta ni endlelo ro hundzuluxela hi khompyuta leri simekiweke hi Watchtower. Sweswi, mintlawa leyi hundzuluxelaka tindzimi leti vulavuriwaka ngopfu eZambia yi hundzuluxela minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni hi ririmi leri vanhu vo tala va le Zambia va ri twisisaka. Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa ni ‘matlhari man’wana ya ku lulama,’ swi ta hambeta swi pfuna vanhu va timbilu letinene leswaku va tiva Yehovha.—2 Kor. 6:7.

Ku Pfuna Vahlapfa

EAfrika vanhu vo tala va tihanyela ku nandziha, hi ku rhula. Kambe lexi twisaka ku vava hileswaku vanhu vo tala va ya va hlaseriwa hi tinyimpi. Vanhu va hundzuka valala hi ku copeta ka tihlo, lava nga riki na nandzu va baleka va siya makaya ya vona, naswona vanhu vo tala va sala va dlayeteriwa. Vahlapfa va vungavunga swilo swi nga ri swingani ivi va dya hansi va ya lava vutumbelo kun’wana ni kun’wana. Namuntlha timiliyoni to tala ti hanya byebyo.

Hi March 1999, magidi ya vanhu ma khitikanele eZambia, ma baleka hasahasa le Democratic Republic of the Congo. Hilaha swi vaka hakona loko ku ri ni nyimpi, mavuthu lama hlaselaka ma yiva nhundzu ivi ma sindzisa vavanuna ku rhwala nhundzu yoleyo ni ku tika ka yona, ma tlhela ma xanisa vavasati ni vana. Leswi Timbhoni ta Yehovha ti nga khomiki matlhari, to tala ti vone mangava ti tlhela ti biwa hi ndlela ya tihanyi. Katatu Songa la nga phayona ra nkarhi hinkwawo leri hisekaka la nga emalembeni ya va-50, u ri: “Masocha ma ndzi badamise emahlweni ka vavasati ni vana ivi ma ndzi namulela hi xiwepu ndzi kondza ndzi titivala.”

Mindyangu yo tala yi balekele ku xanisiwa hi ndlela yo tano. Mapengo Kitambo u lahlekelane ni majaha yakwe loko va ri karhi va baleka emakhwatini. Loko a hlamusela u ri: “A ku nga ri na nkarhi wo lavana. A hi boheka ku hlanula swirhendze, hambileswi sweswo a swi nga hi nyiki ku rhula loko hi tsundzuka maxaka ya hina.” Vo tala va fambe mpfhuka wo leha swinene hi milenge kumbe hi swikanyakanya va ya evutumbelweni.

Ximutana xa Kaputa a xi pfumala ni vuphelo bya marha hi ku tala ka vahlapfa. Exikarhi ka vona a ku ri ni vamakwerhu va kwalomu ka 5 000 swin’we ni mindyangu ya vona, lava a va lo lakahla, hikwalaho ka ndlela yo leha no tika. Hambileswi vahuweleri va Mfumo va 200 va le ximutanini xexo a va nga langutelanga ku fika ka vahlapfa volavo, kambe va va amukele hi malwandla vamakwerhu volavo. Manda Ntompa la nga muhlapfa loko a swi tsundzuka u ri: “Ri hi tsakise ngopfu rirhandzu ni malwandla lawa va hi kombeke wona. Loko vamakwerhu va kwalaho va twa leswaku hi Timbhoni ta Yehovha, va hi rhurhele etindlwini ta vona. Va avelane na hina swakudya swa vona swa vusiwana ku fana ni noni ya le Sarepta.”

Le n’walungwini ekusuhi ni Tiva ra Mweru, Timbhoni ta kwalaho leti nga tatiki ni xandla ti khathalele madzana ya vahlapfa. Ti hlele ku va phakela swakudya ni ku va nyika ndhawu yo fihla nhloko. Mavandlha ya le kusuhi ma tise mintsumbula ni tinhlampfi. Eku heteleleni, endzhaku ka tin’hweti tinharhu, Timbhoni ta le Congo ti tsarisiwe ximfumo ivi ti hundziseriwa ekampeni ya vahlapfa.

A hi kanyingi vabaleki va kota ku baleka ni tibuku ni timagazini. Hakanyingi swilo swa risima swinene swi boheka ku sala loko ku balekiwa. Kambe vanhu va Xikwembu a va endli tano. Hambileswi va poneke ri ahlamile, vamakwerhu va nga ri vangani va kote ku baleka ni tibuku ta vona. Hambiswiritano, Tibibele ni tibuku leti sekeriweke eBibeleni a ti kala. Hakanyingi, eminhlanganweni leyi nga ni vanhu va 150, a wu kuma ku ri ni tibuku ta ntlhanu ntsena. Xana vayingiseri a va endla njhani leswaku va kota ku hlamula? Makwerhu un’wana loko a hlamusela u ri: “Lava nga ni Bibele a va hlaya matsalwa, kutani lava nga riki na yona va rhiya ndleve. Hi ndlela yoleyo hinkwavo a va kota ku hlanganyela eku dzuniseni ka Yehovha ni ku khutazana hi tinhlamulo ta vona.”

Ku Khathalela Swilaveko Swa Nyama

Vahlapfa vo tala ku va ku ri vavasati ni vana. Hakanyingi va fika va ri karhi va vabya va kala ni xo yisa enon’wini. Xana Timbhoni ta Yehovha ti va pfune njhani? Phepha-hungu ra Times of Zambia ri vikile: “Swa tsakisa leswi Vandla ra Timbhoni ta Yehovha ta le Zambia ri rhumeleke vatirhi va ku tirhandzela ni vaphalari leswaku va ya ekhale ka tiko ra Zaire va ya hungutela vamakwerhu ndzhwalo wo khathalela vahlapfa lava nga exifundzheni xa Great Lakes.” Xihloko xexo xi vule leswaku Timbhoni to huma eBelgium, Furwa ni le Switzerland “ti nyike vahlapfa mirhi ya tikhilogiramu ta 500 [1 100 wa tiphawundi], tithani ta khume ta mirhi leyi nga ni tivhithamini, tithani ta 20 ta swakudya ni tithani to tlula 90 ta swiambalo, tipherhe ta tintangu ta 18 500 ni minkumba ya 1 000, leswi dyeke kwalomu ka tidolara ta miliyoni].”

Makwerhu Ntompa u ri: “Siku leri nhundzu yi nga fika ha rona a hi tsakise swin’wana, naswona sweswo a swi hi tiyisa ripfumelo. Mawaku nkhathalelo wonghasi wa nhlengeletano ya hina! Xikombiso lexonghasi xa rirhandzu xi cince mavonelo ya maxaka yo tala ya vamakwerhu lama nga riki Timbhoni. Hi mpfhuka ka sweswo, man’wana ya wona ma sungule ku hlanganyela na hina naswona ma endle nhluvuko ma va vagandzeri va Xikwembu.” Vahlapfa hinkwavo va averiwe swilo swa mphalalo handle ko ya hi nghohe.

Eku heleni ka lembe ra 1999, nhlayo ya vahlapfa lava nga etikweni leri yi andzile yi tlula 200 000. Phepha-hungu ra kwalaho ri vike leswi: “Tiko ra Zambia i rin’wana ra matiko ya Afrika lama amukeleke vahlapfa vo tala.” Hambileswi valawuri va endlaka matshalatshala yo pfuna vahlapfa lava, ku hela ka vona mbilu ni ku nga eneriseki swi vange mpfilumpfilu. Endzhaku ka mpfilumpfilu wun’wana, valawuri va kampa va landze mulanguteri wa xifundzha, va n’wi hehla hi leswaku a nga hoxanga xandla leswaku ku va ni ku rhula ekampeni, hambileswi Timbhoni ta Yehovha a ti nga katseki eka madzolonga wolawo hinkwawo. Mulanguteri wa xifundzha u hlamule kahle hi xivindzi, a ku: “Ndzi mi pfunile! Ehleketani leswaku a ku ta va ku endleke yini loko a ku lo engeteleka vanhu van’wana va 5 000 eka ntshungu lowu wa vapfukeri? Nkhensani leswi vahlapfa lava va 5 000 va nga hlanganyelangiki eka mpfilumpfilu lowu hikwalaho ka leswi va nga Timbhoni. Vanhu volavo i vamakwerhu!”

Timbhoni ta Yehovha ti tiviwa ti ri vahlapfa lava nga ni ku rhula. Mutirhela-mfumo un’wana u te: “Hi twe leswaku Timbhoni ta Yehovha i vanhu lava rhandzaka vukhongeri kutani to tala ta tona hi ti nyike ntirho wa ku va valanguteri va swiyenge swo karhi swa vahlapfa. Hi mpfhuka hi endla tano, se ku ni ku rhula ekampeni hikuva ta pfuna, naswona un’wana ni un’wana u tihlayela Bibele. Ndzi navela onge Xikwembu xi nga pfuna leswaku vanhu volavo va hambeta va tirhisana na hina leswaku ku ta tshama ku ri ni ku rhula ekampeni.”

Ku Yingisa Nawu Wa Xikwembu Wa Ku Papalata Ngati

Hambileswi nawu wa vutlhari wa le Matsalweni wa “ku papalata . . . ngati” ku nga khale wu ri kona, kambe ematikweni ya le dzongeni wa Afrika ku tshungula muvabyi handle ko tirhisa ngati ku ve mhaka leyi nga twisisekiki. (Mint. 15:28, 29) Khombo ra kona, Timbhoni ta Yehovha ti khomiwe hi tihanyi hikwalaho ka sweswo. Exibedlhele a swi tolovelekile leswaku n’wana wa Mbhoni a tekiwa nivusiku a ya pomperiwa ngati vatswari vakwe va nga swi tivi.

Michael la nga ni malembe ya tsevu hi vukhale loyi a nga ntukulu wa Jenala Mukusao, u etlerisiwe exibedlhele hikwalaho ko kayivela ka ngati. Madokodela ma lerise leswaku a pomperiwa ngati. Leswi Makwerhu wa xisati Mukusao a aleke ngati, swi endle leswaku a chavisiwa ni ku khomiwa hi ndlela yo biha ku ringana masiku ya mune. U ri: “Ndzi va komberile ndzi tlhela ndzi va komba ni khadi ra mina ra Medical Directive kambe a va nga lavi no twa. Vaongori va ndzi vule noyi la lavaka ku dlaya ntukulu wakwe.”

Hikwalaho ka tihanyi ta vaongori, van’wana a va kanakana no ya exibedlhele. Madokodela yo tala ma honise timfanelo ta muvabyi to ala ku pomperiwa ngati. Madokodela ma nga ri mangani lama a ma swi lava ku hi pfuna a ma tiyiselela ku sola-soriwa ni ku khirhiwa hi madokodela-kulobye hikwalaho ko tirhisa leswi vo tala a va swi teka swi ri matshungulelo lama nga amukelekiki. Swiphiqo swin’wana hi leswi tiko a ri nga hluvukanga naswona mirhi leyi nga tirhisiwaka ematshan’weni ya ngati a yi kala. Hambiswiritano, hi 1989 dokodela-nkulu wa le mugodini wa koporo u te, “Vanhu a va fanelanga va pomperiwa ngati hi nsindziso.” A swi ri erivaleni leswaku malangutelo ya vaongori va nga ri vangani a ma ya ma cinca.

Tikomiti Leti Nga Ni Vuyelo Lebyinene

Hi 1995, le Zambia ku simekiwe Ndzawulo ya Rungula ra Swibedlhele swin’we ni Komiti yo Vulavurisana ni Swibedlhele (Hospital Information Services na Hospital Liaison Committees [ti-HLC]). Vo tala a va nga byi lemuki vuyelo byo tsakisa lebyi tikomiti leti a ti ta va na byona eka langutelo ra madokodela emhakeni ya vutshunguri lebyi nga tirhisiki ngati, kun’we ni ku xiximiwa ka timfanelo ta vavabyi. Ntirho wun’wana wa tikomiti ta HLC i ku endzela swibedlhele, ku vulavurisana ni madokodela ni ku hlamusela vatirhi va ta rihanyo xiyimo xa hina, hinkwaswo swi endliwa hi xikongomelo xa ku kondletela moya wa ntirhisano ni ku sivela ku kombana hi tintiho. Vutshila bya tikomiti leti byi tsakise va ta vutshunguri. Exibedlhele xin’wana lexi nga edzongeni wa tiko, muongori un’wana u susumeteleke ku byela vamakwerhu a ku, “N’wina mi madokodela—mo ka mi nga lavi ku boxa.”

Dokodela un’wana wa Mudachi la tirhaka exibedlhele emugangeni wa le vupela-dyambu bya Zambia, u te: “Eka mavhiki mambirhi lama hundzeke, a hi ri karhi hi bula hi tindlela to hunguta ku tirhisa ngati, hikwalaho ka makhombo lama nga kona lama vangiwaka hi mpompelo wa ngati. Masiku lawa ku ni vanhu lava nga ni vutshila lava va bulaka na hina hi mhaka leyi.” Ku nga ri khale, vaongori lava a va rhiye ndleve loko tikomiti ta HLC ti ri karhi ti hlamusela, va sungule ku khutaza vatirhi-kulobye leswaku na vona va ya titwela hi ta vona. Vatshunguri va wu yingisele hi ndlela yo hlawuleka nongonoko lowu, hiloko ku himpfilitana ku hela, ivi ku siviwa hi ntirhisano.

Vamakwerhu van’wana lava nga swirho swa komiti leyi va boheke ku tshika ku titwa va nga faneleki loko va ya vulavurisana ni madokodela lawa ku nga malembe ma ri karhi ma tekiwa ma ri swikwembu hi ndlela yo karhi. Makwerhu Smart Phiri loyi a a ri mutshama-xitulu wa komiti ya le Lusaka u ri, “A ndzi nga tivi nchumu hi ta vutshunguri naswona a ndzi nga titshembi.”

Kambe hi ku famba ka nkarhi, ku phikelela ni ku tshemba Yehovha swi tirhile. Loko xirho xin’wana xa komiti xi tsundzuka ta khale, xi ri: “Hi vunharhu bya hina hi ye eka dokodela-nkulu un’wana la xiximiwaka, loyi a nga tshama a va holobye wa ta rihanyo. A hi chuhe ngopfu. Loko hi ri enyangweni wa hofisi yakwe hi khongele Yehovha leswaku a hi pfuna hi kota ku vulavula hi xivindzi. Loko hi nghenile ehofisini ya dokodela loyi hi ve ni bulo lerinene na yena naswona a a ri ni ntirhisano ngopfu. Ndzi swi xiyile leswaku Yehovha a a ri na hina naswona a ku nga ri na xivangelo xo chava.”

Vumbhoni bya ntirhisano lowu nga kona exikarhi ka tikomiti ta HLC ni vatshunguri byi vonaka hileswi madokodela ma tsakelaka ku tshungula mavabyi lamakulu, lawa khale a swi nga ta koteka ku ma tshungula handle ko pompela ngati. Hi October 2000, madokodela mambirhi ma endle xiboho xa vurhena xo endla Beatrice vuhandzuri, loyi a ri ni malembe ya tsevu hi vukhale, loyi a a huma eDemocratic Republic of the Congo. Hambileswi vuhandzuri byebyo bya misiha ya nyongwa byi fambeke kahle handle ka mpompelo wa ngati, maphepha-hungu ma hlamusele mhaka yoleyo hi ndlela yin’wana.

Hambiswiritano, phepha-hungu ri aneke mhaka erivaleni loko ri vika leswi vuriweke hi Profesa Lupando Munkonge loyi a nga nhloko ya ntlawa lowu endleke vuhandzuri byebyo. U swi veke erivaleni leswaku wa xi xixima xiboho lexi endliweke hi vatswari va Beatrice. Sweswo swi hungute swisolo swa vahaxi va mahungu. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi nongonoko wa le ka thelevhixini wu vulavule kahle hi mhaka leyi, wu hlamusela langutelo ra hina mayelana ni ku handzula ni ku tshungula handle ko tirhisa ngati.

“Mi Hatlisa”

Madokodela ma nga ri mangani a ma kanakana xivangelo xa ku va Timbhoni ti ala ngati. Kambe sweswi madokodela yo tala ma swi tiva leswaku swikhomela-ngati a swi na khombo, swa olova ku swi tirhisa naswona swa tirha—hambi ku ri etindhawini ta le makaya. Vavabyi vo tala va dyondze ku lwela timfanelo ta vona hi xivindzi. Leswi swi vula leswaku va fanele va tidyondzisa timhaka ta nkoka ni ku dyondza ku hlamusela leswi va pfumelaka swona.

Vana na vona va ‘nyikiwe ririmi ra lava dyondzisiweke.’ (Esa. 50:4) Nathan la nga ni malembe ya nhungu hi vukhale a a pfimbe ndzhumbi wa ximatsi hikwalaho ka vuvabyi bya marhambu, kutani loko a nga si endliwa vuhandzuri u byele ntlawa wa madokodela a ku: “Ndzi kombela leswaku loko mi ndzi endla vuhandzuri mi hatlisa leswaku ndzi nga humi ngati yo tala. Mi nga ndzi pompeli ngati hikuva vatswari va mina na Yehovha a va nge mi rivaleli.” Endzhaku ka vuhandzuri byebyo, un’wana wa ntlawa wa vahandzuri u bumabumele vatswari va Nathan leswi va leteleke n’wana wa vona. Dokodela yoloye wo titsongahata u te, “I ro sungula ndzi tsundzuxiwa hi n’wana hi ta nkoka wa ku xixima Xikwembu.”

Muapostola Pawulo u te: “Hi tibumabumela tanihi vatirheli va Xikwembu, . . . hi vusiku bya nkelunkelu.” Hakanyingi malandza ya Xikwembu ma va ni nkelunkelu hikwalaho ko karhateka hi vapfumeri-kulobye ni hi vugandzeri bya ntiyiso. (2 Kor. 6:3-5) Hi xitalo swi va tano eka vamakwerhu lava nga eka tikomiti ta HLC. Ku tikarhata ka vona a hi ka hava. Makwerhu un’wana wa xisati u te: “Ndzi ba mandla ndzi vuyelela. Swa khutaza swi tlhela swi chavelela ku vona moya wo tinyiketela wa vamakwerhu va komiti ya HLC lava va ndzi pfuneke hi xihatla naswona a va kumeka nkarhi wihi ni wihi loko ndzi lava mpfuno wa vona. Loko ndzi tlhelela ra vumbirhi ekamareni leri ku endleriwaka kona vuhandzuri, siku rero a ndzi nga chuhanga nikatsongo. Marito ya vamakwerhu ma ndzi tiyisile swinene.” Ina, hambileswi ku nga ni ‘swiviko swo biha,’ Timbhoni ta Yehovha ti hambeta ti tibumabumela tanihi vatirheli va Xikwembu hi ku tirhisana ni vatshunguri. (2 Kor. 6:8) Hikwalaho ko tiyisiwa hi ‘swiviko leswinene,’ ti tiyimisele ku tshama ti ri karhi ti yingisa xileriso xa Xikwembu xa ku “papalata . . . ngati.”

Xikolo Xa Ndzetelo Wa Vutirheli

Cyrus Nyangu la nga xirho xa Komiti ya Rhavi ra le Zambia, u ri: “Ematikweni yo tala loko vanhu vo vona ntlawa wa majaha ya kwalomu ka 25 va nga ha wu ehleketelela leswaku wu le ku boheni ka xikungu xo biha. Hambiswiritano, Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli xi hambete xi letela mintlawa ya 31 ya vavanuna lava nga Vakreste, lava va nga mpfuno hakunene etindhawini leti va averiweke eka tona.” Mathwasana yo tlula 600 ya swichudeni leswi swo huma ematikweni yo hambana-hambana ma tirha eswiavelweni swo hambana-hambana swa ntirho wa nkarhi hinkwawo ematikweni ya le dzongeni wa Afrika. Le Zambia, vo tala va valanguteri lava endzelaka mavandlha i mathwasana ya xikolo lexi. Ha yini xikolo lexi xi fanele xi va kona, naswona xi tirha yini?

Hi mpfhuka loko ku thwasa ntlawa wo sungula hi 1993, vahuweleri va le Zambia va andze hi tiphesente ta kwalomu ka 60. Hambiswiritano, ku ni xilaveko xa vavanuna lava fanelekaka lava nga ta khathalela mavandlha, ngopfu-ngopfu leswi ku nga ni ntshikilelo wa vaaki wa leswaku vanhu va hanya hi ndhavuko ni hi mikhuva leyi lwisanaka ni misinya ya milawu ya Bibele. Loko thwasana rin’wana ra xikolo lexi ri kandziyisa leswaku ku ni xilaveko xa vavanuna lava nga ni vuswikoti lava nga ta risa ntlhambi ni ku wu dyondzisa, ri te: “Xiphiqo lexi nga kona ensin’wini ya hina, hileswaku vanhu va ni mboyamelo wo pfumelela swilo leswi nga riki swinene. Ndzi dyondze leswaku hi fanele hi ba ehansi hi nenge, hi yimelela leswi nga swinene naswona leswi nga riki kona eMatsalweni hi nga swi endli.”

Eku sunguleni, swichudeni swi va swi nga tolovelanga ku dyondza rungula ro tala leri dzikeke. Kambe valeteri va tiyimisele ku swi pfuna. Sarel Hart, un’wana wa valeteri lava, u te: “Ntlawa wun’wana ni wun’wana lowu a ndzi wu dyondzisa, eka mina a swi fana ni ku valangisa vanhu entshaveni hi ri karhi hi famba hi xindledyana. Eku sunguleni, swichudeni hinkwaswo swi va swi ri vanhu vambe, lava ringetaka ku tolovela ndhawu yo hlamarisa swonghasi. Minkarhi yin’wana, ku pfa ku va ni swihinga. Loko swichudeni swi ri karhi swi hlula swihinga sweswo swi ya emahlweni ni ku gonya ntshava, naswona loko swi languta endzhaku, swi vona swihinga leswiya a swi vonaka swi ri swikulu ku fana ni ntshava se swi mbundzumukile swi nga ha vonaki.”

Swichudeni swo tala swi vula leswaku xikolo lexi xi swi kurisile hi tlhelo ra moya, swi kule kukota vuluvulu loko ri kula ri kondza ri va chela. Elad, loyi sweswi a nga phayona ro hlawuleka, u te: “A ndzi titeka ndzi ri mudyondzisi la nga fanelekiki naswona a ndzi titeka ndzi ri ntsongo ngopfu ku va ndzi nga byarhisiwa vutihlamuleri lebyikulu bya vandlha. Kambe xikolo lexi xi ndzi pfune ndzi swi vona leswaku ndzi nga va mpfuno swinene. Evandlheni leri a ndzi averiwe eka rona eku sunguleni a ku ri ni vahuweleri va 16 lava a swi va tikela ku fambisa tidyondzo ta Bibele. Nkarhi na nkarhi loko hi nga si ya ensin’wini a hi vulavula hi swiringanyeto ni ku praktisa swingheniso. Hi lembe ra 2001 vandlha rero se a ri ri ni vahuweleri va 60 ku tlhela ku va ni ntlawa lowu nga woxe wa vahuweleri va 20.”

Ku Vona Nhluvuko

I yini swin’wana leswi endlaka leswaku swichudeni swi endla nhluvuko loko swi ri eXikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli? Richard Frudd la nga un’wana wa valeteri, loko a hlamusela u ri: “Hi kandziyisa nkoka wa ku titsongahata nkarhi hinkwawo, leswaku munhu a nga fanelanga a tiehleketelela ku tlula mpimo lowu a faneleke ku tiehleketelela ha wona. Hi lava vavanuna lava wupfeke, lava nga ni ntwela-vusiwana ni vuswikoti byo tamela swiphiqo leswi tikaka ku swi tlhantlha kambe va ya emahlweni va tsakile. Loko vamakwerhu va tirhisana ni van’wana hi musa, va kombisa leswaku va lava ku tirhela van’wana ku nga ri ku tirheriwa, hi ndlela yoleyo ha swi vona leswaku xikolo xi hetisise xikongomelo xa xona.”

Swichudeni swi yima na yona mhaka yoleyo. Emmanuel, la nga thwasana ra ntlawa wa vu-14, u te: “Loko hi averiwe evandlheni ro karhi a swi vuli leswaku hi fanele hi hatlisela ku lulamisa xilo xin’wana ni xin’wana lexitsongo. Ematshan’weni ya sweswo, xikongomelo xa hina ku fanele ku va ku tirha swin’we ni vandlha ni ku endla ntirho wa nkoka ngopfu wa ku chumayela mahungu lamanene.”

Moses la nga phayona u te: “Ndzi dyondze leswaku Yehovha u tirhisa munhu wihi ni wihi loyi a titsongahataka nileswaku minkarhi yin’wana vutivi ni ntokoto a hi swa nkoka. Ku rhandza lava nga evandlheni ni lava nga ensin’wini swin’we ni ku va ni ntirhisano hi swona swi nga swa nkoka eka Yena.”

Tinhlengeletano

Minkhuvo ya tiko ra Israyele swin’we ni ‘mintsombano yo kwetsima’ a yi ri minkarhi ya ntsako, a yi pfuna lava hlengeletaneke leswaku va anakanya hi timhaka ta moya. (Lev. 23:21; Det. 16:13-15) Tinhlengeletano to tano ta ha va pfuna vanhu va Xikwembu va manguva lawa. Le Zambia mintsombano a yi khomeriwi etindhawini ta mintlango ta manguva lawa. Vamakwerhu va aka ndhawu leyi va yi vitanaka ximutana xa ntsombano, lexi eka xona ku dzimiwaka ni mixaxa yo etlela eka yona.

Hi ku famba ka nkarhi, ku akiwe miako leyi tiyeke etindhawini to tano. Hambiswiritano, emalembeni lama hundzeke swilo a swi tika hikuva a ku tshama ku ri ni swiphiqo leswi lavaka ku tlhantlhiwa hi vutlhari. Mulanguteri un’wana wa muganga u ri: “Vamakwerhu a va ndzi akela xiyindlwana hi mabyanyi endhawini leyi ku nga ta khomeriwa eka yona nhlengeletano ya xifundzha. Kutani va endla rihlampfu ri rhendzela laha vanhu va nga ta tshama kona hi nkarhi wa nhlengeletano. Switulu swa kona a ku akiwa maguva ya misava ivi ma tlhandlekiwa mabyanyi leswaku swi nga gogonyi. Minkarhi yin’wana vamakwerhu a va faya xihlungwana xa tshuka leswaku ku va yona platifomo ya kona. Kutani va endla lwangu ehenhla ka platifomo leyi nongonoko wu nga ta fambiseriwa eka yona.”

Peter Palliser la nga murhumiwa, u ri: “Entsombanweni wun’wana vamakwerhu va ehlekete ku endla platifomo leyi tlakukeke. A ku ri ni makwerhu un’wana la nga ni vuswikoti byo tirhisa swibuluki. Hiloko a lunghiselela ku mbindzimuxa tshuka leri a ri lehe timitara ta tsevu. Hi kote ku endla xiteji ehenhla ka ndhundhuma yoleyo ya misava.”

Matshalatshala Yo Ya eNtsombanweni

Tindhawu to tala leti ku khomeriwaka eka tona mintsombano a ti ri ekule ni mapatu lamakulu, naswona a swi tika ku ya eka tona. Robinson Shamuluma u tsundzuka ntsombano wun’wana lowu a a ye eka wona hi 1959. U ri: “Hi fambe hi swikanyakanya hi kongoma eKabwe eXifundzheni xa le Xikarhi hi ri vamakwerhu va kwalomu ka 15. Timbuva ta kona a ku ri mugayo ni mintonga ya nhlampfi. Vusiku byin’wana ni byin’wana a hi etlela enhoveni. Loko hi fika eKabwe hi khandziye xitimela kutani hi ya fika endhawini ya ntsombano endzhaku ka riendzo ra mune wa masiku.”

Lamp Chisenga u tsundzuka makwerhu un’wana loyi a fambeke tikhilomitara ta 50 hi milenge a pfa a chovha xikanyakanya swin’we ni vana vakwe va tsevu, va ya entsombanweni. U te: “Timbuva ta vona a ku ri mintsumbula leyi oxiweke, timanga leti katingiweke ni xigume. Minkarhi yo tala a va boheka ku etlela enhoveni.”

Wayne Johnson loko a ha ri mulanguteri wa muganga u xiye matshalatshala lawa vo tala a va ma endla leswaku va kota ku ya entsombanweni. U tsarile: “Loko phayona rin’wana ro hlawuleka ri ya entsombanweni ri fambe vhiki hinkwaro hi xikanyakanya. Van’wana va khandziye lori. Vo tala va fike enhlengeletanweni kumbe entsombanweni ka ha sale vhiki leswaku wu sungula. Nivusiku a va tiorhela ndzilo va ri karhi va yimbelela. Minkarhi yin’wana a hi huma nsimu hi tele lerova hi yi tirha hi ku phindha-phindha kanharhu vhiki ra kona.”

Va Langutane Ni Nkaneto Kambe A Va Helanga Matimba

Tinhlengeletano ti hambete ti tiyisa vamakwerhu ni ku va khutaza. Namuntlha vanhu va yi rhandza ngopfu mintsombano. Hambiswiritano, eminkarhini ya ku cinca ka swa tipolitiki, ngopfu-ngopfu emalembeni ya va-1960 na va-1970, loko vatirhela-mfumo va vona vanhu va ri enhlengeletanweni a va va ehleketelela leswaku va endla kungu ro biha. Vatirhela-mfumo va endle leswi va nga swi kotaka leswaku va yirisa vugandzeri bya hina. Leswi vamakwerhu a va ala ku yimbelela risimu ra rixaka, maphorisa ma va tsone swipencele leswi lavekaka leswaku va ta kota ku khoma tinhlengeletano. Hi ku famba ka nkarhi va hungute nhlayo ya vanhu lava faneleke va hlengeletana. Darlington Sefuka u ri: “Lembe ra 1974 a ku ri ro hetelela ku va Timbhoni ta Yehovha ti hlengeletana erivaleni. Holobye wa timhaka ta xikaya u endle xitiviso xa leswaku ku hava tinhlengeletano leti nga ta khomiwa kambe ku nga yimbeleriwi risimu ra rixaka ni ku hayeka mujeko.” Hambiswiritano vamakwerhu va pfumeleriwile ku va ni minhlangano eTiholweni ta Mfumo, leti biyeriweke hi byanyi bya tlhongwe. Leswaku rhavi ri fambisana ni nawu lowu, ri hlele leswaku nongonoko wa nhlengeletano ya xifundzha wu khomeriwa eTiholweni ta Mfumo, minkarhi yo tala a ku hlangana vandlha rin’we kumbe mambirhi.

Mintsombano ya muganga na yona a yi endliwa yi va yitsongo. Makwerhu un’wana loyi a pfuneke eku hleriweni ka ntsombano u ri: “Ematshan’weni yo va ni ntsombano wun’we lowukulu wa muganga, a hi va ni mintsombano ya 20 leyitsongo. Ku leteriwe vamakwerhu vo tala leswaku va ta veka tinkulumo ta nongonoko ni ku tirha etindzawulweni tin’wana, leswaku loko ku yirisiwa ka ntirho wa hina se ku herisiwile hi va hi ri ni vavanuna vo tala lava nga ni ntokoto lava nga tirhisiwaka ku hlela mintsombano ni tinhlengeletano.”

Nkhuvulo

Ku sukela eku sunguleni ka va-1940, ku endliwe matshalatshala yo tiyisekisa leswaku lava va khuvuriwaka va wu twisisa kahle nkoka wa goza rero va ri tekaka. Van’wana a swi va tikela ku fularhela “Babilona Lonkulu” hi ku helela swin’we ni mikhuva ya vukhongeri bya mavunwa. (Nhlav. 18:2, 4) Xiphiqo lexi a xi vangiwa ngopfu hikwalaho ka leswi vo tala a va nga tivi ku hlaya, naswona mavandlha yo tala a ma nga ri na tibuku hinkwato to ma pfuna ku dyondza Bibele. Xisweswo, valanguteri va xifundzha ni va miganga a va n’wi vutisa swivutiso swo karhi, un’wana ni un’wana loyi a lavaka ku khuvuriwa, ku vona loko hakunene a faneleka. Geoffrey Wheeler la nga thwasa eka ntlawa wa vu-33 eGiliyadi, u ri: “A hi xiyisisa swihlangi leswi tlakuriweke hi vamana wa swona lava lavaka ku khuvuriwa, ku vona loko swi nga bohiwanga switshungulo ni timhamba. Hakanyingi a hi va vutisa kukondza ku va vusiku siku rin’wana ni rin’wana hi vhiki ra nhlengeletano; lava lavaka ku khuvuriwa a va tele ngopfu.” Valanguteri lava endzelaka mavandlha a va pfuna vakulu hi musa; kutani endzhakunyana va pfuniwa hi tibuku ta nhlengeletano to tanihi “Your Word Is a Lamp to My Foot”; nakambe mindzulamiso yin’wana leyi endliweke hi nhlengeletano yi pfune ngopfu ku hunguta ntirho wo vutisela lava yaka eku khuvuriweni swivutiso.

Ku Chava Xiteji!

Drama ya le nkarhini wa Bibele a ku ri nchumu wun’wana lowu tsakisaka ngopfu entsombanweni. Mutlangi un’wana ni un’wana a a nga byi tekeli ehansi vutihlamuleri bya yena byo tlanga xiphemu xakwe hi mbilu hinkwayo naswona vanhu va le Zambia va tiveriwa sweswo. Frank Lewis, khale ka murhumiwa loyi sweswi a nga xirho xa ndyangu wa Bethele ya le United States, u ri: “A hi nga ri na thepi ya drama leyi rhekhodiweke. Vamakwerhu lava tlangaka swiphemu swo hambana-hambana a va boheka ku nhlokohata leswi va nga ta swi vula. Ndzi tsundzuka ndzi ri enhlengeletanweni yin’wana eXifundzheni xa N’walungu laha hi veke ni drama ya hina yo sungula, leyi a yi vulavula hi Yosefa. Tanihi leswi poso a yi hlwela, vamakwerhu a va ma kumanga ka ha ri nkarhi maphepha ya drama, kutani hi boheke ku tirha ku kala ku va vusiku hi ringeta ku pfuna vamakwerhu leswaku va nhlokohata leswi va nga ta swi vula. Loko drama yi ri eku tlangiweni, yi fike eka xivono lexi nkata Potifaro a nga rilela nuna wakwe a vula leswaku Yosefa a a lava ku n’wi pfinya. Kwalaho, makwerhu loyi a a ri Potifaro u sungule ku chuha, hiloko a suka exitejini. Mina a ndzi ri endzhaku ka xiteji ndzi ri karhi ndzi pfuna vamakwerhu ku ya exitejini loko se ku ri nkarhi wa vona, hiloko ndzi vona makwerhu la tlangaka Potifaro a suka exitejini. Ndzi hatle ndzi n’wi tsundzuxa marito ma nga ri mangani yo sungula ivi ndzi n’wi komba xiteji. Kutani a tlhelela a fika a karihela Yosefa loyi a hehliweke hi nandzu wo lava ku pfinya! Hambileswi sweswo swi laveke ku onha ntsombano wa hina, nkarhi hinkwawo loko ndzi hlaya mhaka leyi eBibeleni ndzi tibyela leswi: ‘Kumbexana swi ve tano. Kumbexana Potifaro hikwalaho ko hlundzuka a nga va a humile ekamareni rero, a ya vohlanyana ivi a vuya a ta holovela Yosefa!’”

Hi 1978 loko ku yirisiwa ka tinhlengeletano letikulu ni mintsombano ku herisiwa, loku heteke malembe ya mune, Ntsombano wa “Ku Hlula Ka Ripfumelo” wu ve ntlhontlho lowukulu eka vamakwerhu. Khale ka mulanguteri un’wana wa xifundzha u ri: “Entsombanweni wolowo hi tlangeriwe tidrama hinkwato leti a hi nga ti kumanga emalembeni lama hundzeke loko ha ha boheka ku khomela mintsombano eTiholweni ta Mfumo. Ntsombano wolowo wu teke ntlhanu wa masiku, naswona hi ve ni tidrama ta ntlhanu, siku rin’wana ni rin’wana a hi tlangeriwa yin’we. Hi vone tidrama hinkwato leti a ti hi kayerile! A hi tsake ngopfu kambe a ku ri ntirho eka vamakwerhu lava humaka eBethele lava a va fanele va vona loko ku tlangiwa tidrama teto ti nga si ya tlangiwa exitejini. Sweswo a ku nga ri matlangwana!”

Xirho xin’wana xa Komiti ya Rhavi xi te: “Ndzi nga ku ndzi tiphine ku tlula mpimo hi mintsombano yoleyo. Nimixo mindyangu a yi huma emitsongeni ya yona yi basile. A yi languteka loko yi ya emahlweni ka Yehovha. Hakanyingi a yi tshama edyambyini ku nga ri na ndzhuti. Kambe a yi tshama tano siku hinkwaro yi rhiya ndleve. A swi tsakisa ku vona vamakwerhu volavo.” Ku hlengeletana i nchumu wa nkoka evugandzerini bya Timbhoni ta Yehovha. (Hev. 10:24, 25) Hambiloko vanhu va Yehovha va dya “mbitsi” hikwalaho ka swiphiqo swa vona vini kumbe hikwalaho ka ku vengiwa ka vukhongeri bya vona niloko va tsaka loko swilo swi va fambela kahle, va swi tiva leswaku ku ya emintsombanweni swi va endla va ‘tshama va tsakile.’—2 Kor. 6:10.

Ku Akiwa Ka Tiholo Ta Mfumo

“Papila leri i ra ku pfumelela vandlha leri tsariweke laha henhla leswaku ri nyikiwa xitandi xa rona. Xi ta va xitandi xa rona hi masiku, hambileswi ndzi nga tsala malembe ya 150. A nga kona la nga ta ri susa kukondza ku fika Paradeyisi.”—Hosi Kalilele.

Ku sukela eku sunguleni ka lembe-xidzana leri hundzeke, valavi va ntiyiso va le dzongeni wa Afrika va xiye xilaveko xo hlengeletana leswaku va gandzela swin’we. Kwalomu ka lembe ra 1910, William Johnston u vike leswaku mintlawa ya Timbhoni leyi andzaka hi xihatla yi ake tindhawu to hlanganyela eka tona hi swilo leswi ku akiwaka ha swona etindhawini teto, tin’wana ta tona ti rhurhela vanhu va 600. Hambileswi vo tala a va swi lava hi mbilu hinkwayo ku va ni tindhawu to hlanganyela eka tona, a hi vanhu hinkwavo lava a va titwa hi ndlela yoleyo. Holland Mushimba, loyi a nga kuma ntiyiso eku sunguleni ka va-1930 u ri: “Hambileswi a ku khutaziwa mhaka ya ku ya eminhlanganweni, kambe mhaka ya ku aka tindhawu to hlanganyela eka tona a yi nga khumbiwi. A hi hamba hi hlanganyela ehansi ka murhi lowukulu kumbe ejarateni ra makwerhu. Langutelo leri van’wana a va ri na rona a va ri tshege hi tsalwa ra Luka 9:58, va ku: Hambi ku ri Yesu a a nga ri na holo yo hlanganyela eka yona, kutani hina hi ta tikarhatela yini hi ku aka holo?”

Emahlweni ka 1950 to tala ta tindhawu to hlanganyela eka tona a swi nga karhati ku ti endla, a ti akiwa hi timhandzi ivi ti phamiwa hi misava. Exifundzheni xa Copperbelt laha ku nga ni mphesamphesa, Ian Fergusson u vulavule ni mininjhere wa le mayini leswaku a va nyika xitandi xo aka Holo ya Mfumo. Hi 1950 ku akiwe Holo ya Mfumo yo sungula eWusikili. Endzhaku ka malembe ya khume vamakwerhu va mpfampfarhute tipulani ta muako wa kona. Holo ya Mfumo yo sungula leyi akiweke hi tipulani teto a yi ri ya xiplatana lexi akiweke kahle lexi nga dya mali ya le Zambia yo ringana 12 000 wa tikwacha. Hambileswi a yi ri mali yo tala enkarhini wolowo, namuntlha a yi endli ni 20 wa tirhandi hikwalaho ka leswi mali ya laha tikweni yi yaka yi hela matimba!

Hikwalaho ka leswi Timbhoni a ti ala ku xava makhadi ya politiki, ti hambete ti kombiwa mangava hi vanhu lava nga ni moya wo rhandza tiko. Ku hisiwe tindhawu to gandzela eka tona. Leswi vamakwerhu a va ehleketa leswaku va nga ha hambeta va hlaseriwa, va vone swi antswa leswaku va nga ha aki tindhawu to hlanganyela eka tona kutani a va hlanganyela erivaleni. Leswi ntirho wa vona a wu yirisiwile eku sunguleni ka va-1970, sweswo swi endle leswaku swi tika ngopfu ku kuma switandi. Hambileswi a swi tiveka leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nge wu seketeli ntlawa ni wun’we wa politiki, valawuri va le tindhawini tin’wana va sindzise leswaku papila rin’wana ni rin’wana ra xikombelo ri ta ri namekiwe makhadi ya politiki.

Wiston Sinkala u ri: “A swi tika ku kuma xitandi hi nga ha vuli mpfumelelo wo aka. Loko hi byela huvo ya doroba leswaku hi ta yi tekela goza ra le nawini a yi ehleketa leswaku ha tlanga. Hambiswiritano, hi kume gqweta leri fanelekaka, kutani endzhaku ka malembe mambirhi, huvo ya nawu yi yime na hina, yi lerisa huvo ya doroba leswaku yi hi nyika switandi. Nandzu wolowo wu hi pfulele ndlela yo kuma ntshunxeko wun’wana.”

Hanci Ya Ntima

A swi nga talanga ku va mavandlha ma nyikiwa switandi ma ri hava maphepha lama faneleke. Hakanyingi vamakwerhu a va nyikiwa switandi leswi nga riki na nchumu, kambe loko va ri hava maphepha lama faneleke a va nga wu kumi mpfumelelo wo aka Holo ya Mfumo. Nhundzu yo aka a yi durha ngopfu, naswona vo tala a va tiakela hi mazenge kumbe hi madiromu lama a ma tsemiwa hi le xikarhi, ma phatiwa ivi ma gongondzeriwa emapulangeni va endla mukhukhu. Nkulu un’wana loko a vulavula hi wun’wana wa mikhukhu yo tano, u te: “Mazenge ya kona a hi ma tote xikontiri, kutani loko u ta hi le kule holo leyi a yi vonaka onge i hanci leyikulu ya ntima. Loko u ri endzeni ka yona a wu dzuka nyuku hi ku hisa.”

Khale ka mulanguteri un’wana wa xifundzha, u te: “Loko ndzi yi tsundzuka a ndzi voni swi fanela ku vula leswaku miako yoleyo a yi ri Tiholo ta Mfumo. Ku vula ntiyiso, a yi nga faneleki ku yimela vito ra Yehovha Xikwembu lexi nge Henhla-henhla.”

Mavandlha man’wana ma endle xiboho xo hirha tiholo. Hambileswi sweswo a swi vonaka swi nga ta dya mali yo tala, kambe a ku ri ni swiphiqo swin’wana. Edrice Mundi, loyi a a ri evandlheni ra Xinghezi hi va-1970 eLusaka, u ri: “Hi hirhe holo leyi a ku cineriwa disko eka yona. Mugqivela wun’wana ni wun’wana vanhu a va nwa va cina ku kondza ku va matakuxa, kutani a hi boheka ku yi basisa Sonto yin’wana ni yin’wana nimixo. Holo yoleyo a yo mbvee, hi byala ni mafole; a swi nga faneleki ku gandzela Yehovha endhawini yo tano.”

Jackson nuna wa Edrice, u ri: “Hi Sonto yin’wana loko minhlangano yi ri karhi yi ya emahlweni, ku nghene jaha rin’wana ri kongoma emahlweni ri fika ri tlakula bokisi ra mabodlhela ya byala leri a ri ri siye vusiku bya tolo wa kona, ivi ri khoma ndlela ri tifambela onge hiloko ri nga va voni vanhu lava nga kwalaho.” A swi hlamarisi leswi vamakwerhu a va swi navela hi mbilu hinkwayo ku va ni Tiholo ta vona ta Mfumo!

Nongonoko Wo Hlawuleka

Loko vanhu vo tala va hambeta va amukela rungula ra Mfumo, a ku ya ku laveka tiholo leti xiximekaka. Hambileswi vamakwerhu a va hiseka, kambe van’wana a va pfumala ni mali yo xavela mindyangu ya vona swakudya, hi nga ha vuli yo hakelela ku akiwa ka Holo ya Mfumo. Yehovha, loyi voko ra yena ri nga komangiki a a ta va hlamarisa hi ndlela yo tsakisa.

Loko nkambisiso lowu endliweke wu komba leswaku ku laveka Tiholo ta Mfumo to tlula 8 000 ematikweni ya 40 lama nga evusiwaneni emisaveni hinkwayo, Huvo leyi Fumaka yi kunguhate ku hatlisisa ntirho wo aka. A yi swi tiva leswaku etindhawini tin’wana ku nga va ni vaaki va nga ri vangani lava tivaka ku aka, lava nga pfunetaka entirhweni lowu. Switirho na swona a swi nga ta kumeka hi ku olova. Ku tlula kwalaho, ematikweni lama ha hluvukaka mavandlha yo tala a ma nga ta swi kota ku tlherisela mali leyi ma lombiweke yona. Ku tlula kwalaho, leswi vahuweleri a va andza hi ndlela yo hlamarisa, etindhawini tin’wana a swi nga olovi leswaku marhavi ma sungula nongonoko lowu hlelekeke wo aka. Hikwalaho ka sweswo, Huvo leyi Fumaka yi simeke komiti yo aka eAmerika leswaku yi langutela ntirho wa ku akiwa ka Tiholo ta Mfumo emisaveni hinkwayo. Ku endliwe minkongomiso ya ku akiwa ka Tiholo ta Mfumo ematikweni ya le vusiwaneni, naswona vatirhi va ku tirhandzela lava nga ni vutshila va averiwe ematikweni ya le ntsungeni wa malwandle leswaku va ya pfuneta ku aka.

Minkarhi yin’wana a ku fanele ku cinciwa maakelo lama tirhisiwaka endhawini yoleyo. Hi xikombiso, vamakwerhu va xisati le Zambia na vona va hoxa xandla entirhweni wo aka, va kelela mati, va rhwala sava ni ku sweka. Hambiswiritano, ntlawa wa vaaki a wu navela leswaku vamakwerhu va xisati na vona va endla ntirho wo aka hi woxe.

Hosi yin’wana ya Xifundzha xa le Vuxeni loko yi va hlalerile yi sale yi lo gabaa, ku vona makwerhu wa xisati a ri karhi a veka xitina xa khumbi ra Holo ya Mfumo. Hi ku hlamala yi vule leswi: “Hi mpfhuka ndzi tswariwa, a ndzi si tshama ndzi vona wansati a veka xitina hi ndlela leyi! I nkateko ku vona swilo swo tani.”

“Xibedlhele Xa Hina Xa Moya”

Nongonoko wo aka wu ve ni vuyelo lebyinene eka vanhu va miganga leyi ku akiwaka eka yona. Vanhu vo tala lava eku sunguleni a va nga ti rhandzi Timbhoni ta Yehovha kumbe lava a va tikaneta, sweswi se a va ri ni langutelo lerinene ha tona. Hi xikombiso, hosi ya Xifundzha xa le Vuxeni leyi eku sunguleni a yi ba ehansi hi nenge yi ala leswaku ku akiwa Tiholo ta Mfumo emugangeni wa yona, yi te: “Kahle-kahle loko ndzi mi alela ku aka, sweswo a swi nga humi eka mina kambe a ndzi kuceteriwa hi vafundhisi va tikereke tin’wana. Kambe se ndza swi vona leswaku laha mi te hi xikongomelo lexinene. Muako lowu wo xonga, sweswi i xibedlhele xa hina xa moya.”

‘Ntirho’ lowukulu wa Vakreste i ku chumayela ‘mahungu lamanene ya mfumo.’ (2 Kor. 6:5; Mat. 24:14) Kambe tanihi leswi moya lowo kwetsima wu susumetelaka vanhu va Xikwembu leswaku va chumayela, wu tlhela wu va susumetela leswaku va tirha hi matimba ku yisa timhaka ta Mfumo emahlweni hi ku aka tindhawu leti xiximekaka to hlanganyela eka tona. Mavandlha ma ya emahlweni ni xikongomelo xa wona lexinene. Makwerhu un’wana u te: “Sweswi a hi khomiwi hi tingana loko hi rhamba vanhu ensin’wini leswaku va ta eminhlanganweni ya hina hikuva ha swi tiva leswaku va ta ta va ta dzunisa Yehovha eHolweni ya Mfumo ku nga ri emukhukhwini.”

Makwerhu un’wana u te: “Swi nga ha endleka laha matiko-xikaya hi nga faneriwi hi Holo ya Mfumo leyi yo xonga swonghasi, kambe Yehovha ya n’wi fanela. Ndza tsaka leswi Yehovha a dzunisiwaka hi miako yo xonga yo gandzela eka yona.”

Ntirho Wo Endzela Mavandlha

I swa nkoka leswaku vatirheli va Xikwembu va tiyisela. (Kol. 1:24, 25) Valanguteri lava endzelaka mavandlha i xikombiso lexinene xa vanhu lava rhangisaka timhaka ta Mfumo. Mintirho ya vona ya rirhandzu tanihi varisi lava tiyisaka mavandlha yi komba leswaku i “tinyiko leti nga vanhu.”—Efe. 4:8; 1 Tes. 1:3.

Eku heleni ka va-1930, vavanuna lava fanelekaka a va ri karhi va leteriwa ku va malandza ya muganga ni ya xifundzha, namuntlha ku nga valanguteri va swifundzha ni va miganga. James Mwango u ri: “Ku endzela mavandlha a ku nga ri xintirhwana. A hi nyikiwa swikanyakanya, kambe vamakwerhu a va fanele va hi rhwarisa nhundzu va hi heleketa. A swi teka masiku ku ya eka vandlha rin’wana. A hi heta mavhiki mambirhi evandlheni ha rin’we.”

“Hiloko . . . A Titivala”

Hi nkarhi wolowo a swi tika ku endzela etindhawini ta le makaya. Robinson Shamuluma loyi sweswi a nga ni malembe yo tlula 80 hi vukhale, enkarhini wolowo a a endzela mavandlha swin’we ni nkatakwe Juliana. Robinson u tsundzuka siku rin’wana loko a neriwa hi mpfula leyi a yo halaka kunene. Loko yi xa, ndlela a yi vonaka kahle kambe a va fanele va hundza hi le ndzhopeni lowu a wu fika exitulwini xa swikanyakanya! Loko va ya fika eka vandlha lerin’wana, Juliana a a lo lakahla, hi ku karhala lerova a tsandzeka ni ku nwa mati.

Enock Chirwa, loyi hi va-1960 ni hi va-1970 a a ri mulanguteri wa xifundzha ni wa muganga u ri: “Musumbhunuku a ku ri siku ra mangatsila; a ri ri siku ra ndlela. Hambiswiritano, loko hi fika emavandlheni lama hi ma endzeleke a hi rivala hi ta riendzo ra hina. A hi tsakela ku va ni vamakwerhu.”

Swihinga swa hina a ku nga ri mpfhuka wo leha ni maxangu ntsena. Siku rin’wana loko Lamp Chisenga a ri endleleni yo ya evandlheni ra le n’walungwini wa tiko swin’we ni vamakwerhu vambirhi lava a va n’wi heleketa, va vone xiharhi le mahlweni xi ri exikarhi ka patu. Makwerhu Chisenga u ri: “Vamakwerhu a va nga xi voni kahle. A xi tshame epatwini naswona a xi vonaka onge i mbyana. Ndzi va vutisile ndzi ku: ‘Xana i xiharhi muni? Ma xi vona ke?’ Kutani makwerhu un’wana u vone onge i nghala. Hiloko a cema ivi a titivala. Hi vone swi antswa leswaku hi wisanyana kwalaho kukondza nghala yoleyo yi suka epatwini.”

John Jason ni nsati wakwe Kay, lava heteke malembe ya 26 va ri karhi va endzela miganga eZambia, va dyondze ku lehisa mbilu loko va onhakeriwe hi movha. John u ri: “Ndzi tsundzuka ndzi chayela movha lowu tshoveke swipiringi mpfhuka wo tlula tikhilomitara ta 150, hikuva a hi nga ri na swipiringi swin’wana naswona a ku ri hava ni ndhawu leyi hi nga nghenaka eka yona hi kombela mpfuno. Siku rin’wana wu onhakile wu nga ha fambi. Leswi a hi nga tivi leswaku hi to swi yini hi movha lowu a wu hisa, hi vone ku ri ni nchumu wun’we lowu hi nga wu endlaka: A ku ri ku timula njhini hi mati hinkwawo lawa a hi ri na wona ivi hi saleriwa hi mati lama ringaneke ku endla khapu yo hetelela ya tiya. Leswi a hi ri hexe kwalaho, dyambu na rona ri ri karhi ri vavula hala tlhelo hi karhele, hi lo titshamela emovheni ivi hi khongela Yehovha leswaku a hi pfuna. Hi awara ya nharhu nindzhenga, ku fike movha wa vanhu lava lunghisaka patu, a wu ri wona movha wo sungula ku hundza siku rero. Loko vatirhi volavo va vona khombo leri nga hi wela va koke movha wa hina. Hi fike eka vamakwerhu ri nga si pela.”

Ku Dyondza Ku Tshemba Yehovha

Eka swiyimo swo tano valanguteri lava endzelaka mavandlha va hatla va dyondza ku tshembela eka nseketelo wa swihlovo leswi tshembekaka, ku nga ri vuswikoti bya vona kumbe rifuwo ra vona—swihlovo swa kona ku nga Yehovha Xikwembu ni vamakwerhu lava nga Vakreste. (Hev. 13:5, 6) Geoffrey Wheeler u ri: “Loko hi ri ni mavhiki manharhu ntsena entirhweni wo endzela miganga hi ve ni xiphiqo. Hi nkarhi wa kona a hi ri endhawini leyi ku nga ta va ni nhlengeletano naswona a hi lunghekele nongonoko wa mahelo-vhiki wolawo. A ndzi ri ni Prama-stofu yin’wana leyi a ndzi lo nyikiwa. Siku ra kona dyambu a ri hisa ni vusokoti hi hala tlhelo ku ri ni moya, kutani loko ndzi lumeka prama-stofu langavi ra yona ri pfurhele henhla. Makhathi ma nga ri mangani a yi nga ha vhikeki. Vhilwa ra le mahlweni ra movha ri khome ndzilo, hiloko movha wu tshwa.”

A va lovanga movha ntsena. Geoffrey u ri: “Swiambalo swa hina a swi ri emovheni endzeni ka tromela. A swi tshwanga; kambe swi vavukile swi nga ha ndzi ringani! Hiloko ku ta vamakwerhu hi tlhelo lerin’wana leri ndzilo a wu nga si fika eka rona emovheni, va humesa mubedo, hembe ya mina ni muchini wo thayipa. Hi nkhense hi vuyelela leswi va nga hatla va phalala!” Nhundzu ya vona swin’we ni movha wa vona swi lovise xisweswo, naswona a va nga ta kota ku tlhelela edorobeni kukondza ku hundza tin’hweti timbirhi, kutani va lo swi yini? Geoffrey u ri: “Makwerhu un’wana u ndzi lombe thayi, kutani ndzi nyikela nkulumo ya rivala ndzi ambale ni mabutsu. Swi hi fambele kahle, naswona vamakwerhu va endle hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va chavelela mulanguteri wa vona wa muganga la nga riki na ntokoto.”

Mubedo Lowu Nga Khandziyiwiki Hi Tinyoka

Rirhandzu ni nkhathalelo wa mavandlha lama ‘landzelaka ndlela ya malwandla’ swi tiyise valanguteri lava endzelaka mavandlha swin’we ni vasati va vona leswaku va hambeta entirhweni wa vona wa ku rhangisa swilaveko swa van’wana. Ku ni swilo swa ntsandza-vahlayi leswi mavandlha ma khathalelaka vamakwerhu lava ha swona, sweswo swa nkhenseka hakunene.—Rhom. 12:13; Swiv. 15:17.

Byetlelo lebyi valanguteri lava endzelaka mavandlha va byi kumaka, hi ntolovelo a hi bya xiyimo xa le henhla, kambe nkarhi hinkwawo va nyikiwa byona hi moya wa rirhandzu. Fred Kashimoto, loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha eku sunguleni ka va-1980, u tsundzuka loko a fika eximutanini xin’wana nimadyambu eXifundzheni xa le N’walungu xa Zambia. Vamakwerhu va n’wi amukele hi malwandla. Endzhaku ka sweswo, hinkwavo va nghene exiyindlwanini va tlhandleka nhundzu yakwe etafuleni lerikulu leri milenge ya rona yi nga leha timitara ta 1,5. Loko byi va vusiku, Makwerhu Kashimoto u va vutisile a ku, “Xana ndzi ta ri lata kwihi rivambu?”

Va n’wi kombe tafula, va ku, “Hi wolowo mubedo.” Hikwalaho ka ku tala ka tinyoka, vamakwerhu va endle mubedo lowu nga khandziyiwiki hi tinyoka. Va andlale masangu ehenhla ka wona, kutani Makwerhu Kashimoto a tiwisela kahle vusiku byebyo.

Etindhawini ta le makaya, hakanyingi va hanana hi matsavu, mihandzu ni tihuku. Geoffrey Wheeler u rungula mhaka leyi a ri karhi a n’wayitela, a ku: “Siku rin’wana vamakwerhu va hi nyike huku. Hiloko hi yi veka exiyindlwanini ri nga si pela. Kambe, huku yoleyo yo tlharihela etlhelo yi tlurile ivi yi wela emugodini wa xihambukelo. Kutani hi yi tsavula hi xikomu. Nkatanga a yi hlantswa hi mati yo kufumela a chele ni xisibi ni murhi wo dlaya switsongwatsongwana. Loko vhiki ri hela hi yi tlhavile hi yi sweka, naswona a yi nandziha ngopfu!”

Va ka Jasons na vona va nyikiwe huku. John u te: “Minkarhi yo tala vamakwerhu a va hi nyika huku. Kutani a hi ri ni xihokwana lexi a hi tirhwalela mbhaha wa hina ha xona hi famba-famba na wona entirhweni wa hina wa muganga. Mixo wun’wana ni wun’wana a wu pfuka wu tshikerile, naswona a hi nga ta wu dlaya. Loko hi ri karhi hi longa leswaku hi ta hundzela kun’wana, a wu nkekela onge hiloko wu vula leswaku na wona a wu sali.”

Swifaniso Leswi Famba-fambaka

Ku sukela hi 1954, filimi ya The New World Society in Action kun’we ni tifilimi tin’wana ti ve tsima lerinene ro dyondzisa. “Ti khutaze vo tala leswaku va tikarhata swinene ensin’wini ni le vandlheni,” hi ku vula ka xiviko lexi a xi huma erhavini xa nkarhi wolowo. Van’wana loko va ri karhi va tlhantlha muako lowu filimi a yi tlangeriwa eka wona a va rhandza ku vula leswi: “A hi tlhantlheni ndhawu leyi hi ndlela ya ‘The New World Society in Action,’” leswi vulaka leswaku “a hi tlhantlheni hi ku hatlisa!” Eka lembe ra yona ro sungula filimi leyi yi voniwe hi vanhu vo tlula 42 000, ku katsa ni vatirhela-mfumo ni vadyondzisi lava va yi tsakeleke hakunene. Eku heteleleni, vanhu va le Zambia vo tlula miliyoni se a va ti tiva kahle Timbhoni ta Yehovha swin’we ni nhlengeletano ya tona ya Vukreste.

Loko Wayne Johnson a tsundzuka vuyelo bya yona, u ri: “Vanhu a va famba mpfhuka wo leha va ya vona tifilimi leti, naswona ti tirhe ngopfu ku va dyondzisa hi ta nhlengeletano ya Yehovha. Hakanyingi loko yi ri eku tlangeni, a yi tsakisa vahlaleri lerova va pfanga no phokotela mavoko.”

Ku hundze nkarhi wo lehanyana, ku tlangiwa yin’wana ya tifilimi leti hi Mugqivela ni madyambu hi siku ra nhlengeletano ya xifundzha. Le tindhawini ta le makaya ku tlangiwa ka yona a ku ri mhaka yo tsakisa ngopfu. Tsima leri a ri tirha swinene, hambileswi vanhu van’wana lava a va nga byi tivi vutomi bya le matikweni mambe a va nga swi twisisi kahle swivono swin’wana. Eka filimi yin’wana a ku kombisiwa vanhu va ri karhi va huma exitichini xa xitimela lexi fambaka ehansi ka misava eDorobeni ra New York. Kutani vanhu vo tala a va ehleketa leswaku sweswo swi kombisa ku pfuka ka vafi! Nilokoswiritano, tifilimi teto ti pfune vanhu leswaku va tiva leswaku Timbhoni ta Yehovha i vanhu va njhani. Kambe swilo a swi ri karhi swi cinca, ku rhandza ngopfu tiko leri tilawulaka a ku ta endla leswaku vanhu vo tala va le Zambia va venga vamakwerhu. Mavandlha ni valanguteri lava endzelaka mavandlha na vona a va ta langutana ni xiyimo lexi lavaka leswaku va tiyisela swi nyawula.

Ku Kavanyeta Ka Politiki

Hi October 24, 1964, tiko ra Rhodesia N’walungu ri ntshunxekile eka mfumo wa Britain kutani ri sungula ku tifuma ivi ri hundzuka Riphabliki ra Zambia. Enkarhini wolowo ku ve ni nkwetlembetano lowukulu hi tlhelo ra swa politiki. Loko Timbhoni ta Yehovha ti vula leswaku a ti ngheni etimhakeni ta politiki, vanhu a va ehleketa leswaku ti vula leswaku ti seketela mhaka ya leswaku tiko ri hambeta ri lawuriwa hi mfumo wa tikoloni.

Lamp Chisenga u tsundzuka loko a khome ndlela yo ya eswihlaleni leswi nga eTiveni ra Bangweulu enkarhini wolowo. A a hlele ku ya eswihlaleni sweswo hi xikepe a ya endzela Timbhoni leti nga vaphasi va tinhlampfi. Eku sunguleni u fambe hi bazi. Loko a chika, u byeriwe ku humesa khadi ra politiki. Swi le rivaleni leswaku a a nga ri na rona. Vavanuna volavo va teke bege yakwe, kutani un’wana wa vona a vona bokisi leri tsariweke “Watchtower.” Hiloko a ba khwela a tlhela a huwelela a ku: “Watchtower! Watchtower!”

Hikwalaho ko chava ku kavanyetiwa, muchayeri wa bazi u kokele Lamp ebazini swin’we ni tibege takwe. Ntshungu lowukulu lowu se a wu ri kwalaho wu hoxetele bazi hi maribye, wu himetela ni nyangwa, mavhilwa ni mafasitere. Muchayeri u kandziye mafurha a fambisa sweswo a kondza a yima eSamfya, laha ku nga kwalomu ka tikhilomitara ta 90 ku sukela le a ri yime kona. Vusiku byebyo xiyimo xi antswile. Kutani hi xamundzuku xa kona nimixo, Lamp u tikhandziyele xikepe a endzela mavandlha lamatsongo lama nga ekusuhi ni tiva.

Valanguteri lava endzelaka mavandlha va hambete va tibumabumela tanihi vatirheli va Xikwembu “hi ku tiyisela swo tala.” (2 Kor. 6:4) Fanwell Chisenga, loyi a a endzela mavandlha ya xifundzha lexi nga etlhelo ra Nambu wa Zambezi, u ri, “Ku va mulanguteri wa xifundzha swi lava ku tinyiketela hi mbilu hinkwayo ni ku tiyimisela ku lahlekeriwa hi swo karhi.” Ku suka eka vandlha rin’wana u ya eka rin’wana swi koxa ku famba mpfhuka wo leha hi swikwekwetsu leswi pfaka swi ngheniwa hi mati, naswona mi nga hlangana ni timpfuvu leti hlundzukeke, ti phatlulela xikwekwetsu xa n’wina. Fanwell u pfuniwe hi yini leswaku a tiyisela entirhweni lowu wa xifundzha? U nyange xifaniso xa vandlha ra vamakwerhu lava a va n’wi helekete eribuweni ra nambu, kutani a ku, va n’wi khutazile vamakwerhu volavo. U te ntsee, ivi a ku, “Hi kwihi kun’wana laha u nga kumaka vanhu lava tsakeke hi ndlela leyi?”

Ku Nga Hlanganyeli Eka Swa Tipolitiki

Muapostola Pawulo u tsarile, a ku: “Ku hava socha leri endlaka mintirho yin’wana evuton’wini, leswaku ndhuna ya rona yi hambeta yi ri rhandza.” (2 Tim. 2:4, Weymouth) Leswaku Vakreste va tshama va tinyiketele hi ku helela loko va ri karhi va tirhela Murhangeri wa vona Yesu Kreste, swi lava va papalata ku katseka eka mafambiselo ya misava ya swa politiki ni ya vukhongeri. Mhaka leyi eka Vakreste va ntiyiso lava nga laviki ku wela eka tlhelo ro karhi ra ntlawa wa politiki yi va vangele swiphiqo ni “mahlomulo.”—Yoh. 15:19.

Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava vo tala va xanisiwile hikwalaho ka leswi va nga riki na moya wo “rhandza tiko.” Benson Judge loyi endzhakunyana a veke mulanguteri la hisekaka la endzelaka mavandlha, u te: “Hi vone vakhalabye va hoxeriwa elorini onge i masaka ya mavele hikwalaho ko ala ku joyina vusocha. Hi twe vakhalabye volavo va ku: ‘Tidzafera za Mulungu’ (Hi ta fela Xikwembu).”

Mukosiku Sinaali, hambileswi a a nga si khuvuriwa enkarhini wolowo, u swi tsundzuka kahle leswaku hi nkarhi wa tinyimpi vamakwerhu a va tshamela ku xanisiwa hikwalaho ka leswi a va nga hlanganyeli eka swa tipolitiki. “Munhu un’wana ni un’wana a a fanele a cela timitsu ta ximila lexi vuriwaka mambongo, leti nga ni mafi lama endlaka rhaba ya risima. Timitsu teto a ti vandliwa ivi ti kandziwa, ku endliwa tintambu ha tona ivi ti boheleriwa, kutani ku ya endliwa ha tona rhaba leyi a yi tirhiseriwa ku endla mabutsu ya masocha. Timbhoni ti arile ku cela timitsu teto tanihi leswi a ti ta tirhiseriwa ku pfuna masocha. Hikwalaho ka sweswo vamakwerhu va xupuriwile. Va hundzuke ‘vanhu lava nga rhandzekiki.’”

Joseph Mulemwa a a ri un’wana wa vanhu lava nga “rhandzekiki.” A a ri muaki wa le Dzongeni wa Rhodesia, kutani hi 1932 u rhurhele eXifundzheni xa le Vupela-dyambu lexi nga eN’walungwini wa Rhodesia. Van’wana va vule leswaku a a kucetela vanhu leswaku va tshika ku rima masimu ya vona hikwalaho ka leswi ‘Mfumo wu nga ekusuhi.’ Mufundhisi wa le Mavumbo loyi a a venga Joseph hi yena a a hangalasa vunwa byebyo. Joseph u khomiwile a bohiwa swin’we ni wanuna la pengaka. Van’wana a va navela onge wanuna yoloye a ngo dumela Joseph. Hambiswiritano, Joseph u verhamise wanuna yoloye. Loko Joseph a ntshunxiwile u hambete a chumayela ni ku endzela mavandlha. U fe a tshembekile hi va-1980.

Va Tiyisiwile Leswaku Va Kota Ku Langutana Ni Miringo

Moya wa vutiko ni ku hlundzuka ka vanhu swi chavise lava a va nga lavi ku hlanganyela eka swa tipolitiki kambe va nga susumetiwi hi ripfalo lerinene. Hambileswi vanhu a va chuhile, Ntsombano wa Tiko Hinkwaro wa “Vatirheli Lava Nga Ni Xivindzi” wa 1963, lowu a wu ri eKitwe wu kombise ku rhula loku nga kona exikarhi ka Timbhoni ta Yehovha. Vatsombani va kwalomu ka 25 000, lava van’wana va vona a va titele ni matende ni tikharavhani entsombanweni wolowo wa masiku ya ntlhanu, va tiphine hi nongonoko hi rin’wana ra tindzimi ta mune, leri va ri twaka. Nkulumo leyi nga rivalekiki hi leyi nyikeriweke hi Milton Henschel, leyi a yi vulavula hi Vakreste leswaku va fanele va xixima Hulumendhe ku fikela kwihi. Frank Lewis loko a yi tsundzuka u ri: “Hi tsundzuka a hi byela leswaku hi pfuna vamakwerhu leswaku va twisisa mhaka ya ku nga hlanganyeli eka swa tipolitiki. A hi tsake ngopfu ku kuma ndzayo yoleyo leyi fikeke hi nkarhi, hikuva vunyingi bya vamakwerhu va le Zambia a va ha to langutana ni miringo leyikulu kambe va hambete va tshembekile eka Yehovha.”

Emalembeni ya va-1960, Timbhoni ta Yehovha a ti xanisiwa etikweni hinkwaro naswona nhundzu ya tona yi onheteriwile. Makaya ya tona swin’we ni Tiholo ta Mfumo swi onheteriwile. Lexi tsakisaka, hulumendhe yi khometele vunyingi bya lava a va xanisa Timbhoni ta Yehovha. Loko tiko ra Rhodesia N’walungu ri hundzuka Riphabliki ra Zambia, Timbhoni ta Yehovha ti tirhise lunghiselelo ra ku xiximiwa ka timfanelo ta vanhu leri simekiweke hi huvo leyintshwa. Hambiswiritano, moya wo rhandza tiko a wu tlhela wu tlhekeka, wu hlasela vanhu lava a va nga ehleketi nchumu.

Mujeko Wa Tiko Ni Risimu Ra Rixaka

Eminkarhini ya tikoloni, vana va Timbhoni ta Yehovha va xanisiwe ngopfu hikwalaho ka leswi a va nga wu losi mujeko, enkarhini wolowo a ku ri mujeko wa le Britain. Nakambe a va xupuriwa loko va ala ku yimbelela risimu ra rixaka. Endzhaku ka loko ku rhumeriwe papila eka valawuri, ndzawulo ya dyondzo yi vevukise nawu wa yona hi ku tsala yi ku: “Malangutelo ya [ntlawa] wa n’wina malunghana ni ku losiwa ka mujeko ma tiveka ngopfu naswona ma xiximiwa, naswona ku hava n’wana loyi a faneleke a xanisiwa hi ndlela yihi na yihi hikwalaho ko ala ku losa mujeko.” Nawu lowuntshwa wa tiko wu hi nyike ntshembo wa leswaku hi ta va ni ntshunxeko, naswona a hi nga ta sindzisiwa ku endla leswi lwisanaka ni ripfalo ra hina swin’we ni vukhongeri bya hina. Hambiswiritano, mujeko lowuntshwa ni risimu ra rixaka swi endle leswaku moya wo rhandza ngopfu tiko wu ya wu andza. Ku losa mujeko ni ku yimbeleriwa ka risimu ra rixaka siku ni siku swi tlhele swi vuya hi matimba eswikolweni. Hambileswi vantshwa van’wana lava nga Timbhoni a va nga karhatiwi, vo tala va biwile va tlhela va hlongoriwa exikolweni.

Nawu lowuntshwa wa ndzawulo ya dyondzo, lowu simekiweke hi 1966, wu endle leswaku Timbhoni ti va ni ntshembo. Ku ve ni lunghiselelo ro pfumelela vatswari leswaku va kombelela vana va vona leswaku va nga ngheneleli eka swa vukhongeri exikolweni. Xisweswo, vana vo tala lava a va hlongoriwile exikolweni va tlhele va vuyela exikolweni. Hambiswiritano, endzhaku ka sweswo ku engeteriwe milawu yin’wana exihundleni eka leyi nga kona ya dyondzo, leyi a yi vula leswaku mijeko ni tinsimu ta rixaka swi kombisa ku rhandza tiko. Hambileswi vamakwerhu va burisaneke ni valawuri va hulumendhe, eku heleni ka lembe ra 1966, a ku ri ni vana vo tlula 3 000 lava hlongoriweke eswikolweni hikwalaho ko ala ku losa mujeko.

Ku Hava Xikolo Lexi Feliya A A Ta Nghena Eka Xona

Ku fike nkarhi wo vona loko leswiya va buleke ha swona swi ta tirha. Ku hlawuriwe mhaka ya n’wana un’wana. Feliya Kachasu a a nghena eXikolweni xa Buyantanshi eCopperbelt. Hambileswi a a tiviwa a ri xichudeni lexinene kambe u hlongoriwile exikolweni. Frank Lewis u hlamusela ndlela leyi mhaka leyi yi tengiweke ha yona ehubyeni, u ri: “Nkulukumba Richmond Smith u andlale xirilo xa hina lexi a xi nga ri matlangwana tanihi leswi a xi nga fambisani ni nawu wa hulumendhe. Loko a twa Feliya a hlamusela xivangelo xa yena xo ka a nga wu losi mujeko u xi twisisile lerova a lava ku va muyimeri wa Feliya.”

Dailes Musonda, loyi enkarhini wolowo a a nghena xikolo eLusaka, u ri: “Loko mhaka ya Feliya yi tengiwa ehubyeni a hi ri ni ntshembo wa leswaku swilo swi ta hi fambela kahle. Vamakwerhu va suke eMufulira va tela ku ta yingisela ku tengiwa ka yona. Mina na sesi a hi rhambiwile. Ndzi tsundzuka Feliya a ambale xihuku xo basa ni rhoko yo kwalalanyana ehubyeni. Nandzu wakwe wu tengiwe masiku manharhu. Enkarhini wolowo a ha ha ri ni varhumiwa etikweni; a ku te na Makwerhu Phillips na Makwerhu Fergusson. A hi ehleketa leswaku vukona bya vona byi ta pfuna.”

Muavanyisi-nkulu u gimete hi ku: “A ku na xivangelo ni xin’we emhakeni leyi lexi kombaka leswaku loko Timbhoni ta Yehovha ti nga ri yimbeleli risimu ra rixaka kumbe ti nga wu losi mujeko, ti kombisa ku delela.” Hambiswiritano, u gimete mhaka leyi hi ku vula leswaku swo boha leswaku un’wana ni un’wana a hlanganyela eka minkhuvo ya tiko, naswona ku nga khathariseki ripfumelo ra Feliya, a nga ka a nga pfumeleriwi ku nghena xikolo loko a nga hlanganyeli eka yona hikuva yi nghenisiwile eka nawu wa dyondzo. A a pfumela leswaku minkhuvo yoleyo yi endleriwa ku sirhelela tiko. Leswaku loko n’wana a hlanganyela eka swilo swo tano swi ta ri pfuna njhani tiko, a swi boxiwanga. Ku hava xikolo lexi Feliya a a ta nghena eka xona loko a ha namarhele tidyondzo takwe ta Vukreste!

Dailes u ri: “Xiboho xexo xi hi tshove timbilu. Nilokoswiritano, hinkwaswo hi swi tshike emavokweni ya Yehovha.” Loko mintshikilelo yi ya yi engeteleka, Dailes ni sesi wakwe va hetelele va tshike xikolo hi 1967. Eku heleni ka 1968, se a ku ri ni vana va Timbhoni ta Yehovha va kwalomu ka 6 000 lava hlongoriweke exikolweni.

Ku Yirisiwa Ka Minhlangano

Nawu wa Tiko wa 1966 a wu lava leswaku minhlangano hinkwayo yi pfuriwa hi ku yimbelela risimu ra rixaka. Kutani a swi nga ta va vutlhari ku rhamba vanhu lava nga riki Timbhoni etinhlengeletanweni. Hikwalaho ka nawu wolowo, vamakwerhu va khomele minhlangano leyikulu etindhawini ta vona vini, hakanyingi a va yi khomela eTiholweni ta Mfumo leti biyeriweke hi byanyi bya tlhongwe. Vanhu lava tsakelaka ku vona leswi endlekaka, a va ta va ta vona, hi ndlela yoleyo nhlayo ya lava vaka kona yi tlakukile hakatsongo-tsongo lerova hi 1967 a ku ri ni vanhu va 120 025 eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste.

Lamp Chisenga u ri: “Enkarhini wolowo vamakwerhu a va hlaseriwa. Le Samfya ntshungu wa vapfukeri wu bukutele Makwerhu Mabo wa le Vandlheni ra Katansha wu n’wi dlaya. Minkarhi yin’wana vamakwerhu a va hlaseriwa va ri eminhlanganweni, naswona Tiholo ta Mfumo to tala ti hisiwile. Hambiswiritano, valawuri a va ti xixima Timbhoni, naswona vahlaseri van’wana va khomiwile va tlhela va xupuriwa.”

Vuthu Ra Tona Ra Le Moyeni!

Vakaneti va hambete va hehla Timbhoni ta Yehovha hi mavunwa ya rihlaza, va vula leswaku i swigwili hi ndlela yo hlamarisa naswona hi ku famba ka nkarhi ti nga ha wutla mfumo. Siku rin’wana matsalana wa ntlawa wa politiki lowu fumaka u fike erhavini ra le Kitwe a nga rindzeriwanga. Vamakwerhu va lo vona hi ku fiketela ka maphorisa egedeni leswaku a a ri endleleni. Eka nhlangano lowu a veke na wona swin’we ni vamakwerhu van’wana va le rhavini, u sungule ku vila. A tlatlarhuka a ku: “Hi mi nyike mpfumelelo wo aka miako leya n’wina. Xana mi endla yini hi yona? Xana hi tona tihofisi ta hulumendhe ya n’wina?”

Van’wana va valawuri va hambete va tshemba mavunwa lawa a ma hangalasiwa. EXifundzheni xa le N’walungu-vupela-dyambu bya Zambia, maphorisa ma ringete ku yimisa ntsombano hi ku tirhisa gasi leyi humesaka mihloti. Vamakwerhu va rhumele thelegiramu erhavini hi xihatla. A ku ri ni murimi wumbe la nga ni xihaha-mpfhuka lexitsongo, hiloko a hahisa vamakwerhu van’wana va le rhavini a va yisa eKabompo leswaku va ya pfuneta ku verhamisa vapfukeri ni ku hlamusela mhaka yihi na yihi leyi a va nga yi twisisi. Khombo ra kona sweswo hinkwaswo a swi tirhanga ku herisa mavunwa wolawo hinkwawo, hikuva van’wana se a va hemba va ku, Timbhoni ti ni vuthu ra tona ra le moyeni!

Entsombanweni wolowo, vamakwerhu va rhwalele swithinana swa tigasi leti a ti bulukile. Loko vamakwerhu va le rhavini va ya rila eka vatirhela-mfumo va va kombe ni swithinana swoleswo tanihi vumbhoni bya ku hlaseriwa ka vona swi nga fanelanga. Mhaka yoleyo yi hangalasiwile, naswona mhaka ya ku va Timbhoni ti nga tirihiselanga na yona yi xiyiwile.

Ku Hlamusela Tidyondzo Ta Hina

Matshalatshala yo yirisa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha ma ye emahlweni. Rhavi a ri lava ku hlamusela hulumendhe hi mhaka ya ku ka hi nga hlanganyeli eka tipolitiki. Ku hlawuriwe Smart Phiri na Jonas Manjoni leswaku va ya hlamusela vaholobye vo tala hi mhaka leyi. Loko ku ri karhi ku vulavuriwa, holobye un’wana u tlatlarhukele vamakwerhu, a ku: “Onge ndzi nga ya na n’wina hala handle ndzi ya mi komba xo mita hi huku! Xana ma swi vona leswi mi nga swi endla? Mi hi tekele vaaki hinkwavo lavanene, vonani leswaku i ntswini leswi mi hi siyeleke swona. Mi hi siyele vadlayi, vaoswi ni makhamba ntsena!”

Vamakwerhu va hatle va angula va ku: “Phela sweswo hi leswi van’wana va vona a va ri xiswona eku sunguleni! A va ri makhamba, vaoswi, vadlayi, kambe hikwalaho ka matimba ya Bibele va hundzukile kutani sweswi i vaaki lavanene ngopfu va tiko ra Zambia. Hi yona mhaka leyi hi mi kombelaka leswaku mi hi pfumelela hi chumayela.”—1 Kor. 6:9-11.

Ku Hlongoriwa eTikweni Ni Ku Yirisiwa Eka Swin’wana

Hilaha hi hlamuseleke ha kona eku sunguleni, varhumiwa a va hlongoriwile etikweni. Frank Lewis u te: “A hi nge yi rivali n’hweti ya January hi 1968. Makwerhu un’wana u hi bele riqingho a hi tivisa leswaku mutirhela-mfumo wa le hofisini yo tsarisa vanhu vo huma ematikweni mambe wa ha ku suka ekaya rakwe. U n’wi nyike papila leri vulaka leswaku u fanele a vungavunga swa yena a huma eZambia ku nga si hela masiku ya nkombo. Endzhaku ko bula na yena ku nghenetele tinqingho. Eku heteleleni, un’wana wa vamakwerhu u be riqingho a vula leswaku u twe leswaku se a ku ta hlaseriwa muako wun’wana lowukulu ngopfu lowu nga eKitwe.” Entiyisweni, sweswo a swi endleriwa ku herisa vun’we bya Timbhoni ni ku ti heta matimba leswaku ti nga ha wu hisekeli ntirho wa tona.

Haxawa xa kona, presidente u veke Nawu wo Sirhelela Vanhu, lowu wu heriseke ntirho wo chumayela hi yindlu ni yindlu. Leswi ntirho wa vamakwerhu a wu yirisiwile a va fanele va cinca ndlela leyi a va chumayela ha yona, xisweswo ku chumayela hi xitshuketa a ku ri ka nkoka. Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo byi cinciwe vito byi va Our Monthly Letter (Papila Ra Hina Ra N’hweti Ni N’hweti), kasi xihloko lexi nge “Ku Chumayela Mahungu Lamanene” xi ve “Our Internal Ministry (Ntirho Wa Hina).” Leswi swi endle leswaku vatirhela-mfumo va nga wu tivi ntirho wa hina. Ku vikiwe nhlohlorhi ya kwalomu ka 48 000 wa tidyondzo ta Bibele hi April 1971, leswi kombeke leswaku matshalatshala yo yirisa ntirho wa hina a ma va hetanga matimba vamakwerhu.

Clive Mountford loyi sweswi a tshamaka eNghilandhi, a a tolovelane ni varhumiwa vo tala. U te: “Ndlela yin’wana leyi a hi chumayela ha yona a ku ri ku khandziyisa vanhu emimovheni ya hina ivi hi bula na vona hi rungula ra ntiyiso. A hi tshama hi veke timagazini emovheni leswaku vakhandziyi va ta hatla va ti vona.”

Hambileswi ku bula hi Bibele a swi nga yirisiwanga, nawu wa tiko a wu lava leswaku hi rhanga hi kuma mpfumelelo hi nga si ya endzela lava tsakelaka. Minkarhi yin’wana a hi endzela maxaka, vanhu lava a hi nghena na vona xikolo, vatirhi-kulorhi kumbe van’wana. Loko hi ri karhi hi tibulela ni van’wana hi riqingho, a hi nghenisa Matsalwa. Leswi vanhu a va ri ni maxaka yo tala lama nga riki Timbhoni, hi ndlela yoleyo a va ta ku tivisa maxaka laman’wana ni vaaki lavan’wana swi fambisa sweswo.

Hi 1975 rhavi ri vikile: “Magidi ya vahuweleri va le nsin’wini ya hina a ma si tshama ma chumayela hi yindlu ni yindlu. Hambiswiritano, ku endliwe vadyondzisiwa lavantshwa, naswona mahungu lamanene ma karhi ma chumayeriwa.” Leswi ku chumayela hi yindlu ni yindlu a swi yirisiwile, vamakwerhu va tirhise tindlela tin’wana to chumayela. Xikombiso xin’wana i xa makwerhu loyi a a ri muhlayisi wa rungula endzawulweni yin’wana ya hulumendhe. Ntirho wakwe a wu katsa ku tsala mavito ni vuxokoxoko bya vaaki. A a tsakela ngopfu lava nga ni mavito ya le Bibeleni, kutani a a va vutisa leswaku va n’wi tiva munhu wa le Bibeleni loyi a nga ni vito ro fana ni ra vona. Endlelo leri ri n’wi nyike nkarhi wo va chumayela. Loko manana un’wana swin’we ni xinhwanyetana xakwe va fika ehofisini ya makwerhu, u kume leswaku vito ra xinhwanyetana xexo i Eden. Loko a vutisa mana wa xona loko a swi tiva leswaku vito “Eden” ri vula yini, u te a nga swi tivi. Makwerhu u n’wi hlamusele hi ku komisa leswaku ku nga ri khale misava yi ta fana ni Paradeyisi yo sungula ya le Edeni. Manana yoloye u ri tsakerile bulo rero kutani a n’wi nyika adirese yakwe. Nuna wakwe na yena u tsakerile, kutani ndyangu wa vona wu sungula ku ya eminhlanganweni, eku heteleleni van’wana endyangwini wolowo va khuvuriwile.

Vahuweleri van’wana va chumayele vatirhi-kulobye. Royd loyi a a tirha emugodini, loko ku ri nkarhi wo wisa a a vutisa vatirhi-kulobye leswaku va ma twisisa njhani matsalwa yo karhi. A a va vutisa swivutiso swo fana ni leswi nge, “Xana u ehleketa leswaku ‘ribye lerikulu’ leri ku vulavuriwaka ha rona eka Matewu 16:18 i mani?” Kumbe “Xana i mani ‘ribye ra xikhunguvanyiso’ leri boxiweke eka Varhoma 9:32?” Hakanyingi mintlawa ya vatirhi va le mugodini a yi hlengeletana yi rhiya ndleve loko a ri karhi a hlamusela Matsalwa. Hikwalaho ka mabulo wolawo vo tala va vatirhi-kulobye va Royd va kale va tinyiketela eka Yehovha ivi va khuvuriwa.

Ku tiyimisela ka vana va hina exikolweni na kona ku nyike van’wana lunghelo ro kuma ntiyiso. Loko ntlawa wun’wana wa vana wu ale ku yimbelela tinsimu ta rixaka, mudyondzisi wa vona u bave a khalakhasa, a pfanga no va humesela ehandle ka tlilasi. Un’wana wa vana volavo u te: “Mudyondzi a a ehleketa leswaku a hi swi koti ni ku yimbelela tinsimu ta vukhongeri bya hina. Swi vonaka onge a a tibyele leswaku hi ta hlekuriwa. U byele vana lavan’wana leswaku va yima hi ku ya hi vukhongeri bya vona. Ntlawa ha wun’we wu byeriwe ku yimbelela risimu rin’we kumbe timbirhi ta kereke ya wona. Loko mintlawa yimbirhi yi tsandzeke ku yimbelela risimu ni rin’we, mudyondzisi u te ku yimbelela hina. Hiloko hi sungula hi risimu leri nge ‘Leri I Siku Ra Yehovha!’ Swi tikomba hi ri yimbelele kahle ngopfu—hikuva ni vahundzi va ndlela a va yima va yingisela. Hi landzele hi leri nge ‘Yehovha Hi Byakwe I Hosi!’ Hinkwavo va hi bele mavoko ku katsa ni mudyondzisi hi yexe. Kutani hi tlhelela etlilasini. Vo tala va vadyondzi-kulorhi hi va tsakise ngopfu lerova va vutisa leswaku hi ti dyondze kwihi tinsimu to nandziha swonghasi, naswona van’wana va ye na hina eminhlanganweni, ivi va hetelela va ri Timbhoni leti hisekaka.”

“Vasiyi Va Tibuku”

Hi nkarhi wolowo vamakwerhu a va tshama va ri ni ‘vuxiyaxiya kukota tinyoka naswona a va kala nandzu kukota matuva.’ (Mat. 10:16) Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa Abaponya Ifitabo leswi vulaka “Vasiyi Va Tibuku” hikwalaho ka tibuku ta tona to hlawuleka ni ku hisekela ka tona ku ti tirhisa. Hambileswi vakaneti va ringeteke ku ti pfala milomu, ntirho wo chumayela hi Mfumo wu ye emahlweni. Hambileswi a ti pfa ti hlaseriwa ni ku kanetiwa malembe yo tala, kambe nkaneto wu hungutekile eku sunguleni ka va-1980.

Eka malembe ya 25 endzhaku ka ntshunxeko wa tiko, ku khuvuriwe vanhu va kwalomu ka 90 000. Hambiswiritano, nhlayo ya vahuweleri lava hisekaka yi engeteleke hi vahuweleri va kwalomu ka 42 000 ntsena. A ku ri xihi xivangelo xa kona? Entiyisweni van’wana va file kasi van’wana va nga ha va va rhurhile. Neldie loyi hi nkarhi wolowo a a tirha erhavini, u ri: “Kambe xivangelo xin’wana a ku ri ku chava vanhu.” Vo tala va ve vahuweleri lava pfaka va tlurisa tin’hweti va nga vikanga kasi van’wana a va horile. Ku tlula kwalaho, ntshunxeko wa tiko wu endle leswaku ku va ni ku cinca. Swikhundla swa ku va valawuri va mabindzu leswi eku sunguleni a swi vekeriwe vatirhi va le matikweni mambe se a swi tekiwe hi vaaka-tiko. Leswi vanhu se a va pfulekele hi malunghelo yo kuma tindlu, mintirho ni dyondzo, mindyangu yo tala a yi nga ha ri na mhaka ngopfu ni timhaka ta moya se a yi hlongorisa rifuwo.

Nilokoswiritano, ntirho wu ye emahlweni. Hosi Solomoni lowo tlhariha u te: “Byala mbewu ya wena nimixo, naswona u nga ri wisisi voko ra wena ku fikela nimadyambu; hikuva a wu swi tivi leswaku leswi swi ta lulama kwihi, laha kumbe lahaya, kumbexana haswimbirhi swi ta va leswinene.” (Ekl. 11:6) Vamakwerhu va endle matshalatshala yo byala mbewu ya ntiyiso leyi nga ta kula loko swiyimo swi ya swi antswa. Hikwalaho ka ku andza loku a ku ri kona, hi 1976 vamakwerhu va boheke ku xava lori leswaku ku ta rhwariwa tioda ta tibuku leti a ti ya ti engeteleka. Hi 1982 ku akiwe miako leyintshwa ya vugandliselo ekulenyana ni le Bethele. Sweswo hinkwaswo a swi ta andlala masungulo ya ku andza loku a ku ta va kona.

Ematikweni ma nga ri mangani ya le Afrika xikarhi a ku rhurile, naswona a ku nga ri na hasahasa leyi a yi ri eZambia. Sweswi ni le Zambia ku rhurhile lerova “mahungu lamanene ya swilo leswinene” ma karhi ma chumayeriwa, naswona ku tsundzuka “mahlomulo” lama veke kona swi pfuna lavo tshembeka leswaku va hambeta va khomekile hi ku “hlengeleta mihandzu ya vutomi lebyi nga heriki.”—Rhom. 10:15; 2 Kor. 6:4; Yoh. 4:36.

Ku Engeteriwa Ka Rhavi

Hi va-1930, Llewelyn Phillips swin’we ni vatirhi-kulobye a va tirhela endlwini ya tikamara timbirhi leyi va nga yi hirha eLusaka. Vo tala a va nga lorhi hi muako wa Bethele lowu nga exitandini xa tihekitara ta 110, laha ku tshamaka vatirhi vo tirhandzela vo tlula 250. Vamakwerhu lava va khathalela swilaveko swa moya swa maphayona ni vahuweleri vo tlula 125 000. A hi tweni leswaku ku andza loku ku tise ku yini.

Hilaha hi swi tweke ha kona eku sunguleni, hi 1936 valawuri a va nga ha tiyisanga ngopfu voko lerova va pfumerile leswaku ku va ni vuhlayiselo bya tibuku eLusaka. Ku andza loku a ku ri kona ku endle leswaku ku rhurheriwa emuakweni lowukulunyana. Vamakwerhu va kume yindlu ekusuhi ni xitichi xa maphorisa. Jonas Manjoni u ri: “A yi ri ni tikamara timbirhi to etlela eka tona. Kamara ro dyela a ri tirhisiwa tanihi Ndzawulo ya Ntirho, kasi erikupakupeni a ku ri Ndzawulo yo Rhumela Tibuku.” Hi 1951, Jonas u teke mavhiki mambirhi a nga yi entirhweni wakwe leswaku a ya tirha eBethele, kutani endzhakunyana a tshika ntirho wo tihanyisa a ya tirha eBethele. U ri: “A ku hlelekile, naswona a ku ri ni moya wa ntsako. A ndzi tirha na Makwerhu Phillips eka Ndzawulo yo Rhumela Tibuku, ndzi tirha ku nameketa switempe eka swiputsa swa timagazini. Ku tiva leswaku hi tirhela vamakwerhu a swi hi tsakisa ngopfu.” Endzhakunyana Llewelyn Phillips u joyiniwe hi Harry Arnott naswona a va tirha swin’we ni vamakwerhu va le Zambia vo tanihi Job Sichela, Andrew John Mulabaka, John Mutale, Potipher Kachepa na Morton Chisulo.

Leswi tiko ra Zambia a swi ri fambela kahle eka bindzu ra migodi, nhluvuko a wu ya emahlweni naswona bindzu leri ra migodi a ri koka vanhu vo huma ematlhelo hinkwawo ya tiko, naswona a va rhandza ngopfu eCopperbelt ku ri na le Lusaka. Ian Fergusson u ringanyete leswaku ku xaviwa xitandi edorobeni leri nga ni mugodi, kutani hi 1954 rhavi ri rhurhele eKing George Avenue, eLuanshya. Ku nga ri khale, miako leyi yi sungule ku va yitsongo ku va yi nga khathalela nsimu leyi andzaka leyi a yi ndlandlamukele ematikweni ya le Afrika Vuxa. Loko Nathan Knorr loyi a a huma eyindlu-nkulu a ta eNtsombanweni wa Muganga wa “Vachumayeri Lava Xalamukeke” hi 1959, u langute tindhawu leti a ti hlawuleriwe ku aka rhavi lerintshwa kutani a hi nyika mpfumelelo wo aka. Geoffrey Wheeler u ri: “Mina na Frank Lewis na Eugene Kinaschuk, hi ye exitandini lexintshwa eKitwe swin’we ni mumpfampfarhuti wa swiyimo swa miako hi ya veka mimfungho ya Bethele leyintshwa.” Hi February 3 1962, rhavi lerintshwa leri nga ni makamara yo tshama eka wona, vugandliselo swin’we ni Holo ya Mfumo swi nyiketeriwile eka Yehovha. Harry Arnott loyi a a ri nandza wa rhavi enkarhini wolowo, loko a gimeta nongonoko wo nyiketela miako yoleyo, u vulavule hi ku aka hi tlhelo ra moya loku nga ka nkoka swinene ku nga ntirho lowu un’wana ni un’wana a faneleke a wu endla hi matimba a tirhisa timfanelo ta ripfumelo, ntshembo ni rirhandzu.

Endzhaku ka malembe ya khume, miako leyi se a yi ri yitsongo hikwalaho ka ku andza ka nhlayo ya vahuweleri va Mfumo va suka eka 30 129 va ya eka 57 000. Ian Fergusson u ri: “Makwerhu Knorr u hi khutaze ku engetela miako ya vugandliselo. Ndzi endzele rhavi ra le Afrika Dzonga leri a ri ri aElandsfontein ndzi ya vulavula ni vamakwerhu. Ku nga ri khale ku rhumeriwe muchini wo gandlisa hi xihaha-mpfhuka wu suka kwalaho wu ya eKitwe.”

Handle ko kandziyisa tibuku ni timagazini ntsena, rhavi ra le Kitwe a ri kandziyisa ni Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo bya le Kenya ni bya le matikweni ya le Afrika Vuxa. Ku nga ri khale muako lowutsongo wa vugandliselo a wu nga ha enelanga, kutani a swi boha leswaku vugandliselo byi rhurhisiwa. Loko huvo ya doroba yi nga pfumeli leswaku hi tirhisa xitandi lexi nga kona, makwerhu un’wana u hi nyike xitandi. Muako wa kona wu hele hi 1984. Ku hele makume manharhu ya malembe rhavi ra le Kitwe ri tirha tanihi ntsindza wa ntirho wo chumayela eZambia.

Emalembeni lawa swilo a swi tika endzhaku ka loko varhumiwa va hlongoriwile etikweni, nhlayo ya vatirhi va le rhavini yi engetelekile lerova swirho swa 14 swa ndyangu wa Bethele a swi tshama ni mindyangu ya swona ehandle ka Bethele. A ku laveka ku cinca ko karhi leswaku ntirho lowu wa ha va yimeleke wu ta khathaleriwa hi mfanelo. Hi ku famba ka nkarhi, ku xaviwe tindlu timbirhi, kasi yin’wana yi lo hirhiwa kunene, leswi swi pfune leswaku ku engeteriwa swirho swa ndyangu wa Bethele. Handle ko kanakana, a ku laveka miako leyintshwa. Lexi tsakisaka swiyimo a swi ta cinca ngopfu. Hi 1986, vamakwerhu va le tindhawini tin’wana a va averiwe ku lavana ni xitandi xo aka rhavi lerintshwa. Va kume purasi ra tihekitara ta 110 ehandlenyana ka ntsindza, laha a ku ri mpfhuka wa tikhilomitara ta 15. Lexi ku ve xiboho xa vutlhari tanihi leswi ndhawu leyi yi nga ni mati yo tala lama nga ceriwaka. Dayrel Sharp u te: “Ndzi ehleketa leswaku hi kongomise hi Yehovha exitandini lexi xo saseka.”

Ku Nyiketeriwa Ka Rhavi Ni Ku Andza

Hi Mugqivela, April 24, 1993, madzana ya malandza lama ku nga malembe ma ri karhi ma tirhela Yehovha, a ma tile loko ku nyiketeriwa rhavi lerintshwa. Exikarhi ka vamakwerhu va 4 000 va le tikweni, a ku ri ni vamakwerhu va 160 lava humaka ematikweni mambe ku katsa ni varhumiwa lava va bohekeke ku suka eZambia eka malembe ya 20 lama hundzeke. Theodore Jaracz, un’wana wa swirho swimbirhi swa Huvo leyi Fumaka leswi a swi tile u bule hi nhloko-mhaka leyi nge “Ha Tibumabumela Tanihi Malandza Ya Xikwembu.” U tsundzuxe lava nga ni malembe va ri karhi va tirhela Yehovha hi ku tshembeka leswaku loko a va nga tiyiselanga, a ku nga ta va ni xilaveko xo aka. U tshahe marito ya Pawulo lawa a ma tsaleleke Vakorinto kutani a kandziyisa yinhla ya leswaku malandza ya ntiyiso ma hlakulele mihandzu ya moya leyi endlaka leswaku ma tiyisela maxangu, miringo ni mahlomulo. U te: “Mi tibumabumele tanihi malandza ya Xikwembu. Hi boheke ku aka rhavi lerintshwa hikwalaho ka ku engeteleka ka ntirho.”

Hi 2004 ku akiwe muako lowuntshwa wa swithezi swa mune, lowu nga ni tikamara ta 32 to tshama eka tona. Ndhawu ya vugandliselo ya swikwere-mitara swa 1 000 yi antswisiwile leswaku yi va ni tihofisi ta vuhundzuluxeri ta 47, ni ndhawu leyikulu ya vuhlayiselo, makamara yo kanela timhaka eka wona ni layiburari.

Hambileswi Timbhoni ta Yehovha eZambia a ti kala swa le mandleni, ti fuwisiwile entirhweni lowu ti wu endlelaka Xikwembu, naswona ti swi teke swi ri lunghelo ku avela van’wana rifuwo ra tona ra moya.—2 Kor. 6:10.

Ku Bumabumela Ntiyiso Eka Hinkwavo

Leswi hi ndhavuko wa le Zambia vandyangu va nga va nkoka, sweswo swi endle leswaku vo tala va kurisiwa hi ndlela ya ntiyiso. Xivulavulelo xa le Xifundzheni xa le Vupela-dyambu bya Zambia xi ri, Ndlopfu a yi tsandziwi hi timhondzo ta yona. Hi marito man’wana, ku hlayisa vandyangu a swi fanelanga swi tekiwa swi ri ndzhwalo. Vatswari lava nga Vakreste va byi tiva vutihlamuleri lebyi va nga na byona eka Xikwembu naswona va dyondzisa vana va vona ni ku bumabumela ntirho wa Vukreste hi rito ni hi swiendlo. Namuntlha Timbhoni to tala i vachumayeri lava hisekaka va mahungu lamanene.—Ps. 128:1-4.

Timbhoni ta Yehovha eZambia ta tsaka hi ntirho lowu wu fikeleriweke hikwalaho ka ku lehisa ka Yehovha mbilu ni nseketelo wa yena. (2 Pet. 3:14, 15) Eminkarhini liya ya ku kanakana ti pfuniwe hi tidyondzo ta “ntiyiso” leti sekeriweke eBibeleni leswaku ti kota ku tshama ti tiyile. “Rirhandzu ro pfumala vukanganyisi,” ri hambeta ri hlanganisa vanhu va mindhavuko yo hambana-hambana, naswona ri va endla va kula hi tlhelo ra moya handle ka xiphiqo. Hi ku tirhisa “matlhari ya ku lulama” leswaku va sirhelela ni ku dyondzisa hi “musa,” va pfule mianakanyo ya vo tala, ku katsa ni ya valawuri, hakanyingi leswi swi endle leswaku ku va ni “xiviko lexinene.” Sweswi mavandlha yo tlula 2 100 ma karhi ma tiyisiwa “hi vutivi” tanihi leswi mathwasana ya Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli lama nga ni vuswikoti ma langutelaka ntirho hilaha swi lavekaka hakona. Hambiloko Timbhoni ta Yehovha ti weriwa hi “mahlomulo,” ta tiyiseka leswaku ti ta ‘tshama ti tsakile’ loko ti hambeta ti hlangana.—2 Kor. 6:4-10.

Hi lembe ra ntirho ra 1940, kwalomu ka vanhu va 5 000 va yingise xileriso xa Yesu xa ku tlangela rifu rakwe. Hi xiringaniso a ku te munhu un’we eka vaaka-tiko va 200. Emalembeni ya sweswinyana, vanhu vo ringana hafu ya miliyoni—ku nga vanhu va 569 891 eka lembe ra 2005—va dzunise Yehovha madyambu wolawo yo hlawuleka, ku nga munhu un’we eka va 20 hi xiringaniso. (Luka 22:19) Ha yini vanhu va Yehovha va swi kotile ku hlengeletana madyambu wolawo handle ko kavanyetiwa? Hikwalaho ka Yehovha Xikwembu la endlaka leswaku ku va ni ku andza koloko hi tlhelo ra moya.—1 Kor. 3:7.

Hambiswiritano, Timbhoni ta Yehovha eZambia ti endle ntirho wa tona. Xirho xin’wana xa Komiti ya Rhavi xi te: “A hi na tingana ku vulavula hi mahungu lamanene; hi swi teka swi ri lunghelo.” Vaendzi va swi vona leswaku Timbhoni ta Yehovha ti chumayela hi ku tiyimisela lokunene. Hi swona swi endlaka leswaku muhuweleri un’we a langutana ni ntirho wo chumayela vanhu va 90! Kambe ka ha ri ni ntirho wo tala.

“Vito ra Yehovha i xihondzo xo tiya. Lowo lulama u tsutsumela eka xona naswona u kuma nsirhelelo.” (Swiv. 18:10) Ka ha ri ni xilaveko xa xihatla xa leswaku lava nga ni mboyamelo lowunene evuton’wini lebyi nga heriki va tsutsumela eka Yehovha sweswi. Tidyondzo ta Bibele ta kwalomu ka 200 000 leti sweswi ti fambisiwaka eZambia n’hweti na n’hweti ti ta pfuna vanhu vo tala leswaku va tinyiketela eka Yehovha, va tlhela va va vatirheli lava hisekaka. Timbhoni to tlula 125 000 leti hisekaka eZambia ti ni swivangelo hinkwaswo swo bumabumela ndlela yoleyo.

[Bokisi leri nga eka tluka 168]

Nkatsakanyo Wa Tiko Ra Zambia

Tiko ra kona: Zambia i tiko ro anama swinene leri rhendzeriweke hi matiko man’wana naswona ri ni mirhi yo tala swinene, ri tlakuke kwalomu ka 1 200 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle. Nambu wa Zambezi hi wona wu nga ndzilakana wa rona edzongeni.

Vanhu va kona: Vanhu vo tala va le Zambia va kota ku tsala ni ku hlaya naswona va tivula Vakreste. Ematiko-xikaya vanhu va tshama eka tindlu leti fuleriweke hi byanyi naswona va rima swirhapa.

Ririmi ra kona: Hambileswi vaaka-tiko va vulavulaka tindzimi to hambana-hambana ta le tikweni to ringana 70, Xinghezi hi rona ririmi ra ximfumo.

Ndlela yo tihanyisa: Tindlela letikulu leti nghenisaka mali etikweni i mugodi wa koporo ni tifeme to yi sweka. Kasi loko swi ta eka ta vurimi ku rimiwa mavele, maxalana, rhayisi ni timanga.

Swakudya swa kona: Mavele ya rhandziwa ngopfu. Swakudya leswi va swi rhandzaka i nshima, ku nga vuswa byinene.

Maxelo: Hikwalaho ka leswi tiko leri ri tlakukekenyana, maxelo ya kona ya horile ku ri ni leswi u nga swi rindzelaka eka tiko leri nga xikarhi ka tiko-nkulu ra Afrika. Ku pfa ku va ni dyandza.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 173-175]

Ndzi Gweviwe Tinh’weti Ta 17 eKhotsweni Ndzi Tlhela Ndzi Biwa Ka 24 Hi Nkhavi

Kosamu Mwanza

U velekiwe hi: 1886

U khuvuriwe hi: 1918

Matimu ya yena hi ku komisa: U tiyisele nxaniso ni vamakwerhu va mavunwa. U ve phayona ro tshembeka a tlhela a va nkulu ku fikela loko a heta pfhumba rakwe ra laha misaveni hi 1989.

Loko ku sungula nyimpi ya misava yo sungula ndzi joyine vusocha kutani ndzi tirha ku langutela vavabyi va vuthu ra Mfumo wa Rhodesia N’walungu. Hi December 1917 loko ndzi endzele ekaya hi masiku yo wisa, ndzi hlangane ni vavanuna vambirhi lava humaka eRhodesia Dzonga, lava a va tirha swin’we ni Swichudeni swa Bibele. Va ndzi nyike tivholumo ta tsevu ta tibuku leti nge Studies in the Scriptures. Ndzi hete ku ti hlaya hi masiku manharhu. A ndza ha tlhelelanga enyimpini.

A swi tika ku vulavurisana ni rhavi ra Timbhoni ta Yehovha naswona mina ni vamakwerhu lava a ndzi ri na vona a hi titirhela hi nga ri na nkongomiso. A hi famba hi ximutana ni ximutana, hi hlengeleta vanhu kutani hi va chumayela ni ku hlamula swivutiso leswi a va ri na swona. Hi ku famba ka nkarhi hi hlawule ku hlangana endhawini leyi a yi vuriwa Galilee en’walungwini wa tiko. Loko hi ri kwalaho hi kote ku rhamba vanhu lava a va tsakela leswaku va ta yingisela loko ku hlamuseriwa Bibele. Ndzi nyikiwe lunghelo ro langutela ntirho lowu. Khombo ra kona hi leswaku ku humelele vamakwerhu vo tala va mavunwa kutani va vanga hasahasa.

A hi tiyimisele ku chumayela, kambe ntirho wa hina a wu kavanyetiwa hi vanhu lava a va chumayeriwa hi varhumiwa va Khatoliki ni va Protestente endhawini yoleyo. Hi ye emahlweni hi hlangana hi tele, naswona ndzi tsundzuka hi January 1919, hi hlanganile hi ri 600 eswitsungeni swa le kusuhi na Isoka. Leswi maphorisa ni masocha a va nga tivi leswaku hi hlangane ha yini, va fike va teketela Tibibele ni tibuku ta hina, va tlhela va khoma vo tala va hina. Van’wana va khomiwe ekusuhi na le Kasama, van’wana eMbala kasi van’wana va khomiwe le Livingstone. Van’wana va gweviwe malembe manharhu ekhotsweni. Mina ndzi gweviwe tin’hweti ta 17 ndzi tlhela ndzi biwa ka 24 hi nkhavi eswitshan’wini.

Loko ndzi ntshunxiwile ndzi tlhelele eximutanini xa rikwerhu kutani ndzi fika ndzi ya emahlweni ni ku chumayela. Hi ku famba ka nkarhi ndzi tlhele ndzi khomiwa endzhaku ka loko ndzi biwe hi nkhavi. Nkaneto wu ye emahlweni. Ndhuna ya ximutana xa ka hina yi hlongole vamakwerhu. Hinkwerhu ka hina hi suke hi ya eximutanini xin’wana laha ndhuna ya kona yi fikeke yi hi amukela hi mandla mambirhi. Hi tshame kwalaho naswona yi hi pfumelele ku tiakela ximutana xa hina lexi hi xi vitaneke Nazareta. Hi pfumeleriwe ku tshama kwalaho ntsendze loko ntirho wa hina a wu nga ta kavanyeta ku rhula ka vaaki. Ndhuna yi tsakisiwe hi mahanyelo ya hina.

Loko lembe ra 1924 ri ya eku heleni, ndzi tlhelele le n’walungu eIsoka, laha khomixinara wa xifundzha loyi a a ri ni ntwela-vusiwana a ndzi pfuneke leswaku ndzi twisisa Xinghezi khwatsi. Enkarhini wolowo van’wana lava a va tiendle varhangeri va vukhongeri va sungule ku dyondzisa tidyondzo leti soholotekeke kutani va hambukisa vo tala. Hambiswiritano, hi hambete hi hlangana exihundleni emakaya ya vamakwerhu. Endzhaku ka malembenyana, ndzi rhambiwe ku ya hlangana na Llewelyn Phillips eLusaka, loyi a ndzi aveleke ku endzela mavandlha lawa a ma vandzamane ni ndzilakana wa Zambia na Tanzania. Ndzi fambe ndzi kala ndzi fika eMbeya le Tanzania ndzi ri karhi ndzi tiyisa vamakwerhu. Endzhaku ka riendzo rin’wana ni rin’wana a ndzi vuyela eka vandlha ra ka hina. Ndzi tirhe tano ku fikela hi va-1940 loko valanguteri va swifundzha va sungula ku fika.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 184-186]

Ku Pfuna Vaakelani Va Le N’walungu

Hi 1948 rhavi lerintshwa ra le Rhodesia N’walungu ri khathalele ntirho wa ku chumayela hi Mfumo endhawini leyi a yi vitaniwa British East Africa. Hi nkarhi wolowo a ku ri ni vahuweleri va nga ri vangani ematikweni lama akelaneke ni timbala ta le n’walungu wa le Zambia. Leswi hi nkarhi wolowo valawuri a va nga va swi lavi nikatsongo ku pfumelela varhumiwa va nghena etikweni, xana i mani loyi a ta pfuna vanhu va timbilu letinene va dyondza ntiyiso?

Loko Happy Chisenga a pfumerile ku ya va phayona ra nkarhi hinkwawo eXifundzeni lexi nga Exikarhi ka tiko ra Zambia, u hlamarile loko a komberiwa ku ya tirha ensin’wini leyi nga tirhiwiki hi munhu ya le kusuhi na Njombe eTanzania. U ri: “Loko mina ni nkatanga hi vona rito leri nge ‘nsimu leyi nga tirhiwiki hi munhu’ a hi ehleketa leswaku hi ta pfuniwa hi vahuweleri lava humaka kun’wana ekule. Hiloko hi twa leswaku hi ta va hi ri hexe. Loko hi komba vanhu vito leri nge Yehovha ni rito leri nge Armagedoni eTibibeleni ta vona, va sungule ku rhiya ndleve. Ku nga ri khale va ndzi thye Yehovha kutani nkatanga va n’wi thya Armagedoni. Loko hi suka eArusha a ku ri ni ntlawa wa vahuweleri lava tiyeke.”

Hi 1957 William Lamp Chisenga u averiwe ku ya va phayona ro hlawuleka etindhawini ta le tintshaveni ta le kusuhi na Mbeya eTanzania. U ri: “Nkatanga, Mary, ni vana va hina vambirhi hi fike hi November naswona hi etlele exitichini xa bazi hileswi tihotela a ti tele. Hambileswi vusiku bya kona a ku titimela naswona mpfula a yi tsutsuxa, hi siye hinkwaswo emavokweni ya Yehovha. Hi mixo wa kona ndzi siye ndyangu wa mina exitichini kutani ndzi famba ndzi lava ndhawu yo tshama ka yona. A ndzi nga ku tivi ni lomu ndzi yaka kona kambe ndzi teke tikopi ta Xihondzo xo Rindza. Loko ndzi fika eposweni kutani ndzi hlangana ni wanuna la vuriwaka Johnson, se a ndzi fambise timagazini to hlayanyana. U ndzi vutise a ku: ‘U huma kwihi naswona u ya kwihi?’ Ndzi n’wi byele leswaku ndzi tele ku ta chumayela mahungu lamanene. Loko a twe leswaku ndzi Mbhoni ya Yehovha, u ndzi byele leswaku u huma eLundazi, ku nga Xifundzha lexi nga le Vuxeni bya Zambia, nileswaku i Mbhoni leyi khuvuriweke kambe se u horile. Hi endle malunghiselelo yo tleketla ndyangu wa mina ni nhundzu hi ya ekaya ka yena. Hi ku famba ka nkarhi Johnson ni nkatakwe va tlhele va va vahuweleri lava hisekaka naswona va hi pfune ku dyondza Xiswahili. U hetelele a tlhelele eZambia naswona u ve muhuweleri wa mahungu lamanene la hisekaka. Ntokoto lowu wu ndzi dyondzise leswaku ndzi nga tshuki ndzi wu tekela ehansi mpfuno wa Yehovha naswona ndzi nga ri tekeli hansi lunghelo ro pfuna van’wana.”

Ntirho wa nkarhi hinkwawo wa Bernard Musinga ni nkatakwe Pauline wu yise yena ni ndyangu wakwe etindhawini to hambana-hambana to kota Uganda, Kenya na Etiyopiya. Loko Bernard a vulavula hi riendzo ro ya eSeychelles u ri: “Hi 1976 ndzi averiwe ku endzela ePraslin Island, ku nga swihlala swo xonga. Vanhu va kona i Makhatoliki lama tinyiketeleke, naswona a hi pfa hi tlulana milenge. Hi xikombiso, xijahatana xin’wana lexi mutswari wa xona a nga muhuweleri loyi a a ha ku sungula ku huma nsimu, xi ale ku tirhisa mfungho wa ku hlanganisa eka dyondzo ya xona ya tinhlayo, xi ku: ‘I xihambano naswona a ndzi pfumeli eka xihambano.’ Sweswo swi endle leswaku varhangeri va vukhongeri va hi hehla hi xihehlo lexi nga twaliki, va ku: ‘Timbhoni ta Yehovha ti alela vana va tona ku dyondza tinhlayo.’ Eka nhlangano lowu hi veke na wona ni holobye wa dyondzo hi swi kotile ku hlamusela leswi hi swi dyondzisaka kutani sweswo swi lulamisa ku nga twisisani koloko. Vuxaka lebyinene lebyi hi veke na byona ni holobye yoloye byi kote ku pfula tindlela ta leswaku varhumiwa va kota ku nghena exihlaleni.”

[Xifaniso]

Happy Mwaba Chisenga

[Xifaniso]

William Lamp Chisenga

[Xifaniso]

Bernard na Pauline va ka Musinga

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 191, 192]

“U Tionhela Vumundzuku!”

Mukosiku Sinaali

U velekiwe hi: 1928

U khuvuriwe hi: 1951

Matimu ya yena hi ku komisa: I thwasana ra le Giliyadi naswona u tshama a va muhundzuluxeri, namuntlha i nkulu evandlheni.

Hi siku leri ndzi khuvuriweke ha rona, Harry Arnott loyi a a ri murhumiwa u vulavule na mina. A ku laveka vahundzuluxeri va ririmi ra Xilozi. U ndzi vutisile a ku: “Xana u nga pfuna?” Ku nga ri khale ndzi kume papila leri ndzi kombelaka ku hundzuluxela ku nghenisiwe ni magazini wa Xihondzo xo Rindza. A ndza ha yimayimanga, ndzi vhele ndzi sungula ku hundzuluxela vusiku byebyo. Ntirho wo hundzuluxela a wu tika naswona a swi teka tiawara to tala ku tsala hi xitsalo xa inki xa khale. Ririmi ra Xilozi a ri nga ri na xona xihlamusela-marito. Ninhlikanhi a ndzi tirha eposweni kasi nivusiku a ndzi tirha ku hundzuluxela. Minkarhi yin’wana rhavi a ri ndzi tsalela ri ku: “Hi kombela u hatla u rhumela ntirho lowu u wu hundzuluxeleke.” A ndzi pfa ndzi tivutisa ndzi ku, ‘Hikwalaho ka yini ndzi nga ngheneli ntirho wa nkarhi hinkwawo?’ Eku heteleleni, ndzi wu tshikile ntirho wa le posweni. Hambileswi valawuri va poso a va ndzi tshemba, ku tshika ka mina ntirho swi va endle va ndzi sola. Va tivutise leswaku xana swi nga endleka ndzi tirhise mali ya poso hi vusopfa? Valawuri va poso va rhumele vakamberi vambirhi vo huma eYuropa. Va kambisise hi rixaladza kambe a va kumanga nchumu. A va nga swi twisisi leswaku hikwalaho ka yini ndzi tshika ntirho. Vathori va mina va ndzi tshembise ku ndzi nyika xikhundlha lexi tlakukeke kutani loko ndzi ala, va te: “U tionhela vumundzuku!”

Kambe a swi vanga tano. Hi 1960 ndzi rhamberiwe eBethele. Endzhakunyana ka sweswo ndzi rhambiwe ku ya eXikolweni xa Giliyadi. A ndzi chuhile. A ku ri ro sungula ndzi famba hi xihaha-mpfhuka—ndzi ye eParis kutani ndzi ya eArmsterdam ku ri kona ndzi yaka eNew York—ndza ha tsundzuka ndzi tivutisa ndzi ku: ‘Xana hi yona ndlela leyi vatotiwa va titwaka ha yona loko va ya etilweni?’ Malwandla lawa ndzi amukeriweke ha wona eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo a ma hlamuseleki—vamakwerhu a va titsongahatile swinene naswona a va nga ri na xihlawuhlawu nikatsongo. Ndzi averiwe ku tlhelela eZambia laha ndzi yeke emahlweni ni ku hundzuluxela.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 194]

Ku Hatlisa Ku Tlula Magama

Katuku Nkobongo u lamarile; a nga swi koti ku famba. Hi Sonto yin’wana loko vandlha ra ka vona ri endzeriwe hi mulanguteri wa xifundzha, ku twale mahungu ya leswaku ntlawa wa vaxandzuki wu ta wu kongome muganga lowu a a tshama eka wona. Vanhu hinkwavo va balekile. Mianga Mabosho, mulanguteri wa xifundzha a a ri un’wana wa vo hetelela ku baleka. Loko a ha lava ku gada xikanyakanya leswaku a baleka u twe rito ri huwelela ri huma eka xiyindlwana xin’wana lexi a xi ri kusuhi, ri ku, “Makwerhu, xana u ngo ndzi siya kwala?” A ku ri Katuku. Hiloko mulanguteri wa xifundzha a n’wi tlakula a n’wi veka exikanyakanyeni hi ku hatlisa kutani va famba.

Ndlela leyi va fambeke ha yona leyi kongomeke edzongeni wa Zambia a yi nga fambeki. Makwerhu Nkobongo a a fanele a kasa kunene eswitsungeni. Mulanguteri wa xifundzha u ri: “Hambileswi mina a ndzi khupuka hi milenge, makwerhu loyi a a hatla a heta switsunga ndzi nga si fika! Ndzi hlamarile ndzi ku, ‘Wanuna loyi u lamarile kambe u kasa onge wo va ni timpiko!’ Loko eku heteleleni hi fike eka ndhawu leyi a yi hlayisekile naswona hi nyikiwa swakudya, ndzi n’wi komberile leswaku a hi khongelela. Xikhongelo xa yena lexi humaka embilwini xi endle leswaku ndzi tengatengisa mihloti. U tshahe marito ya Esaya ndzima 40, a ku: ‘Yehovha, u tiyisile hakunene. Vafana va ta karhala, va hela matimba, ni majaha ma ta khunguvanyeka hakunene, kambe lava ku tshembaka va ta tlhela va kuma matimba. Va ta tlakuka hi timpapa ku fana ni magama. Va ta tsutsuma va nga heli matimba; va ta famba va nga karhali.’ Hiloko a hetelela hi ku, ‘Ndza nkhensa Yehovha hi ku ndzi pfuna leswaku ndzi kota ku hatlisa ku tlula magama.’”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 204, 205]

Buruku Ro Koma Ra Khakhi Ni Mateki Ya Buraweni

Philemon Kasipoh

U velekiwe hi: 1948

U khuvuriwe hi: 1966

Matimu ya yena hi ku komisa: I mulanguteri wa xifundzha tlhelo muleteri ni mukongomisi wa Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eZambia.

Kokwa wa mina hi yena a ndzi leteleke ku chumayela. Minkarhi yo tala a a ndzi yisa eka swichudeni-kulorhi leswaku ndzi ya swi chumayela. Kokwana a a fambisa dyondzo ya ndyangu minkarhi hinkwayo naswona a nga kona loyi a a pfumeleriwa ku khudzehela! Minkarhi hinkwayo a ndzi tshama ndzi yi languterile dyondzo ya ndyangu.

Ndzi khuvuriwe enambyeni ekusuhi ni le kaya. Endzhaku ka nh’weti ndzi nyikele nkulumo ya mina yo sungula evandlheni. Ndza tsundzuka leswaku siku ra kona a ndzi ambale buruku ro koma ra khakhi ni mateki ya buraweni leswi a swi ri swintshwa. Khombo ra kona a ndzi tswinye tintambu ta mateki lerova ya ndzi manya. Mulanguteri wa vandlha u swi xiyile. Hiloko a ta exitejini a fika a ti ntshunxa a ti boha kahle, hi nkarhi wolowo a ndzi lo whii! Nkulumo ya mina yi fambe kahle naswona ndzi dyondze swo karhi eka xiendlo xexo xa musa. Ndza swi vona leswaku Yehovha u ndzi leterile hakunene.

Ndzi tivonele hi ya mina ku hetiseka ka Esaya 60:22. Ku engeteleka ka mavandlha ku lava leswaku ku va ni vakulu ni malandza ya vutirheli lama engetelekeke, lava leteriweke kahle leswaku va kota ku byarha vutihlamuleri lebyi engetelekeke. Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli xi kota ku hetisisa xilaveko lexi. I ntsako lowukulu eka mina hakunene ku letela majaha lawa. Ndzi dyondze leswaku loko Yehovha a ku nyika ntirho wo karhi u tlhela a ku nyika ni moya wa yena wo kwetsima.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 207-209]

“Sweswo A Hi Nchumu”

Edward Na Linda Va Ka Finch

Va velekiwe hi: 1951

Va khuvuriwe hi: Edward u khuvuriwe hi 1969 kasi Linda u khuvuriwe hi 1966

Matimu ya vona hi ku komisa: I mathwasana ya ntlawa wa vu-69 wa xikolo xa Giliyadi. Edward i muungameri wa Komiti ya Rhavi ra le Zambia.

Hi nkarhi wun’wana wa ntsombano hi fambe hi movha hi tsemakanya tlhelo ra n’walungu wa tiko. Mapato ya kona ko va swindledyana ntsena. Loko se hi fambe mpfhukanyana endzhaku ka loko ha ha ku huma eximutanini xin’wana, hi vone vanhu lava a va ta va kongome ximutana lexi ha ha ku humaka eka xona. Un’wana wa vona a a ri mukhalabye loyi a a ri karhi a famba hi nxongotelo wa yena. A a kapeke tintangu takwe enhlaneni swin’we ni xinkwamana lexi a a hoxe swilo swa yena eka xona. Loko hi ri karhi hi tshinela hi xiye leswaku yena ni lavan’wana va vehele tibeji ta ntsombano. Hi yimile leswaku hi va vutisa leswaku va huma kwihi. Hiloko makwerhu la dyuhaleke a ololoka kantsongo a ku: “U vula leswaku se u rivele. A hi ri swin’we entsombanweni le Chansa. Se hi le kusuhi no fika ekaya.”

Hiloko hi va vutisa hi ku: “Xana mi suke rini entsombanweni?”

Va ku: “Hi suke hi Sonto loko ntsombano wu hela.”

Kutani hi ku: “Leswi namuntlha ku nga Ravunharhu, xana swi vula leswaku mi fambe masiku manharhu?”

Va ku: “U be kona naswona tolo nivusiku hi twe tinghala ti ri karhi ti vomba.”

Kutani hi ku: “Hakunene ma bumabumeriwa hinkwenu hi moya wa n’wina lowunene ni leswi mi swi endleke leswaku mi va kona entsombanweni.”

Makwerhu la kuleke u lo rhwala nhundzu ya yena a sungula ku famba. Hiloko a ku: “Sweswo a hi nchumu. Famba u ya hi nkhensela erhavini leswi va hi laveleke ndhawu ya le kusuhi ya ntsombano. N’wexemu hi fambe masiku ya ntlhanu kambe nan’waka hi lo famba manharhu ntsena.”

Vanhu vo tala va ri tsundzuka dyandza leri veke kona eZambia hi 1992. A hi ri entsombanweni eribuweni ra Nambu wa Zambezi, kwalomu ka 200 wa tikhilomitara ku suka eVictoria Falls. Nimadyambu, hi endzele mindyangu leyi yo tala ya yona a yi tshame yi tiorhela ndzilo emixaxeni ya yona. Vamakwerhu van’wana va kwalomu ka 20 a va yimbelela tinsimu ta Mfumo. Hi byeriwe leswaku va fambe masiku ya nhungu leswaku va ta entsombanweni. Sweswo a swi nga ri nchumu eka vona. A va famba ni swifuwo swa vona leswi a va rhwala nhundzu, swakudya, mapoto ni swin’wana hi swona va tlhela va khandziyisa vana va vona kutani va etlela kun’wana ni kun’wana laha a ri va pelela kona.

Hi siku leri landzelaka ku tivisiwe leswaku dyandza ri hlasele vo tala naswona lava a va lava mpfuno a va ri karhi va pfuniwa. Madyambu wolawo vamakwerhu vanharhu va te enxaxeni wa hina. A va nga ambalanga tintangu naswona swiambalo swa vona a swi hlakarile. A hi ehleketa leswaku va ta hi byela ndlela leyi dyandza ri va siyeke evusiwaneni ha yona. Kambe va sungule ku hi byela ndlela leyi va tweke ku vava ha yona loko va twa leswaku vamakwerhu van’wana va xaniseka. Un’wana wa vona u humese mvhilopho ebajini ra yena, leyi a yi tele hi mali kutani a ku: “Hi kombela mi va xavela swakudya. Mi nga va tshiki va sika hi ndlala.” Ndlela leyi a hi khumbeke ha yona hi tsandzeke ni ku va nkhensa, hi te loko hi yimisa tinhloko, se a va fambile. Leswi a ku ri ku tinyiketela lokukulu hikuva va te entsombanweni va nga tiyimiselanga ku pfuna hi ndlela leyi. Mintokoto yo fana ni leyi yi hi tshineta swinene eka vamakwerhu.

[Swifaniso]

Ku nga khathariseki maxangu, vamakwerhu vo tala va famba mimpfhuka yo leha va ya etinhlengeletanweni ni le mintsombanweni

Ehenhla: Vamakwerhu va sweka swakudya swo lalela laha ntsombano wu khomeriweke kona

Eximatsini: Vamakwerhu va baka mabansi exitikweni

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 211-213]

Ku Tiyimisela Ku Hlengeletana

Aaron Mapulanga

U velekiwe hi: 1938

U khuvuriwe hi: 1955

Matimu ya yena hi ku komisa: U tshame a pfuneta eBethele, a va muhundzuluxeri ni xirho xa Komiti ya Rhavi. Namuntlha u ni ndyangu naswona i nkulu evandlheni.

A ku ri hi lembe ra 1974 naswona ntsombano wa hina a wu ri eka mpfhuka lowu ringanaka 10 wa tikhilomitara evuxeni bya Kasama. Hambileswi ndhuna ya muganga a yi hi nyike mpfumelelo wa leswaku hi khoma ntsombano, maphorisa ya sindzise leswaku hi hangalaka. Ku nga ri khale, hi tikume hi rhendzeriwe hi ndhuna ya maphorisa leyi a yi ri xihontlovila, yi ri ni masocha ya kwalomu ka dzana. Hi ye emahlweni ni nongonoko loko hi nkarhi wolowo ti ri karhi ti vinjana ehofisini leyi a yi akiwe hi byanyi, masocha ma lava ku tiva loko hi ri ni mpfumelelo wo hlengeletana niloko hi ta yimbelela risimu ra rixaka.

Loko nkarhi wa leswaku ndzi nyikela nkulumo-nkulu wu fika, murhangeri wa maphorisa u ndzi sale endzhaku loko ndzi ya exitejini a ringeta ku ndzi sivela ku nyikela nkulumo ya mina. Vayingiseri a va langutele ku vona leswi nga ta endleka. U yime nkarhinyana a langutise vayingiseri lava a va ri kwalomu ka 12 000, hiloko a suka a nyangatsekile. Loko ndzi heta nkulumo ya mina ndzi n’wi kume endzhaku ka platifomo a a nyangatsekile swinene. U lerise maphorisa leswaku ma herisa ntsombano, kambe ematshan’weni ya sweswo ku pfuke mholovo exikarhi ka varhangeri va maphorisa kutani va suka va famba. Ku nga ri khale va vuyile, sweswi se a va tamele buku leyikulu. Hiloko murhangeri wa maphorisa a veka buku etafuleni emahlweni ka mina, a ndzi byela leswaku ndzi hlaya laha ku funghiweke. Ndzi hlaye ndzimana yoleyo hi mbilu.

Hiloko ndzi ku: “Buku leyi yi tiyisile.” Yi ri: ‘Phorisa ri pfumeleriwe ku hangalasa ntshungu loko wu xungeta ku rhula.’” Kutani ndzi languta bandi ni xibamu xakwe, ndzi ku: “Nxungeto lowu hi nga na wona sweswi hi wena ni maphorisa ya wena lama hlomeke. Loko ku ri hina hi khome Tibibele ntsena.”

Hiloko a hundzuluka hi ku hatlisa a byela fokisi a ku: “Xana a ndzi ku byelanga? A hi fambeni!” Hiloko va ndzi rhwala hi ya exitichini xa maphorisa.

Loko hi fika ehofisini yakwe, u be riqingho a sungula ku vulavula ni phorisa rin’wana. Loko a nga si ba riqingho a hi vulavula hi Xinghezi. Hiloko a sungula ku vulavula hi Xilozi. A a nga swi tivi mbuyangwana leswaku ndza xi tiva! Hiloko va sungula ku ndzi hleva. Ndzi lo tshama ndzi timiyelela ndzi nga lavi ku va komba leswaku ndza va twa. Loko a veka riqingho ehansi u te: “Yingisela la!”

Hiloko ndzi n’wi hlamula hi Xilozi ndzi ku, “Eni sha na teeleza!” leswi vulaka leswaku “Ina hosi yanga, ndzi yingisile!” Leswi swi n’wi hlamarisile kutani a tikhoma xihlaya swa xinkarhana, a ndzi langutile. Hiloko a suka a yima a ya ekhonweni ya hofisi laha a ku ri ni xigwitsirisi a fika a ndzi pambulela xo tima torha. Kutani hi sungula ku burisana kahle.

Endzhakunyana, ku fike makwerhu loyi a a ri n’wamabindzu wo xiximeka emugangeni wolowo. Hi n’wi byele swiringanyeto leswi twalaka, leswi endleke leswaku phorisa leri ri ntshunxeka. Hi ku seketeriwa hi Yehovha, swi ye swi olova ku endla malunghiselelo ya ntsombano.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 221]

A Ndzi Lale Bya Rinhi

Michael Mukanu

U velekiwe hi: 1928

U khuvuriwe hi: 1954

Matimu ya yena hi ku komisa: U ve mulanguteri la endzelaka mavandlha kutani sweswi u tirha eBethele ya le Zambia.

Xifundzha lexi a ndzi averiwe xona a xi aname ku ya fika enkoveni lowu a wu fularhele mawa. Hakanyingi a ndzi karhatiwa hi mabawa. Leswaku ndzi nga karhatiwi hi switsotswana ni ku hisa ka dyambu ninhlikanhi, a ndzi pfuka hi awara ya n’we nivusiku ivi ndzi teka riendzo, ndzi gonya switsunga ni tintshava leswaku ndzi ya fika eka vandlha leri landzelaka. Leswi a ndzi famba mpfhuka wo leha, a ndzi nga rhwali swilo swo tala. A ndzi ri ni swakudya switsongo, kutani a ndzi lale bya rinhi. Vamakwerhu a va anakanya ku tsalela rhavi papila va ri kombela leswaku ri cinca xiavelo xa mina hikuva a va anakanya leswaku ndzi ta fa ku nga ri khale. Loko va ndzi byela mhaka leyi, ndzi te: “Xolexo i xiringanyeto xa kahle, kambe mi fanele mi tsundzuka leswaku xiavelo xa mina xi huma eka Yehovha, hi yena la nga xi cincaka. Loko ndzi fa, xana ku ta va ku ri mina wo sungula ku fa? Ndzi tshikeni ndzi ya emahlweni ni xiavelo xa mina. Loko ndzi fa, n’wina mi to tivisa rhavi.”

Endzhakunyana ka mavhiki manharhu, ndzi cinciwile exiavelweni xa mina. Hakunene, ku tirhela Yehovha ku nga ha va ntlhontlho, kambe u fanele u ya emahlweni. Yehovha i Xikwembu lexi tsakeke; loko malandza yakwe ma nga tsakanga, a nga endla swo karhi leswaku ma hambeta ma n’wi tirhela ma tsakile.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 223, 224]

A Hi Pfumeli Eka Vukholwa-hava

Harkins Mukinga

U velekiwe hi: 1954

U khuvuriwe hi: 1970

Matimu ya yena hi ku komisa: Yena ni nsati wakwe a va endzela mavandlha kutani sweswi u tirha eBethele ya le Zambia.

Loko hi endzela mavandlha, mina ni nkatanga Idah, a hi famba ni xifanyetana xa hina lexi a xi ri ni malembe mambirhi ntsena hi vukhale. Loko hi fika evandlheni rin’wana vamakwerhu va hi amukele hi mandla mambirhi. Hi Ravumune nimpundzu, n’wana wa hina u sungule ku rila a nga miyeli. Kutani hi awara ya nhungu ndzi n’wi siye ni mana wakwe Idah loyi a a n’wi khathalela hi rirhandzu kutani ndzi ya fambisa nhlangano wa nsimu. Endzhakunyana ka awara, loko ndzi ri karhi ndzi fambisa dyondzo ya Bibele, ndzi kume hungu ra leswaku n’wana wa hina u file. A swi khomisa gome ku twa leswaku vamakwerhu vo hlayanyana va gimete hileswaku u loyiwile. Hi ringete ku va hlamusela mhaka leyi, leyi a yi chaviwa hi vanhu vo tala, kambe mahungu lawa ma hangalake kukota langavi ra ndzilo ensin’wini hinkwayo. Ndzi hlamusele leswaku Sathana u ni matimba kambe a nge n’wi hluli Yehovha ni malandza Yakwe yo tshembeka. “Nkarhi ni xiendlakalo lexi nga languteriwangiki” swa hi wela hinkwerhu, kambe a hi fanelanga hi hatlisela ku seketela mavonelo ya hina hi ku chava.—Ekl. 9:11.

N’wana wa hina u lahliwe hi siku leri landzelaka kutani endzhaku ka nkosi hi khoma nhlangano. Vamakwerhu va dyondzile eka leswi: Leswaku a hi chavi mimoya leyo homboloka naswona a hi pfumeli eka vukholwa-hava. Hambileswi a hi ri ni gome hi ye emahlweni ni ntirho wa hina wa vhiki ro hlawuleka kutani hi ya eka vandlha rin’wana. Ematshan’weni ya leswaku mavandlha ma hi chavelela eka leswi swi hi humeleleke, hina hi ma chavelerile ni ku ma khutaza leswaku ku nga ri khale, rifu a ri nge he vi kona.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 228, 229]

Hi Ve Ni Vurhena

Lennard Musonda

U velekiwe hi: 1955

U khuvuriwe hi: 1974

Matimu ya yena hi ku komisa: U sungule ntirho wa nkarhi hinkwawo hi 1976 ku ta fikela namuntlha. U hete malembe ya tsevu a endzela mavandlha kutani sweswi u le Bethele ya le Zambia.

Ndzi tsundzuka loko ndzi endzela mavandlha hi 1985 le n’walungwini wa tiko. Emalembeni lama hundzeke, nkaneto wa politiki a wu tinyike matimba. A ndza ha ku vekiwa ku va mulanguteri wa xifundzha kutani a ndzi fanele ndzi kombisa leswaku ndzi ni ripfumelo ni xivindzi. Siku rin’wana loko ha ha ku heta nhlangano wa hina wa nsimu, hi lunghekele ku ya chumayela eximutanini xa le kusuhi. Hiloko makwerhu un’wana a vula leswaku u twe leswaku loko Timbhoni ta Yehovha to ya ti ya chumayela kwale, vanhu hinkwavo va ximutana xolexo va ta ti bukutela. Hambileswi Timbhoni ta Yehovha a ti hlaseriwa hi mintshungu ya vapfukeri eku heleni ka va-1960 ni le ku sunguleni ka va-1970, a ndzi nga swi ehleketi leswaku hi nga pfukeriwa hi vanhu hinkwavo va ximutana.

Nilokoswiritano, loko vahuweleri van’wana va twa mhaka leyi va khomiwe hi rhumbyana kutani va sala. Kambe a hi tele lava hi veke ni vurhena kutani hi kongoma eximutanini xexo. Leswi hi swi voneke swi hi hlamarisile. Hi fambise timagazini to tala hi tlhela hi va ni mabulo yo tsakisa ni lava hi hlanganeke na vona. Hambiswiritano, van’wana lava hi voneke loko hi nghena eximutanini lexi va hlanule swirhendze. Hi lo sala hi kuma mapoto eswitikweni ni tindlu ti nga pfariwanga. Kutani ematshan’weni ya leswaku hi hlaseriwa, vanhu va balekile.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 232, 233]

Ndzi Boheke Ku Tsutsuma Leswaku Ndzi Ponisa Vutomi Bya Mina

Darlington Sefuka

U velekiwe hi: 1945

U khuvuriwe hi: 1963

Matimu ya yena hi ku komisa: U ve phayona ro hlawuleka, mulanguteri la endzelaka mavandlha naswona u tlhele a pfuna eBethele ya le Zambia.

A ku ri hi 1963 naswona a ku ri minkarhi ya mpfilumpfilu. Hakanyingi loko hi ya ensin’wini ntlawa wa vantshwa lava a va hlohloteriwa hi va tipolitiki a va hi rhangela, ivi va byela vanhu leswaku va nga hi yingisi, va va xungeta hi leswaku loko vo hi yingisa mafasitere ya tindlu ta vona ma ta fayiwa ni minyangwa ya tindlu ta vona yi ta tshoviwa.

Siku rin’wana nimadyambu, ku nga si hela ni masiku mambirhi ndza ha ku khuvuriwa ndzi biwe hi ntlawa wa vantshwa vo ringana 15. A ndzi xiririka ngati hi le non’wini ni le tinhompfini. Eka madyambu man’wana nakambe, mina ni makwerhu un’wana hi bukuteriwile hi ntlawa wa vanhu va kwalomu ka 40 lava va hi landzeleleke ku fika laha a ndzi tshama kona. Ku tsundzuka maxangu lawa Hosi ya hina Yesu a langutaneke na wona swi ndzi tiyisile. Nkulumo leyi nyikeriweke hi makwerhu John Jason loko ndzi khuvuriwa yi swi veke erivaleni leswaku vutomi bya Mukreste byi ta va ni swiphiqo. Loko swilo leswi swi sungula ku humelela a swi ndzi hlamarisanga kambe swi ndzi tiyisile.

Hi nkarhi wolowo, van’watipolitiki a va lava ku seketeriwa leswaku tiko ri kota ku kuma ntshunxeko, kutani ku nga hlanganyeli ka hina eka swa tipolitiki swi endle leswaku hi vonaka onge hi yima ni valungu ni Maamerika. Varhangeri va vukhongeri lava a va seketela mintlawa ya swa tipolitiki a va pfurhetela ndzilo loko ko va ni mhaka yo karhi yo biha leyi a yi vulavuriwa hi hina. Swiyimo a swi tika loko tiko ri nga si kuma ntshunxeko naswona swi tame swi ri tano niloko se wu kumiwile. Vamakwerhu vo tala va lahlekeriwe hi mabindzu ya vona hikwalaho ka leswi a va nga ri na rona khadi ra ntlawa wa politiki. Van’wana va rhurhile emadorobeni va vuyela ematiko-xikaya naswona va tirha mintirho leyi a yi va holela swimalana leswaku va ta kota ku papalata vanhu lava kombelaka mali yo seketela mintirho ya swa politiki.

Loko ndza ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi a ndzi tshama na muzala wa mina loyi a a nga ri Mbhoni. Ku nga hlanganyeli ka mina eka swa tipolitiki ku endle leswaku ndyangu wa yena wu tshama wu ri eku xungetiweni. A va chava. Siku rin’wana loko muzala a ya entirhweni u te: “Loko ndzi vuya nimadyambu ndzi lava ku kuma u nyamalarile.” Eku sunguleni a ndzi ehleketa leswaku wa ndzi vungunya hileswi a ndzi nga ri na maxaka man’wana laha dorobeni. A ndzi nga ri na laha ndzi nga yaka kona. Ndzi hetelele ndzi swi xiyile leswaku a a nga ndzi vungunyi. Loko a vuya hi le ntirhweni a ndzi kuma ndza ha ri kona u hlundzuke ngopfu. Hiloko a rholela maribye a sungula ku ndzi hlongorisa. U huwelele a ku: “Famba u ya tshama ni timbyana-kuloni!” Ndzi boheke ku tsutsuma leswaku ndzi ponisa vutomi bya mina.

Loko tatana a twa timhaka leti u rhumele vanhu leswaku va ku eka mina: “Loko u ya emahlweni ni mhaka leya wena ya ku nga lavi ku seketela tipolitiki, u nga ha wu veki laha ka mina.” Sweswo a swi tika. A ndzi ri ni malembe ya 18 hi vukhale. A ndzi ta rhurhela hi mani? Vandlha ra Xikwembu ri ndzi amukerile. Minkarhi yo tala ndzi anakanya hi marito ya Hosi Davhida loko a ku: “Loko tatana na manana vo ndzi tshika, Yehovha u ta ndzi teka.” (Ps. 27:10) A ndzi kanakani leswaku Yehovha wa tshembeka loko swi ta eka switshembiso swa yena.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 236, 237]

Mahanyelo Ya Hina Ma Endle Leswaku Vadyondzisi Va Hi Xixima

Jackson Kapobe

U velekiwe hi: 1957

U khuvuriwe hi: 1971

Matimu ya yena hi ku komisa: I nkulu evandlheni.

Hi 1964 ku sungule tsima ro hlongola vana eswikolweni. Rhavi ri pfune vatswari leswaku va lunghekela ku pfuna vana va vona. Ndzi tsundzuka loko Tatana a tshame na mina ehansi loko ndzi vuya hi le xikolweni, hi bula hi Eksoda 20:4, 5.

Loko hi ri exikhongelweni le xikolweni a ndzi yimela endzhaku leswaku ndzi nga va khunguvanyisi. Lava a va nga yimbeleli risimu ra rixaka a va vitaneriwa emahlweni. Loko nhloko ya xikolo yi ndzi vutisa leswaku hikwalaho ka yini ndzi ala ku yimbelela ndzi yi hlamule hi ku tirhisa Bibele. Hiloko yi ku: “U kota ku hlaya kambe a wu swi lavi ku yimbelela!” Yi vule leswaku ndzi fanele ku nkhensa mfumo leswi wu ndzi nyikeke xikolo lexi ndzi dyondziseke ku hlaya.

Eku heteleleni hi February 1967 ndzi hlongoriwile exikolweni. Swi ndzi hete matimba hikuva a ndzi rhandza ku dyondza naswona a ndzi ri xichudeni lexinene. Hambileswi tatana a a tshikileriwa hi maxaka ni vatirhi-kulobye, u ndzi tiyise nhlana a vula leswaku ndzi endle xiboho xa kahle. Manana na yena a a tshikileriwa. Loko ndzi ya n’wi pfuna ku rima emasin’wini, vavasati van’wana a va hi hlekula va ku: “Hikwalaho ka yini a nga yanga exikolweni?”

Hambiswiritano dyondzo ya mina a yi yimanga. Hi 1972 vandlha ri sungule ku va ni tlilasi yo dyondzisa ku hlaya ni ku tsala. Hi ku famba ka nkarhi xiyimo eswikolweni xi ye xi antswa. Ekaya ka hina a ku ri kusuhi ni le xikolweni. Minkarhi yin’wana nhloko ya xikolo a yi ta ekaya yi ta kombela mati yo titimela yo nwa kumbe yi ta lomba minkukulu yo basisa xikolo. Siku rin’wana yi kale yi ta lomba mali! Leswi ndyangu wa ka hina a wu yi pfuna yi fanele yi khumbekile hikuva siku rin’wana yi vutisile yi ku: “Xana n’wana wa wena wa ha lava ku ya emahlweni ni xikolo?” Hiloko tatana a yi tsundzuxa leswaku ndza ha ri Mbhoni ya Yehovha. Ivi nhloko ya xikolo yi ku: “A swi na mhaka sweswo.” Kutani yi ndzi vutisa yi ku: “Xana u lava ku sungula eka ntangha mani?” Ndzi lange ntangha tsevu. Ndzi tlhelele exikolweni lexi fanaka laha a ku ri ni nhloko ya xikolo leyi ndzi hlongoleke naswona a ndzi dyondza ni vadyondzi-kulorhi lava a ndzi dyondza na vona loko ndzi nga si hlongoriwa exikolweni, ku hambana loku a ku ri kona hi leswi a ndzi hlaya ku antswa ku tlula vo tala hikwalaho ka xikolo xo dyondzisa ku hlaya ni ku tsala lexi a xi khomeriwa eHolweni ya Mfumo.

Ku tikarhata ka mina ni hanyelo ra mina lerinene swi endle leswaku ndzi tsakeriwa hi vadyondzisi vo tala, leswi swi endle leswaku swi ndzi fambela kahle exikolweni. Ndzi dyondze hi ku tiyimisela ni ku tsala swikambelo leswi nga ndzi endla leswaku ndzi kuma ntirho lowunene emugodini naswona endzhakunyana ndzi kota ku wundla ndyangu. Ndzi tsakile hileswi ndzi nga yimbelelangiki exikolweni kutani ndzi landzula ripfumelo ra mina.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 241, 242]

“Hi Nga Wu Tshika Njhani Ntirho Wa Hina Wo Chumayela?”

Jonas Manjoni

U velekiwe hi: 1922

U khuvuriwe hi: 1950

Matimu ya yena hi ku komisa: U tirhe eBethele ya le Zambia malembe yo tlula 20. Sweswi i nkulu tlhelo phayona ra nkarhi hinkwawo.

Loko nyimpi ya vumbirhi ya misava ya ha vinjana, buti wa mina u vuye hi le Tanzania a ri ni Bibele ni tibuku to hlayanyana, ku katsa ni leyi yi nge Government ni leyi nge Reconciliation. Tanihi leswi tibuku ta Timbhoni ta Yehovha a ti yirisiwile a ndzi lava ku tiva leswaku ti yiriseriwa yini. Ndzi hlaye buku leyi nge Reconciliation kambe ndzi nga twi nileswaku yi ri yini. Endzhaku ka malembenyana ndzi endzele buti wa mina kutani ndzi ya na yena eminhlanganweni ya vandlha. A ku nga ri na Holo ya Mfumo; a hi tshetsha ndhawu ivi hi yi biyela hi musengele kutani ku va yona ndhawu ya hina yo khomela minhlangano. A ku nga ri na maphepha ya tinkulumo kambe a swi tsakisa ku yingisa tinkulumo leti humaka eMatsalweni hi ku kongoma! Ndlela leyi Bibele a yi hlamuseriwa ha yona a yi hambanile ni leswi a swi vuriwa ekerekeni ya mina, laha lava a va nghena kona a va tiyimisele ku losa mujeko ni ku ba swigubu. Phela, ekerekeni a ku tshama ku ri ni timholovo hikwalaho ka ku hambana ka swivongo ni leswaku hi rihi ririmi leri ku nga ta yimbeleriwa ha rona! Hambiswiritano, eka nhlangano lowu ndzi twe tinsimu to saseka leti a ti dzunisa Yehovha ndzi tlhela ndzi vona mindyangu yi tshame swin’we yi ri karhi yi dya swakudya swa moya.

Ndzi khuvuriwile kutani ndzi ya emahlweni ni ntirho wa mina wa ku tihanyisa wo khathalela vavabyi, ntirho lowu a wu ndzi famba-fambisa ni madoroba laha ku nga ni tindhawu ta migodi ya swicelwa. Hi 1951 ndzi teke mavhiki mambirhi yo wisa kutani ndzi tirhisa nkarhi lowu ku pfuna erhavini ra le Lusaka. Endzhakunyana ka sweswo ndzi rhambiwe ku ta tirha eBethele. Eku sunguleni ndzi tirhe eka ndzawulo yo rhumela swilo, kutani loko hi rhurhela eLuanshya a ndzi pfuna hi ku hundzuluxela ni ku hlamulana ni vanhu hi mapapila. Hambileswi swiyimo swa tipolitiki a swi sungula ku cinca eku sunguleni ka va-1960, vamakwerhu va ye emahlweni ni ku veka mihandzu leyinene ensin’wini ni ku tshama va nga hlanganyeli eka swa tipolitiki hambileswi a va langutane ni mpfilumpfilu wa swa politiki.

Hi March 1963 a ku ri rin’wana ra masiku lawa ndzi hlanganeke na Dok. Kenneth Kaunda, loyi a a ta va presidente wa Zambia ku nga ri khale. Ndzi n’wi hlamuserile leswaku ha yini hi ala ku va swirho swa minhlangano ya tipolitiki ni ku ala ku xava makhadi ya minhlangano yoleyo. Hi kombele mpfuno wakwe leswaku van’watipolitiki lava hi kanetaka va tshika ku hi xanisa, hiloko a lava rungula leri engetelekeke hi mhaka leyi. Endzhaku ka malembenyana Dok. Kaunda u hi rhambele eKaya ra Presidente laha hi veke ni lunghelo ro vulavula na presidente ni vaholobye-nkulu va yena. Nhlangano wa kona wu fambe byi kala byi va vusiku. Hambileswi presidente a a pfumela leswaku Timbhoni ta Yehovha i vukhongeri, u komberile leswaku hi hlangana kunene ku fana ni tikereke tiin’wana, kambe hi nga chumayeli. Hi hlamule hi ku, “Hi nga wu tshika njhani ntirho wa hina wo chumayela? Yesu a a chumayela. A nga fikanga a aka tempele etlhelo ka Vafarisi.”

Hambileswi hi vileleke, ntirho wa hina wu yirisiwile hikwalaho ka leswi a wu katsa swin’wana leswi a swi lwisana ni nawu. Hambiswiritano, hi kume tindlela tin’wana to dzunisa ni ku xixima Yehovha, loyi a tirhisaka malandza ya yena leswaku a hetisisa swikongomelo swakwe.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 245, 246]

“A Ndzi Swi Navela Hi Mbilu Ya Mina Hinkwayo Ku Dyondza”

Daniel Sakala

U velekiwe hi: 1964

U khuvuriwe hi: 1996

Matimu ya yena hi ku komisa: I nkulu evandlheni.

A ndzi ri xirho xa Kereke ya Zion Spirit loko ndzi kuma kopi ya xibukwana lexi nge Titolovete Ku Hlaya Ni Ku Tsala. Hambileswi a ndzi nga swi koti ku hlaya a ndzi swi navela swinene ku dyondza. Hikwalaho endzhaku ko kuma xibukwana lexi ndzi hete nkarhi wo tala ndzi lwela ku xi dyondza. A ndzi kombela van’wana leswaku va ndzi pfuna ku twisisa marito lamantshwa. Hi ndlela yoleyo ndzi endle nhluvuko hambileswi a ndzi nga ri ni mudyondzisi naswona ku nga ri kungani ndzi sungule ku tsala ni ku hlaya.

Se a ndzi kota ku hlaya Bibele! Hambiswiritano ndzi tshubule swo tala leswi a swi nga fambisani ni leswi a swi endliwa ekerekeni ya mina. Sivara wa mina loyi a nga Mbhoni ya Yehovha u ndzi rhumele broxara leyi nge Mimoya Ya Vafi—Xana Yi Nga Ku Pfuna Kumbe Yi Nga Ku Vavisa? Xana Yi Kona Hakunene? Leswi ndzi swi dyondzeke swi endle leswaku ndzi vutisa mufundhisi wa mina swivutiso swo karhi. Loko ndzi ri ekerekeni siku rin’wana ndzi hlaye tsalwa ra Deteronoma 18:10, 11 kutani ndzi vutisa ndzi ku: “Hikwalaho ka yini hi endla swilo leswi Bibele yi swi yiriseke?”

Hiloko mufundhisi a ku: “Na hina hi ni ndzima yo karhi leyi hi faneleke ku yi endla.” A ndzi swi twisisanga leswaku kahle-kahle u lava ku vula yini.

Hiloko ndzi hlaya Eklesiasta 9:5 kutani ndzi va vutisa ndzi ku: “Hikwalaho ka yini hi khutaza vanhu ku chava vafi kasi Bibele yi ri vafi ‘a va tivi nchumu’?” A nga kona loyi a ndzi hlamuleke.

Endzhakunyana swirho swin’wana swa kereke swi tile eka mina. Hiloko swi ku: “Hina a hi Timbhoni ta Yehovha kutani ha yini hi fanele hi tshika ku phahla vakokwa wa hina?” Sweswo swi ndzi hlamarisile. Hambileswi ndzi tirhiseke Bibele ntsena loko ndzi bula ni swirho swa kereke, swi nambe swi swi vona leswaku ndzi dyondza ni Timbhoni ta Yehovha! Ku sukela kwalaho ndzi sungule ku ya eHolweni ya Mfumo ni van’wana vambirhi lava a hi kereka swin’we. Etin’hwetini tinharhu leti landzeleke ndzi kote ku khutaza maxaka ya mina yo hlayanyana leswaku ma ta eminhlanganweni ya Vukreste. Vanharhu va vona va khuvuriwile ku katsa ni nkatanga.

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 176, 177]

NXAXAMELO WA SWIENDLAKALO SWA NKOKA EZAMBIA

1910

1911: Tivholumo leti nge Studies in the Scriptures ti fika eZambia.

1919: Kosamu Mwanza ni vamakwerhu van’wana va kwalomu ka 150 va fumbuteriwile ni ku pfaleriwa ekhotsweni.

1925: Hofisi ya le Cape Town ya Swichudeni swa Bibele yi yimisa ntirho wo chumayela ni nkhuvulo.

1935: Mfumo wu sivela ku rhumeriwa ka minkandziyiso yo huma ematikweni man’wana. Mixaka ya 20 ya minkandziyiso yi yirisiwa.

1936: Ku pfuriwa ndhawu ya vuhlayiselo bya tibuku eLusaka lebyi a byi languteriwa hi Llewelyn Phillips.

1940

1940: Mfumo wu yirisa ku rhumeriwa ka tibuku ta hina leti humaka ematikweni man’wana ni ku ti fambisela vanhu. Nkhuvulo wu tlhela wu pfumeleriwa.

1948: Ku fika mathwasana yo sungula ya le Giliyadi.

1949: Mfumo wu herisa ku yirisiwa ka Xihondzo xo Rindza.

1954: Rhavi ri rhurhela eLuanshya.

1962: Rhavi ri rhurhela eKitwe.

1969: Mfumo wu yirisa ku chumayela ka hina erivaleni.

1970

1975: Varhumiwa va hlongoriwa etikweni.

1986: Varhumiwa va tlhela va pfumeleriwa ku nghena etikweni.

1993: Ku nyiketeriwa muako wa rhavi lowu nga kona sweswi eLusaka.

2000

2004: Ku nyiketeriwa miako leyi engeteriweke ya rhavi eLusaka.

2005: EZambia ku ni vahuweleri va 127 151 lava hisekaka.

[Grafu]

(Hlaya nkandziyiso)

Ntsengo Wa Vahuweleri

Ntsengo Wa Maphayona

65 000

130 000

1910 1940 1970 2000

[Mimepe leyi nga eka tluka 169]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

DEMOCRATIC REPUBLIC OF THE CONGO

ZAMBIA

Kaputa

Mbala

Isoka

Kasama

Samfya

Lundazi

Mufulira

Kalulushi

Kitwe

Luanshya

Kabwe

LUSAKA

Senanga

Zambezi River

Livingstone

BOTSWANA

ZIMBABWE

MALAWI

MOZAMBIQUE

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 162]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 167]

Thomson Kangale

[Xifaniso lexi nga eka tluka 170]

Llewelyn Phillips

[Xifaniso lexi nga eka tluka 178]

Harry Arnott, Nathan Knorr, Kay na John va ka Jason, na Ian Fergusson, hi 1952

[Xifaniso lexi nga eka tluka 193]

Exineneni: Manda Ntompa ni ndyangu wakwe ekampeni ya vahlapfa eMwange hi 2001

[Xifaniso lexi nga eka tluka 193]

Ehansi: Kampa ya vahlapfa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 201]

Ntlawa wo sungula wa Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli eZambia hi 1993

[Xifaniso lexi nga eka tluka 202]

Richard Frudd na Philemon Kasipoh valeteri va Xikolo xa Ndzetelo wa Vutirheli va vulavula ni xichudeni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 206]

Tindhawu ta ntsombano a ti akiwa hi byanyi kumbe ku dzimiwa timhandzi ivi ti phamiwa hi misava, kumbe ti akiwa hi swilo swin’wana leswi nga kona endhawini yoleyo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Eximatsini: Drama ya le nkarhini wa Bibele hi 1991

[Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Ehansi: Lava yaka eku khuvuriweni eNtsombanweni wa Muganga wa “Varhumiwa Va Ku Rhula Ka Xikwembu” hi 1996

[Xifaniso lexi nga eka tluka 235]

Nkulukumba Richmond Smith na Feliya Kachasu ni tata wakwe Paul

[Swifaniso leswi nga eka tluka 251]

Vatirhi lava tsakeke va ri eku akeni ka rhavi leri nga kona sweswi eLusaka

[Swifaniso leswi nga eka tluka 252, 253]

(1, 2) Tiholo ta Mfumo leta ha ku akiwaka

(3, 4) Rhavi ra le Zambia, eLusaka

(5) Stephen Lett loko ku nyiketeriwa miako leyi engeteriweke, hi December 2004

[Xifaniso lexi nga eka tluka 254]

Swirho swa Komiti ya Rhavi ku suka eximatsini ku ya exineneni: Albert Musonda, Alfred Kyhe, Edward Finch, Cyrus Nyangu na Dayrell Sharp