Ku Femba—I Sayense Kumbe I Vungoma?

“WA hlamarisa!” ku huwelela n’wamapursi wa vufuwela-masi le Vupela-dyambu-xikarhi eUnited States. Nhonganyana yitsongo yo lala a yi ri karhi yi tsekatseka yi hundzuluka-hundzuluka emavokweni ya yena. A dzima min’wala yakwe eka nhonga leswaku yi nga tsekatseki, kambe matimba ya le hansi a ma ri ni ntamu swinene. U hefemulele henhla hi ku hlamala a ku, “Ku salele ni swiphemunyana swa mahanti emavokweni ya mina.” U tlhele a hlamala swinene loko a cela a kuma mati eka yona ndhawu leyi nhonga a yi kombetele eka yona. A ku humelela yini laha?

N’wamapurasi a a endla leswi hakanyingi swi vitaniwaka ku femba mati, vuloyi byo femba mati, kumbe ku kuma mati hi masalamusi. Hakanyingi mufembi u khoma rhavi leri nga ni xivumbeko xa foroko ivi a famba-famba, a khomeke swinene hi ku femba mati. Xikan’we-kan’we, nhonga yakwe yo femba yi nga ha sungula ku tsekatseka. Tinhonga tin’wana ti tsekatseka ti kombetela emisaveni, tin’wana ti tlulela ehenhla, hambi ku ri ku ba xikandza kumbe xifuva xa mufembi, kasi tin’wana to yima ti tiya ti nga tsekatseki. Eka swiendlakalo swo tano, mufembi wa swi twa leswaku ku ni mati le hansi. Vufembi bya mati byi endliwa emisaveni hinkwayo. Hi ku ya hi ndzinganyeto wun’wana, kwalomu ka 25 000 wa vafembi va mati va swi endla le United States ntsena.

Xana I Swa Sayense?

Xana ku na milawu yo karhi ya sayense leyi endlaka ntirho lowu wo femba mati wu humelela? Xivutiso lexi ku kanetaniwe ha xona swinene. Ku tlula 70 wa malembe lama hundzeke, magazini wa Xihondzo xo Rindza wu vule leswi: “A hi swi lavi ku va ni langutelo ro honisa milawu ya ntumbuluko, kasi swi tikomba swi nga ri swa ntolovelo leswaku matinyana lama khulukaka lama nga ehansi ka misava kwalomu ka timitara ta ntlhanu kumbe tsevu ma nga va ni matimba yo petsa nhonga, kasi mpimo lowu ringanaka wa mati wolawo lama khulukaka a wu yi petsi nhonga yoleyo loko yo nghenisiwa endzeni ka wona. . . . Xisweswo ku fanele ku ri ni nchumu wo karhi ku tlula ku tirha ka milawu ya ntumbuluko.”

Hambi swi ri tano, vafembi va mati vo tala va yima hi leri nge ku femba loku i ka sayense. Entiyisweni, Vandla ra Vafembi va Mati ra le Amerika ri tivitana “Vandla leri nga endliki bindzu, ra dyondzo ni ra sayense.” Emalembeni yo tala, vativi va sayense vo tala va lave leswaku sayense ya muxaka wun’wana lowuntshwa yi hlamusela ku femba loku. Hi va-1700 a ku ri “swihlovo” swa swiphemu swa athomo leswi a swi endla ku femba loku ku humelela. Hi va-1800 a ku ri gezi. Eka lembe xidzana ra hina ku ve ntivo-mianakanyo ya nkoka-nsimbhi.

Sweswinyana, hi 1979 magazini lowu dumeke swinene wa New Scientist wu kandziyise tidyondzo leti vonakaka ti twala mayelana ni ku femba mati. Mutivi wa ta matimba ya swilo ni mutivi wa ntivo-misava va ringanyete leswaku miri wa munhu hi woxe wu nga ha twa swilo hi ndlela ya matimba swinene eka ku hundzuka loku nga vonakiki etimhakeni ta nkoka-nsimbi loku vangiwaka hi mati kumbe nhumbu leyi nga ehansi ka misava.a

Kambe tidyondzo to tano a ti amukeriwanga hi vativi va sayense vo tala. Entiyisweni, eka The Encyclopedia Americana, vativi va sayense va le Yunivhesiti ya Harvard, E. Z. Vogt na L. K. Barrett va kanete ku femba mati hi ndlela leyi: “Swivandla swa vukambisisi ni minkambisiso ya le tilaborotari yi tsandzekile ku kombisa ku tiyiseka ka ku femba mati, naswona hi ku ya hi milawu ya sayense mukhuva lowu kahle-kahle a wu na xisekelo lexi twalaka.” Hi November 1990, vafembi va mati va endle minkambisiso ya 720 le Kassel, Jarimani. Hambi leswi a va enerisekile hi minkambisiso ni ku tiyiseka leswaku va ta humelela, vafembi va mati va tsandzekile; ku humelela ka kona a ko tshika ku endlekile loko va ri karhi va femba mati ni swicelwa. Magazini wa n’hweti na n’hweti Naturwissenschaftliche Rundschau wu hete hi leswaku loko ku femba loku ka mati ku kambisisiwa hi sayense ko “fana ni ku vhumbha ndlela leyi xingwece xi nga ta tshamisisa xiswona loko xi rhendzelekisiwa.” Minkambisiso yin’wana yo tano yi fikeleke makumu lama fanaka.

Vafembi va hlamusela ku hluleka ka vona hi ndlela yoleyo hi marito lama nga twisisekiki. Hi xikombiso, van’wana va vilela hi leswaku minkambisiso yi va endla va nga ha byi tshembi vuswikoti bya vona kumbe yi va endla va femba hi minsusumeto leyi hoxeke kumbe leyi nga riki ya nkoka ngopfu. Va vula leswaku sweswo swi va endla va lahlekeriwa hi matimba ya vona swa xinkarhana. Entiyisweni, nhlayo ya vafembi va mati va kume leswaku va heta nkarhi wo tala evuton’wini va ri kari va humelela eku fembeni ka mati kambe loko va fanele ku kombisa vanhu, matimba ya vona ya nyamalala xikan’we-kan’we—kumbe ya va endlisa swihoxo. Xisweswo van’wana va hete hi leswaku matimba lama lawulaka ku femba mati ma tlanga hi vanhu.

Xana leswi, eka wena swi twala tanihi sayense? Phela, matimba ya ntumbuluko (lama kambisisiwaka hi tindlela ta sayense) a ma tlangi hi vanhu; naswona a ma cinca-cinci. A ma hundzuki. A ma na swipfukela, ku cinca ka mianakanyo, kumbe swikongomelo swo fana ni swa lava ma kambelaka kumbe lava ma pimaka. Xisweswo, eka vativi va sayense vo tala ku femba mati i vukholwa-hava ntsena. Entiyisweni, hambi ku ri vafembi lava dumeke va pfumerile leswaku ku hava matimba lama tiviwaka ya sayense lawa ku nga vuriwaka leswaku ya tirha eka vufembi bya mati.

Xana Ko Va Vunwa?

Kambe xana ku pfumaleka ka nhlamuselo ya sayense swi vula leswaku swiviko hinkwaswo swa vufembi lebyi humeleleke i swiendlo leswi xiyekaka leswi ngo tshika swi tiendlekerile kumbe ko va mavunwa? Ku vuriwa yini hi ntokoto wa n’wamapurasi la boxiweke eku sunguleni—xana a ko va mhaka yakwe ntsena, leyi endlekeke hi nkateko ntsena?

Entiyisweni, mhaka leyi ya vufembi yi ni switori swa ntsandza-vahlayi leswi tiyisisiweke kahle. Hi xikombiso, wansati un’wana le Vermont u vitane mufembi wa mati loko mati ya nga ha fiki ekaya rakwe. Swi tikomba onge phayiphi yo leha leyi fambaka ku suka le xihlobyeni lexi nga le kule yi ya nghena endlwini a yi pfuta. Wansati loyi a nga swi tivi ni leswaku phayiphi leyi yi le kwihi—a yi celeriwe 30 wa malembe lama hundzeke—hi nga ha vuli leswaku ndhawu leyi boxekeke yi nga va kwihi. Kambe mufembi u vutise nhonga yakwe hi mianakanyo, ivi yi tlula-tlula eka ndhawu yo karhi. Tisentimitara ta 15 ku suka kwalaho va kume xiphemu xa phayiphi lexi pfutaka.

Kumbexana xitori lexi nga duma ngopfu i xa mufembi wa le Amerika, Henry Gross. Vativi va ntivo-misava a va tiyiseka leswaku ku nge kumeki mati yo tenga ehansi ka misava le Bermuda. The Saturday Evening Post ya vika: “Gross u andlale mepe wa Bermuda ekaya ra [mutsari wa tibuku, Kenneth] Roberts le Kennebunkport, Maine, ivi a fambisa nhonga yakwe yo hlahluva ehenhla ka wona, a fungha tindhawu tinharhu laha a ku ta kumiwa mati yo tenga kona . . . Leswaku va kambela leswi a swi kumeke, Gross na Roberts va fambe hi xihaha-mpfhuka va ya le Bermuda, va kombela hulumendhe leswaku yi va nyika swilo swo cela, ivi va nghena ehansi va tirha. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, hi April 1950, swihlovo hinkwaswo swinharhu swi humelerile, hi laha Gross a vuleke ha kona.”

Vafembi va vula leswaku va kume mati ya swihlovo swo tala ngopfu. Vaviki va fambe ni vafembi va mati, va ti vonile tinhonga ti tsekatseka hi ndlela ya matimba ngopfu lerova mavoko ya mufembi ya huma timbhonya, naswona va twe vafembi va mati va vhumba hambi ku ri vuenti bya mati lama nge hansi. Va vone swihlovo swi ceriwa naswona ku vhumba ka vona ku hetiseka. Hambi leswi sayense yi nga ha vaka yi nga nyikeli swivangelo leswi tiyeke swa leswaku ha yini mukhuva lowu wu tirha, wona kahle-kahle wa tirha—eka vanhu van’wana, hi minkarhi yin’wana. Ha yini?

Matimu Lama Swi Paluxaka

Matimu ya ku femba ka mati ma paluxa swo tala emhakeni leyi. Mukhuva lowu swi nga endleka wu hete magidi ya malembe wu ri kona. Kambe ku endliwe rhekhodo yo sungula ha wona ya nhlamuselo leyi naveke hi lembe xindzana ra vu-16, loko dokodela Georgius Agricola a tsala De Re Metallica, buku-nkulu yakwe ya ta mugodi wa swicelwa. Vatirhi va le migodini le Jarimani a va tirhisa mukhuva lowu leswaku va kuma mintila ya xicelwa xa nhumbu. Kambe, hambi enkarhini wolowo a ku ri na njhekanjhekisano emhakeni ya leswaku xana ku femba mati a ku ri mukhuva wa ntumbuluko kumbe wa vungoma. Agricola u xiye leswaku van’wana a va kanetana ni mukhuva lowu, tanihi leswi “marhavi [tinhonga to femba] a ma nga tsekatseki eka munhu un’wana ni un’wana, kambe ntsena eka lava va vulavulelaka swo karhi va ri ni vutshila.” Loko vufembi lebyi byi ya byi andza le Yuropa, na wona njhekanjhekisano wu hangalake na byona. Martin Luther u byi sorile, ivi varhangeri va tikereke tin’wana va landzela na vona. Leswaku va tsakisa vafundhisi vo tano, vafembi van’wana va teke tinhonga ta vona ti ya khuvuriwa, ivi va vitana ni Xikwembu xa vona xa Vunharhu-un’we.

Eka vafembi vo tala, a swi nga heleli eku fembeni mati ni swicelwa ntsena. Va kumele nhonga ya vona mintirho leyi engetelekeke. Le Furwa, hi lembe xidzana ra vu-17, Jacques Aymar u sungule ku femba leswaku a kuma swigevenga! Ku vikiwa leswaku, siku rin’wana loko a ri karhi a femba mati, nhonga yakwe yi tlulatlule swinene yi kombetela esirheni ra wansati la nga dlayiwa. Kutani nhonga yoleyo yi kombetele nuna wa wansati yoloye, loyi xikan’we-kan’we a nga sungula ku tsutsuma. Aymar—ni van’wana lava n’wi encisaka—va tirhise tinhonga to femba ku femba swigevenga le Yuropa hinkwaro. Makhatoliki lama hisekeka ma kale ma rhuma Aymar ni nhonga yakwe yo femba mati leswaku a va pfuna ku hlota Maprotestente leswaku va ma dlaya.

Ku Fambisana Ni Vungoma

A swi hlamarisi leswi hambi ku ri enkarhini wa Aymar a ku ri ni “vatshila” lava a va anakanya leswaku va nga hlamusela swiendlo leswi hi sayense. Va dyondzise leswaku nhonga ya Aymar a yi kuma “swihlovo” swa xihundla swa vadlayi leswi va swi vuleke “switiko swa vudlayi.” Hambi swi ri tano, swi le rivaleni leswaku swiendlo swa Aymar a swi fambisani ngopfu na sayense. Matimba lama a ma lawula leswi Aymar a a swi endla a ku ri vutlharhi. A yi kota ku kuma swigevenga, yi hlawula Maprotestente eka Makhatoliki, yi kuma mati xikan’we ni swicelwa.

Hi ku fanana, xana ku nga va na yini xin’wana handle ka matimba yo tlhariha lama lawulaka ku femba emepeni, laha nhonga yi kombetelaka swihlovo swa mati emepeni wunene wa ndhawu ya le kule? Vafembi van’wana va kume swipaci leswi lahlekeke, maphepha yo hundzela ematikweni mambe, swin’wetsin’wetsi, hambi ku ri ku femba vanhu hi ku veka xidewuli (pendulum) ehenhla ka mepe. Van’wana va languta eka switirho swo femba leswaku va kuma nhlamulo eka swivutiso leswi lavaka ina kumbe e-e. Hi va-1960 Masocha ya le Lwandle ya U.S. a ma tirhisa tinhonga to femba mati ku kuma mihocho, migodi ya swicelwa, ni mintlhamu leyitsongonyana le Vietnam. Namuntlha, nhonga yo femba yi ya yi duma swinene tanihi xitirho xa matimba lama hundzaka ya ntumbuluko. Yi tirhiseriwa ku vhumbha vumundzuku, ku lava ‘swipuku,’ ni ku kambisisa ‘vutomi bya nkarhi lowu hundzeke.’

Mutsari Ben G. Hester eku sunguleni a tshemba leswaku ku femba a ku ri “endlelo ra ntumbuluko leri nga siki twisisiwaka.” Kambe endzhaku ka nhungu wa malembe a ri karhi a kambisisa mhaka leyi, u tsale buku leyi nge Dowsing—an Exposé of Hidden Occult Forces. Eka yona u ringanisa nhonga yo femba ni swilo swo kota tibodo ta Ouija. U kume leswaku vafembi van’wana va vula leswaku va kota ku hanyisa vanhu—kumbe ku va vabyisa—hi nhonga yo femba! Hi ku fanana, mufembi Robert H. Leftwich ebukwini yakwe leyi nge Dowsing—The Ancient Art of Rhabdomancy u tsale leswi: “Ntamu lowu tirhisiwaka kumbexana wu huma eka matimba lama . . . tirhisanaka swinene ni valoyi. Kutani ku ringetela u nga tirhisi vukheta swi nga va ni khombo swinene.”

Vakreste va ntiyiso, a va tsakisiwi hi leswi nga laha henhla. Hambi i swa ntiyiso kumbe i vunwa, ku femba hi laha swi kombisiweke ha kona laha henhla swi le rivaleni leswaku a hi swa sayense; swi vonaka swi ri vungoma. Hi laha vativi va sayense Evon Z. Vogt na Ray Hyman va swi katsakanyeke ha kona eka Water Witching U.S.A.: “Xisweswo hi heta hi leswaku vuloyi lebyi bya mati swi le rivaleni leswaku i mhaka ya ku hlahluva ka vungoma.”

Xana Mukreste A Nga Tikatsa Eku Fembeni Ka Mati?

Phela, loko ku femba loku ku ri nchumu wa vungoma, Mukreste wa ntiyiso a nge lavi ku katseka nikatsongo. Vanhu va Xikwembu va lerisiwile, hi laha hi hlayaka ha kona eBibeleni eka Deteronoma 18:10: “Ku nga ṭhuki ku kumiwa munhu ni uṅwe ka wena l’a . . . hlahluv̌aka, ni mungoma ni mulori.” Muprofeta Hosea u sole ku tsandzeka ka Vaisrayele ku hlayisa xileriso lexi, hi ku tsala a ku: “Vanhu va mina va vutisa xiphemu xa rikunyi, nhonga yi hlamula swivutiso swa vona.”—Hosiya 4:12, The Jerusalem Bible.

Hambi swi ri tano, van’wana va nga ha kaneta va vula leswaku vo endla vufembi lebyitsongo ntsena: bya mati. Kambe xana vufembi bya mati a byi na vungoma hi laha ku heleleke? Swa tsakisa ku xiya leswaku lava dyondzisaka vufembi lebyi hi ntolovelo va dyondzisa swichudeni swa vona ku byela nhonga hi ku kongoma leswi va swi lavaka, onge hi loko a yo va xivumbiwa lexi nga ni vutlharhi. Mudyondzisi un’wana wa vufembi u byela swichudeni swakwe hambi ku thya nhonga vito naswona va yi vitana hi vito! Hakanyingi vafembi va vutisa tinhonga ta vona vuenti bya laha xihlovo xa mati xi nga kona. Endzhaku nhonga yi sungula ku tlulatlula, mufembi a hlayela minkarhi leyi yi tlulatlulaka ha yona. Nhlayo hinkwayo yi ringana ni vuenti hi timitara, laha xihlovo xa mati xi nga kona! Xana leswi a swi kombi leswaku ku na xin’wana xa vutlharhi lexi tumbeleke lexi endlaka hinkwaswo leswi?

Ku engetela kwalaho, vufembi bya mati byi fambisana ni leswi Timbhoni ta Yehovha ku nga khale ti swi papalata—ESP (extrasensory perception). The Watchtower yi boxe ku fambisana ka swona khale hi 1962. Endzhakunyana, Vandla ra Vafembi ra le Amerika ri hlamule hi papila ri ku: “Ha pfumela leswaku vufembi i xiphemu xa ESP ni leswaku ku katseka eka xiphemu xa ESP swi nga ku endla u ‘va ni’ kumbe u katseka eka ‘matimba ya moya layo biha’ handle ka loko u ri ni vuxiyaxiya. Hambi swi ri tano, a hi nge xi landzeli xitsundzuxo xa n’wina lexi kongomeke xa ku byi tshika hi laha ku heleleke.”b

U anakanya yini? Loko hambi ku ri vaseketeri lavakulu va vufembi bya mati va pfumela leswaku swi ni khombo ku tihlanganisa ni matimba ya mimoya leyo biha kumbe hambi ku va na yona, xana Mukreste a nga fanelanga a lava ku hambana ni mukhuva wo tano?

Van’wana va nga ha vutisa, ‘Kambe xana vufembi lebyi a byi pfuni ke? Xana sweswo a swi kombisi leswaku matimba lama lawulaka vufembi i manene?’ Doo, a swi tano. Tsundzuka, “Sathana, ú tiendla onge i ntsumi ya ku vonakala.” (2 Vakorinto 11:14) Hambi eminkarhini ya Bibele minkarhi yin’wana mademona a ma ringeta ku tirhandzisa hi vanhu ni ku va kucetela hi ku vulavula ntiyiso.—Mintirho 16:16-18.

Entiyisweni, a hi nge vuli hi ku kongoma leswaku nchumu wun’wana ni wun’wana wa vufembi (xikan’we ni ESP) a swi hlamuseleki hi tlhelo ra sayense, naswona swi fanele swi vangiwa hi mademona. Handle ko kanakana, ku na swo tala hi mianakanyo ya munhu ni matimba ya ntumbuluko leswi sayense yi nga si kotaka ku swi hlamusela. Kutani a swi kanakanisi leswaku ku ni swiendlo swo tala swa vufembi ni ESP leswi nga hlamuseriwaka tanihi ntsheketo. Kambe tanihi leswi matimu ni leswi endliwaka namuntlha swa vufembi swi katsaneke hi ndlela leyi nga hambanisekiki ni vungoma, ESP ni mimoya, swi le rivaleni leswaku swi ni khombo ku swi xiya tanihi nchumu wo hlamarisa lowu nga riki na khombo.

Doo, loko ku vulavuriwa hi vufembi, ndzayo leyi nge “mi nga tshuki mi khumba leswi nga tengangiki” yi vonaka ya ha fanerile.—2 Vakorinto 6:17.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

Xana I Nhonga Yo Femba?

NAMUNTLHA tinhonga to femba ti ni swivumbeko swo tala handle ka rhavi leri fanaka ni foroko. Vafembi van’wana va tirhisa tinhonga timbirhi ta nsimbi leti endliweke ku fana ni xihambano “to hlawula” nchumu lowu va wu lavaka. Van’wana va tirhisa ximhandzana va xi khoma va xi khotsile. Van’wana va tirhisa tihengara ta nsimbhi. Kasi van’wana a va tirhisi nchumu hi laha ku heleleke; va yimela ntsena loko va titwa va va ni sululwananyana kumbe va twa va nyakaleka eswandleni. Nakambe ku na tinhonga to tala leti nga ni vuswikoti bya le henhla eswitolo, leti nga ni swikhomo ni ndyelo yo hoxa nchumu lowu nga xikombiso xa leswi laviwaka. Phela, ku ni swikombo swa nsimbi leswi nga enawini. Swi tirha hi matimba lama humaka eka tibetri, kutani xisweswo swi hambanisiwa hi ku olova ni tinhonga to femba.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Woodcut of dowser from Georgius Agricola’s De Re Metallica