Ntiyiso Malunghana Ni Ku Pfinya

HI NKARHI lowu swi nga ta ku tekela wona ku hlaya u heta tluka leri, ku ta va ni wansati loyi a nga ta pfinyiwa kun’wana le United States. U ta va a ri yexe naswona u ta chavisiwa hi ku biwa ni ku endliwa nsele hi munhu loyi kumbexana a n’wi tivaka. A nga ha biwa. A nga ha ala. Handle ko kanakana u ta vona onge u ta fa.

Ku pfinya i manyala lama andzaka hi ku hatlisa eUnited States, leri se ri tlulaka matiko hinkwawo hi nhlayo ya lava pfinyiwaka. Hi ku ya hi swiviko swa maphorisa, ku ringetiwa ku pfinya hi makhamba ya 16, naswona 10 wa vavasati va pfinyiwa awara yin’wana ni yin’wana. Naswona ku pfinya loku nga vikiwiki ku nga ha va ku tlula loku vikiwaka ku andzisiwe ka khume!

United States a hi rona ntsena leri langutaneke ni timhaka leti to chavisa. Le Furwa, nhlayo ya vahlaseriwa lava vikeke, lava pfinyiweke yi tlakuke hi tiphesente ta 62 exikarhi ka 1985 na 1990. Hi 1990, le Canada ku ve ni swiviko swa ku pfinya leswi fikaka eka 27 000 hi malembe ya tsevu ntsena. Jarimani ri vike leswaku ku pfinyiwa wansati un’we eka vavasati eka timinete tin’wana ni tin’wana ta nkombo leti hundzaka.

Ku pfinya ku karhata ni vavanuna vo rhula.a Vavanuna “va karhateka hi ku hanya endhawini leyi hafu ya vaaka-tiko va nga ni swilo leswi swi va hlundzukisaka, ku ehleketelelana swo biha ni ku chava,” ku vule mutivi wa mianakanyo Elizabeth Powell. Nakambe va nga ha karhatiwa hikwalaho ko anakanyela vasati va vona, vamanana, vasesi, vana va vona va xisati ni vanghana va vona, kumbe va boheka ku hlangavetana ni mintlhaveko yo tivona nandzu ni ku vaviseka, loko un’wana loyi va n’wi rhandzaka a pfinyiwa.

Hikwalaho Ka Yini Ku Andza Swonghasi?

Ku pfinya ka kula ematikweni lama pfumelelaka lunya ni ku tlanga hi vavasati. Ematikweni yo tala, vavanuna ni vavasati, ku sukela evuhlangini, va byeleteriwa marungula lama onhaka ni mavunwa mayelana ni rimbewu, eka swihaxa-mahungu, endyangwini ni hi tintangha ta vona. Va dyondza mianakanyo leyi thyakeke ya leswaku rimbewu ni vukarhi swa fambisana ni leswaku vavasati va hanyela ku enerisa vavanuna hi rimbewu, ku nga khathariseki leswaku vavasati va titwisa ku yini ha swona.

Xiya mavonelo ya Jay wa malembe ya 23 hi vukhale, matsalana la tirhanaka ni tifayili. U te: “Vanhu va vula leswaku u fanele u hlangana ni vavasati vo hambana-hambana leswaku u va wanuna wa xiviri. Kutani, ku humelela yini loko u nga swi endli sweswo? U vonaka u nga ri wanuna.” Hikwalaho ka ntshikilelo wolowo, loko wansati a n’wi hlundzukisa kumbe a n’wi ala, a nga ha n’wi pfinya.

Mavonelo yo tano yo biha, yo khoma vavasati hi tihanyi ma tolovelekile eka vanhu lava rhandzaka ku pfinya, hi ku vula ka mukambisisi la vitaniwaka Linda Ledray. U te: “Hakanyingi mupfinyi u va a endla leswi vanhu va swi lavaka.” Tibayiskopo ni thelevhixini swi seketela langutelo leri leri nga ni khombo ra vanhu. Ku pfinya ku vangiwa hi swifaniso leswi nga ambalangiki, kambe swifaniso leswi thyakeke a hi swona ntsena swi vangaka leswi. Minkambisiso yi kombe leswaku tifilimi to biha leti nga riki na timhaka ta rimbewu ti vanga leswaku vavasati va kariheriwa ku tlula tifilimi leti kombaka rimbewu leri thyakeke kambe ti ri hava vukarhi. Thelevhixini yi tano loko yi “kombisa rimbewu rin’wana ro biha leri kumekaka hinkwako,” ku vula Powell. Xana rungula ra swihaxa-mahungu rona ri ri yini? “Loko u hlundzukile, vavisa munhu.”

Rungula rolero ri tirhisiwa evuton’wini bya siku na siku naswona ri ni vuyelo byo chavisa. Emisaveni leyi leyi ntshunxekeke ngopfu, vavanuna hakanyingi va ehleketa leswaku vavasati va va kolota rimbewu, ngopfu-ngopfu loko wanuna a xavele wansati swilo kumbe a tikomba onge wa pfumela loko a n’wi gangisa.

Mutsari wa mahungu Robin Warshaw u te: “Loko ku tiwa eka ku hlangana ka rimbewu, hakanyingi ku ‘ala’ a ku vuli nchumu loko marito ya kona ma vuriwa hi wansati.” Naswona hakanyingi swi hetelela hi ku pfinya.

“Ku Pfinya Ka Vumbirhi”

Kathi a a ri ni malembe ya 15 hi vukhale loko a pfinyiwa hi vana vanharhu va ntlawa wa xikolo xakwe xa le henhla lowu tlangaka hockey. Loko ndyangu wa ka vona wu vike mhaka leyi ehubyeni, vanghana, vaakelani ni switaswifamba va sungule ku n’wi venga. Ndyangu lowu wu byeriwe leswaku, “vafana i vafana.” Exikolweni Kathi a thyiwe mavito yo biha naswona a ku vekiwe marito lama tlhavaka elokharini ya yena. Lava va nga n’wi pfinya va xupuriwe hi ku biwa ni ku tirhela tiko, kutani endzhaku ka sweswo va tlhela va va tingwenya to tsutsuma ta xikolo. Kathi u xanisiwe tin’hweti to hlayanyana. U hetelele hi ku tisunga.

Mhaka ya Kathi i xikombiso lexi hlomulaka mbilu xa ndlela leyi vanhu lava pfinyiwaka hakanyingi va rhangaka hi ku vavisiwa ha kona emirini, ivi van’wana va va vavisa emoyeni. Vavasati vo tala va kuma leswaku malangutelo ni ku nga yi twisisi kahle mhaka ya ku pfinya ku endla leswaku vona lava pfinyiwaka va soriwa. Vanghana, ndyangu, maphorisa, madokodela, vaavanyisi ni vativi va nawu—lava va faneleke va pfuna loyi a pfinyiweke—na vona swi nga ha endleka va nga twisisi kutani va pfatlanya loyi a pfinyiweke, ku fana ni ndlela leyi a pfatlanyiweke ha yona hi loyi a nga n’wi pfinya. Xiphiqo lexi xa ku sola munhu i xikulu swinene lerova van’wana va xi vule “ku pfinya ka vumbirhi.”

Mavunwa lama tolovelekeke malunghana ni ku pfinya ma endla munhu a tivona onge u hlayisekile. Hi marito man’wana, loko loyi a pfinyiweke a ri ni xihoxo xo karhi xa mahanyelo—tanihi loyi a a ambala swiambalo leswi manyaka kumbe a famba a ri yexe ni vusiku, kumbe ana a a swi navela ku va ni vuxaka bya rimbewu—wena kumbe varhandziwa va wena mi ta hlayiseka loko mo papalata mahanyelo wolawo; hikokwalaho a wu nge pfinyiwi. Mhaka yin’wana ya leswaku ku pfinya i tihanyi leti kombisaka vuhunguki leti nga welaka un’wana ni un’wana, ku nga khathariseki leswaku u ambale njhani, swa chavisa ku yi amukela.

Wansati un’wana loyi a pfinyiweke hi un’wana loyi a ehleketa leswaku u “lulamile, wa xiximeka,” u ri: “Nchumu lowu u nga fanelangiki u tibyela wona, i ku vula leswaku a swi nge endleki eka wena.”

Vunwa Ni Ntiyiso Malunghana Ni Ku Pfinya

Leswi landzelaka i mianakanyo yin’wana leyi hoxeke leyi ku nga khale yi ri kona mayelana ni ku pfinya, leyi yi solaka loyi a pfinyiweke ni leyi khutazaka vapfinyi:

Vunwa: Ku pfinya ku humelela loko wansati a hlaseriwa hi munhu wumbe.

Ntiyiso: Vavasati vo tala va pfinyiwa ni ku hlaseriwa hi un’wana loyi va n’wi tivaka, loyi va n’wi tshembaka. Nkambisiso wun’wana wu kume leswaku 84 wa tiphesente ta lava pfinyiwaka, a a ti va tiva lava va hlaseleke ni leswaku 57 wa tiphesente ta ku pfinya ti humelele loko ku gangisaniwa. Wansati un’we eka vavasati va nkombo, lava tekiweke, u pfinyiwa hi nuna wakwe.b Ku pfinya ku bihile naswona ku vavisa mintlhaveko ku nga khathariseki leswaku mupfinyi i xitaxifamba, xigangu kumbe munghana.

Vunwa: Ku pfinya, hi loko ntsena wansati, endzhaku ka ku pfinyiwa, a ri na leswi kombaka leswaku a a lwa, tanihi timbanga.

Ntiyiso: Ku nga khathariseki leswaku a va lwa kumbe a va nga lwi, a hi vangani vasati lava vaka ni timbanga kumbe ku xekiwa.

Vunwa: Loyi a pfinyiwaka u ni nandzu na yena, handle ka loko a ala hi matimba.

Ntiyiso: Loko hi ta hlamusela, ku pfinya swi vula ku tirhisa matimba kumbe nxungeto leswaku u kuma vuxaka bya rimbewu, bya muxaka wihi na wihi, eka munhu la nga swi tsakeliki. Loko mupfinyi a tirhisa matimba eka munhu loyi a nga swi laviki hi swona swi n’wi endlaka mupfinyi. Xisweswo, loyi a pfinyiwaka a nga na nandzu wa vuoswi. Tanihi loyi a pfinyiwaka hi xaka, a nga ha endliwa leswaku a pfumelela xiendlo lexi a nga xi laviki hikwalaho ka matimba lawa munhu un’wana a nga na wona. Loko wansati a sindzisiwa ku pfumelela mupfinyi hikwalaho ko chava kumbe ku kala ndlela yin’wana, a swi vuli swona leswaku u pfumelelana na swona leswi endliwaka. Ku pfumelelana ni xiendlo xo karhi, swi titshege hi ku tihlawulela handle ko xungetiwa, hi ku swi tsakela, hayi hi ku sindzisiwa.

Vunwa: Ku pfinya ku vangiwa hi ku navela ka rimbewu.

Ntiyiso: Ku pfinya ku vangiwa hi nsele. Vavanuna va pfinya, ku nga ri ku lava rimbewu ntsena, kambe leswaku va xanisa munhu un’wana.c

Vunwa: Wansati a nga ha tlangisa kumbe a endla wanuna a nga ha swi koti ku tikhoma eku naveleni ka yena ka rimbewu.

Ntiyiso: Vavanuna lava pfinyaka a vo va na nsusumeto lowukulu wa rimbewu ku tlula vavanuna van’wana. Ematshan’wini ya sweswo, n’we-xa-nharhu xa vapfinyi a va swi kotanga ku endla xiendlo xa rimbewu hi xoxe. Minkarhi yo tala ku pfinya i nchumu lowu hleriwaka, ku nga ri nsusumeto lowu nga rindzeriwangiki. Vapfinyi lava nga switaswifamba ni vanghana hakanyingi va va tiva lava va nga ta va pfinya—xitaxifamba xi swi endla hi ku wonga mupfinyiwa ku kondza a va yexe, la nga ku tolovela yena u swi endla hi ku hlela xiyimo lexi a nga ta va a ri yexe.

Vunwa: Vavasati va vula mavunwa ya leswaku va pfinyiwile leswaku wanuna loyi a ta rihiseriwa kumbe hi mhaka ya leswi va titwaka va ri ni nandzu hi leswi va hlanganeke hi rimbewu.

Ntiyiso: Swiviko swa mavunwa swa ku pfinya swi va kona hi mpimo wo tanihi wa milandzu leyin’wana hinkwayo: 2 wa tiphesente. Hi hala tlhelo, valavisisi va pfumela leswaku ku pfinya a ku vikiwi ngopfu.

Vunwa: Wansati a nga “tivitanela” ku pfinyiwa hi ku ambala swiambalo leswi pfuxaka ku navela, ku nwa byala, ku pfumelela wanuna a n’wi hakelela xin’wana ni xin’wana kumbe a ya ekaya ka wanuna.

Ntiyiso: Ku va ni mianakanyo yo biha, ku va a nga xanga ngopfu kumbe ku nga khathali hi swilo, a swi vuli swona leswaku wansati u fanele a pfinyiwa. Vapfinyi hi vona va nga ni vutihlamuleri bya ku pfinya.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 3]

Le United States, wansati un’we eka mune wa vona a nga pfinyiwa kumbe a pona ku pfinyiwa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

Ku pfinya ka andza etindhawini leti nga riki na mhaka ni vukarhi ni ku pfinyiwa ka vavasati