Xana Mahanyelo Ma Kongome Kwihi?

EKA malembe xidzana yo tala Bibele a yi tshembiwa malunghana ni ndlela ya mahanyelo ematikweni yo tala. Hambi leswi ku nga riki hinkwavo lava a va hanya hi milawu ya yona leyi tlakukeke, Bibele yi nyike vanhu lava a va yi tsakela, ririmi lerinene, xikolo xa mahanyelo. Kambe muungameri wa yunivhesiti ya Jesuit, Joseph O’Hare u te: “A hi ri ni mimpimanyeto ya ndhavuko leyi yi soriweke naswona yi kumiwe yi nga hetisekanga kumbe yi nga ha tirhi. Sweswi ku vonaka ku ri hava swikombiso swa mahanyelo ni switsongo.”

I yini lexi vangeleke mahanyelo lama sekeriweke eBibeleni leswaku ma nga ha laviwi? Yinhla yin’wana leyikulu a ku ri ku amukeriwa swinene ka dyondzo ya hundzuluko. Buku leyi nge American Values: Opposing Viewpoints yi ri: “Eka tindhawu hinkwato leti hluvukeke, vanhu a va vula leswaku ku ni misava yimbirhi: leyi u yi vonaka, ni leyi yi nga vonakiki. . . . Misava leyi nga vonakiki a yi ri ya nkoka ni ya ntikelo . . . Hi ku va va anakanya hi misava liya, a swi va endla ku va ni vun’we exikarhi ka vona. Hambi swi ri tano, exikarhinyana ka lembe xidzana leri hundzeke, vanhu va sungule ku byeriwa leswaku ku hava misava leyi nga vonakiki. A yi kona naswona a yi si tshama yi va kona.” Ku sukela enkarhini wolowo, Bibele ni milawu ya yona ya mahanyelo yi hlaseriwe hi ndlela leyi nga si tshamaka yi va kona. Yin’wana ya minhlaselo leyi ya filosofi a ku ri leswi vitaniwaka vuxopaxopi lebyikulu bya Bibele ni ku humesiwa ka Origin of Species ya Darwin.a

Xisweswo hundzuluko wu hungute matimba ya Bibele emianakanyweni ya lavo tala. Hi laha xihloko lexi nga eka Harvard Magazine xi swi vekaka ha kona, sweswi Bibele a yi langutiwa tanihi “ntsheketo” ntsena. Vuyelo ehenhla ka mahanyelo a byi bihile swinene. Hundzuluko wu ve leswi mutivi wa sayense la dumeke Fred Hoyle a swi vitaneke “mpfumelelo wa mahanyelo ya muxaka wihi na wihi.”

Ina, hundzuluko i xiphemu xa swona ntsena. Tinyimpi ta misava ti ye emahlweni ti pfurhetela ku pfilunganyeka loku hangalakeke swin’we ni vukhongeri. Nhlungo wa vumaki wu tise ku hundzuka lokukulu hi tlhelo ra ntshamisano ni mahanyelo. Ku tlula kwalaho, ku andza lokukulu ka vuhaxi ku endle leswaku vanhu lavo tala va vona mahanyelo yo bola.

Xana Hinkwaswo Swi Famba Hi Ku Ya Hi Mavonelo Ya Munhu?

Kutani, a swi hlamarisi leswi vanhu vo tala va nga riki na mavonelo ya mahanyelo. Va hambuka ku kotisa xikepe lexi pfumalaka xikongomisi. Hi xikombiso, vo tala va fambisana ni moya lowu tolovelekeke wa ku tihlawulela mahanyelo, mavonelo ya leswaku “ntiyiso wa milawu ya mahanyelo wu famba hi ku ya hi vanhu ni mintlawa ya yona.” Hi ku ya hi filosofi leyi, ku hava vanhu lava hetisekeke hi mahanyelo—xin’wana ni xin’wana xi ya hi mavonelo ya munhu. Vanhu lava fambaka hi ku ya hi mavonelo ya vona va ri, ‘lexi xi nga biha eka wena xi nga ha va xi lulamile eka un’wana.’ Hi mhaka ya leswi xikombo xa vona xa mahanyelo xi yaka eka tlhelo rin’wana ni rin’wana, a va hlweli ku languta mukhuva wun’wana ni wun’wana wa mahanyelo wu ri lowu amukelekaka.

Xisweswo, xiendlo lexi eku sunguleni a xi langutiwa tanihi “vudyoho” kumbe “vubihi” sweswi xi langutiwa tanihi xa “vuphukuphuku.” Xiendlo xi nga vuriwa lexi “nyangatsaka” kambe xi nga soriwi tanihi “lexi humeke ndleleni.” Swi hi tsundzuxa masiku ya muprofeta wa khale Esaya laha a ku ri na lava “v̌ulaka leŝaku ŝo biha ŝi sasekile, ni ŝo saseka leŝaku ŝi bihile, la’v̌a endlaka munyama e ku v̌onakala ni ku v̌onakala e munyama.”—Esaya 5:20.

Ku Bakanya Xisolo

Mboyamelo wun’wana wa mahanyelo i ku bakanya xisolo. Adamu u sole Evha, kutani Evha yena a sola nyoka. Lava tlulaka nawu namuntlha na vona va tiendla lavanene hi ku balekela vutihlamuleri, naswona hakanyingi va pfuniwa ku endla sweswo hi vativi va nawu ni va mianakanyo. Xihloko lexi nga eka U.S.News & World Report xi sole ntlawa wa vativi va mianakanyo hikwalaho ko “endla mavabyi lamantshwa lama endlaka vadyohi va va vambuyangwana lava nga kotiki ku tilwela.” Hi xikombiso, ku vikiwa leswaku American Psychiatric Association yi kambisise mhaka yo thya vapfinyi ku vuriwa leswaku i vanhu lava nga ni vuvabyi lebyi va byi sasekisaka va ku i “ku pfinya loku vangiwaka hi ku va hlonga ra vuxaka bya rimbewu.” Van’wana va vone onge leswi swi va nyika mpfumelelo wa nawu wo pfinya handle ko xupuriwa. “Vavasati va tlulele ehenhla va vula leswaku ku pfinya a hi vuvabyi nikatsongo.”

Leswi a hi ku kaneta yinhla leyi nga erivaleni ya leswaku swiphiqo swa vuhlangi swi nga khumba munhu lonkulu hi ndlela leyi chavisaka. Kambe swi hoxile ku vula leswaku leswi munhu a swi endleke loko a ha ri ntsongo swi n’wi nyika mpfumelelo wo tikhoma hi ndlela yo biha loko a kurile.

Vantshwa—Va Pfumala Xikongomisi Xa Mahanyelo

Mpfilumpfilu wa mahanyelo ya misava wu khumbe vantshwa lava khomekaka hi ku olova. Mulavisisi Robert Coles wa Yunivhesiti ya Harvard u kume leswaku ku hava nawu ni wun’we lowu kongomisaka mahanyelo ya vana va le Amerika. Va kongomisiwa hi swikongomisi ni tindlela to hambana-hambana ta mahanyelo. Kwalomu ka 60 wa tiphesente ta ntlawa wa vantshwa va malembe ya xikolo lava hlayiweke va vule leswaku a va kongomisiwa hi leswi swi va yisaka emahlweni kumbe leswi swi va tsakisaka.

Minkarhi yin’wana swikolo swi hoxa xandla eka mpfilumpfilu wolowo wa mahanyelo. Anakanya hi nongonoko lowu nga ni nkucetelo lowu vitaniwaka “nhlamuselo ya mikhuva,” lowu wu sunguriweke emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke eswikolweni swa le U.S. Hi tihi tidyondzo ta wona letikulu? Vana va fanele va va ni ntshunxeko wo hlawula mikhuva ya vona ya mahanyelo.

Vuhava bya mahanyelo ya xiyimo xo tano byi kombisiwa hi xichudeni xin’wana xa le Dorobeni ra New York lexi ehleketeke ku tlherisela xipachi lexi xi xi thumbeke lexi a xi ri na R3 000. Xana swichudeni-kulobye swa tlilasi ya milawu ya mahanyelo swi endlise ku yini? U hlekuriwile ni ku sandziwa hikwalaho ka sweswo! Ku tlula kwalaho, ku hava ni mudyondzisi ni un’we kumbe nhloko ya xikolo loyi a nga n’wi nkhensa hikwalaho ka ku tshembeka ka yena. Mudyondzisi un’wana u pfala-pfale ku nga nkhensi loku a ku: “Loko ndzi ta emhakeni ya leswi nga swinene ni leswo biha, a ndza ha ri muleteri wa vona.”

Xana Tikereke Ti Nga Sivela Ku Bola Ka Mahanyelo?

A swi hlamarisi leswi xiyimo lexi twisaka ku vava xa mahanyelo ya misava xi tiseke vuyelo byo biha. Sweswi vo tala va rilela ku tlhelela eka mikhuva ya khale, laha eka van’wana sweswo swi vulaka ku tlhelela evukhongerini. Hambi swi ri tano, tikereke a ti na rhekhodo leyinene ya ku veka xikombiso xa mahanyelo. Nhlengeletano Leyikulu ya Kereke ya Presbeteriya (U.S.) yi pfumerile: “Hi langutane ni khombo leri chavisaka hi mpimo ni vuyelo bya rona.” Xi njhani xiyimo xa khombo leri? “Vafundhisi va le xikarhi ka 10 na 23 wa tiphesente emisaveni hinkwayo va nghenele mahanyelo ya rimbewu kumbe ku hlangana hi rimbewu ni vangheni va kereke, lava lavaka ku pfuniwa, vatirhi, ni van’wana.”

Xisweswo ku pfilunganyeka ka vukhongeri ka andza. Muungameri wa Huvo ya Mabindzu ni Vumaki le U.S. u swi katsakanya hi ndlela leyi: “Minhlangano ya vukhongeri yi hlulekile ku hundzula mikhuva ya byona ya khale, naswona hakanyingi, yi ve xiphemu xa xiphiqo [xa mahanyelo], yi hlohlotela mianakanyo ya ntshunxeko ni mianakanyo leyi nga tiyangiki ya mahanyelo ya vanhu.”

Kutani, swi le rivaleni leswaku ripfalo ra munhu leri nga leteriwangiki a ri nge n’wi kongomisi munhu hi roxe. Mahanyelo ya namuntlha ma ya eku loveni. Hi lava nkongomiso lowu humaka eka un’wana loyi a hi tlulaka.—Ringanisa Swivuriso 14:12; Yeremiya 10:23.

Nkongomiso wolowo wu kona. Wa kumeka eka hinkwavo lava wu lavaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

Ku pfumela eka hundzuluko ku hoxe xandla eku lahliweni ka mahanyelo lama tekiwaka eBibeleni

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

‘Vafundhisi va le xikarhi ka 10 ku ya ka 23 va hlangane hi rimbewu ni vangheni va kereke, lava lavaka ku pfuniwa, vatirhi ni van’wana.’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vafundhisi va hlohlotele fambiselo ra mahanyelo leri sekeriweke eka vutlharhi bya vanhu, hayi eBibeleni