Ku Hohloka Ngopfu Ka Mahanyelo

XANA ku hohloka ka mahanyelo ku sungule rini? Xana ku sungule eminkarhini ya wena kumbe eminkarhini ya maxaka ya wena lama dyuhaleke kumbe vanghana lava kuleke? Van’wana va vula leswaku Nyimpi yo Sungula ya Misava, leyi veke kona hi 1914, hi yona leyi sunguleke nguva ya ku hohloka ka mahanyelo hi ndlela leyi hlamarisaka. Profesa wa matimu Robert Wohl, u tsale leswi landzelaka eka buku yakwe leyi nge The Generation of 1914: “Lava va hanyeke enkarhini wa nyimpi yoleyo va swi vone kahle leswaku hi August 1914 ku hele nguva yo karhi kutani ku sungula yin’wana.”

N’wamatimu Norman Cantor u ri: “Etindhawini hinkwato laha mahanyelo—a ma ri eku hohlokeni—swi vhele swi nyanya. Loko van’watipolitiki ni varhangeri va masocha, va khome vanhu lava nga le hansi ka vona va timiliyoni ku fana ni swiharhi leswi yisiwaka eku dlayiweni, kutani, hi yihi milawu ya vukhongeri leyi a yi ta sivela vanhu ku khomana ku fana ni swiharhi enhoveni?. . . Ku yayarheriwa ka vanhu hi Nyimpi yo Sungula ya Misava [1914-1918] ku endle leswaku vanhu va nga ha byi xiximi vutomi.”

N’wamatimu wa Munghezi H. G. Wells, eka buku yakwe ya matimu leyi nge, The Outline of History, u vule leswaku endzhaku ko va vanhu va amukele dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo, “ku sungule mahanyelo yo biha.” Ha yini? Van’wana a va ehleketa leswaku munhu ko va xiharhi lexi tlhariheke. Wells, loyi a a seketela dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, u tsale leswi landzelaka hi va-1920: “Va kunguhate leswaku, leswi munhu ku nga xiharhi lexi hanyaka swi ri ntlawa ku fana ni timbyana leti hlotaka ta le Indiya. . . , swi fanerile leswaku a tirhisa matimba yakwe ku lwa ni ku hlula hi nkani.”

Hilaha Cantor a vuleke hakona, nyimpi yo sungula ya misava yi ve ni vuyelo byo biha eka mahanyelo ya vanhu. U hlamusele a ku: “Vanhu va khale a va soriwa eka hinkwaswo—eka tipolitiki, eka maambalelo ni langutelo ra vona hi rimbewu.” Tikereke, tanihi leswi ti thyakiseke tidyondzo ta Vukreste hi ku pfumela dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo ni ku seketela tinyimpi ta matiko lama lwaka kutani sweswo swi endle leswaku ku va ni ku hohloka ka mahanyelo. Frank Crozier, Murhangeri wa Masocha ya le Britain u ri: “Tikereke ta Vukreste hi tona ti kucetelaka madzolonga ni ku dlayiwa ka vanhu, naswona hi tirhise tona ku hetisisa swikongomelo swa hina.”

Ku Cukumetiwa Ka Nawu Wa Mahanyelo

Eka malembe ya khume endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, milawu ni mahanyelo lamanene swi bakanyeriwe etlhelo kutani swi siviwa hi mavonelo ya leswaku xin’wana ni xin’wana xi lulamile. N’wamatimu Frederick Lewis Allen u ri: “Malembe ya khume ya le ndzhaku ka nyimpi hi nga ha vula leswaku a ku ri Malembe ya Mahanyelo yo Biha. . . . Milawu ya khale yi susiwile, kutani yi siviwa hi milawu leyi endlaka leswaku vutomi byi tsakisa ni ku va ni xikongomelo, naswona a ku nga ri na swin’wana leswi nga sivaka sweswo.”

Ku Hohloka Lokukulu ka Ikhonomi hi va-1930, ku hoxe vanhu vo tala evusiwaneni lebyikulu. Kambe, endzhaku ka malembe wolawo ya khume, misava yi nghene enyimpini yin’wana yo chavisa swinene—Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi xihatla matiko ma sungule ku endla matlhari yo chavisa swinene ya nyimpi, leswi swi endle leswaku ikhonomi yi tlhela yi pfuka kambe misava yi sungule ku xaniseka ni ku chava swinene. Loko nyimpi yoleyo yi hela, emadorobeni yo tala a ku lo sala marhumbi ntsena; kasi mambirhi eJapani a ma mbundzumuxiwe hi tibomo ta nyutliya, doroba ha rin’we ri biwe hi bomo! Vanhu va timiliyoni va dlayiwe hi ndlela ya tihanyi etinkampeni ta nxaniso. Nyimpi yoleyo yi dlaye vanhu va kwalomu ka 50 wa timiliyoni, vavanuna, vavasati ni vana.

Hi minkarhi yo chavisa ya Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ematshan’weni ya leswaku vanhu va khomelela eka mahanyelo ya vona ya khale lamanene, va sungule ku simeka milawu leyintshwa ya mahanyelo. Buku leyi nge Love, Sex and War—Changing Values, 1939-45 yi te: “Swi vonaka onge hi nkarhi wa nyimpi vanhu a va nga tikhomi kahle hi tlhelo ra rimbewu tanihi leswi vanhu a va pfumeleriwa ku tikhoma hi ndlela yo biha le nyimpini. . . . Leswi nyimpi a yi hisa, swi endle leswaku vanhu va nga ha vi na mhaka ni mahanyelo hikuva vutomi a byi vonaka byi nga ri bya nkoka ku fana ni bya le xivandleni xa nyimpi.”

Leswi vanhu a va tshama va ri karhi va ehleketa leswaku va ta fa, sweswo swi endle leswaku va lava munhu loyi va nga rhandzanaka na yena, hambiloko swi ta va swa xinkarhana. Wansati un’wana wa le Britain loko a yimelela ku tikhoma ka yena loko biha hi tlhelo ra rimbewu hi minkarhi yoleyo ya nyimpi u te: “A ku nga ri ku tikhoma ko biha, phela a ku ri ni nyimpi.” Socha rin’wana ra le Amerika ri te: “‘Vanhu vo tala a va ta vula leswaku i ku tikhoma ko biha, kambe a ha ha ri vantshwa naswona a hi ta fa hi xamundzuku xa kona.’”

Vanhu vo tala lava poneke nyimpi yoleyo va xanisekile hikwalaho ka swilo swo biha leswi va swi voneke. Ku ta fikela sweswi, van’wana ku katsa ni lava a va ha ri vana hi nkarhi wolowo, va ha hahama hikwalaho ka leswi va swi voneke. Vo tala va lahlekeriwe hi ripfumelo ni hi mahanyelo ya vona lamanene. Leswi vanhu va nga ha xiximiki vulawuri lebyi nga vekaka milawu yo karhi, va sungule ku vona onge a ku na leswi nga va pfunaka.

Mahanyelo Lamantshwa

Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku humesiwe vuyelo bya vulavisisi lebyi endliweke mayelana ni mahanyelo ya vanhu loko swi ta eka timhaka ta rimbewu. Hi va-1940, le United States ku ve ni Xiviko xa Kinsey, lexi a xi ri ni matluka yo tlula 800. Hikwalaho ka sweswo, vanhu vo tala va sungule ku bula va ntshunxekile hi timhaka ta rimbewu, ku nga mhaka leyi eku sunguleni a yi yila. Hambileswi vuyelo byin’wana eka xiviko lexi mayelana ni lava endlaka vusodoma ni swiendlo swin’wana swa rimbewu swo biha, ku kumiweke leswaku a swi hundzeletiwile, nkambisiso lowu wu kombise leswaku vanhu va lahlekeriwe ngopfu hi mahanyelo lamanene endzhaku ka nyimpi.

Ku ve ni nkarhi laha vanhu va ringeteke ku tikhoma. Hi xikombiso, eka xiya-ni-moya, eka tifilimi ni le ka thelevhixini, ku tikhoma loko biha a ku nga pfumeleriwi. Kambe sweswo a swi tlhaveriwanga hi dyambu. Khale ka holobye wa dyondzo wa le United States, William Bennett, u te: “Hi va-1960, tiko ra Amerika ri sungule ku hohloka, ri tlhelela endzhaku.” Naswona swi ve tano ni le matikweni man’wana yo tala. Ha yini ku hohloka loku ka mahanyelo ku nyanye ngopfu hi va-1960?

Hi malembe wolawo ku ve ni mavandla ya ntshunxeko wa vavasati leswi kotlaneke ni ku cinca loku veke kona mayelana ni timhaka ta rimbewu loku a ku fambisana ni mahanyelo lamantshwa. Nakambe ku endliwe maphilisi yo sivela mbeleko lama tirhaka kahle. Sweswo swi endle leswaku vanhu va tiphina hi rimbewu va nga chavi leswaku va nga tika, va sungule ku vulavula hi “ku va ni vuxaka bya rimbewu ntsena leswaku va titsakisa va nga tshembisananga vukati” kumbe “ku etlela na munhu loyi va nga rhandzaniki na yena,” swi sungule ku andza.

Hi nkarhi lowu fanaka, vatsari va mahungu, tifilimi ni thelevhixini swi sungule ku debyisa mahanyelo ya leswi swi swi kombisaka ni ku swi vulavula. Hi ku famba ka nkarhi Zbigniew Brzezinski, khale ka murhangeri wa ndzawulo ya Vuhlayiseki bya Tiko le United States, loko a bula hi swilo leswi kombisiwaka eka TV, u te: “Swi le rivaleni leswaku swi khutaza ku titsakisa, swi endla leswaku madzolonga ni swiendlo swa tihanyi swi vonaka swi ri nchumu lowu tolovelekeke, [naswona] swi khutaza ku tikhoma ko biha hi tlhelo ra rimbewu.”

Hi va-1970, michini yo tlanga vhidiyo se a yi tirhisiwa ngopfu. Emakaya ya vona, vanhu a va kota ku hlalela tivhidiyo ta ku tikhoma ko biha, ni swiendlo swa rimbewu leswi hombolokeke, leswi a va nga ta lava ku voniwa va ri karhi va swi hlalela etisinema. Masiku lawa, emisaveni hinkwayo munhu a nga languta swifaniso leswi nga byambula eka Internet loko a ri ni khompyuta.

Hi xitalo vuyelo bya kona bya chavisa. Mulanguteri wa khotso le United States wa ha ku vula a ku: “Emalembeni ya khume lama hundzeke loko vana va nghena laha khotsweni, a ndzi kota ku vulavula na vona hi swilo leswinene ni leswo biha. Kambe masiku lawa, vantshwa lava nghenaka laha, a va swi twisisi leswaku ndzi vulavula hi yini.”

Xana Munhu A Nga Wu Kuma Kwihi Nkongomiso Lowunene?

Tikereke a ti hi pfuni hi nchumu etimhakeni ta mahanyelo. Ematshan’weni ya ku hanya hi milawu leyinene hilaha Yesu ni valandzeri vakwe va lembe-xidzana ro sungula va endleke hakona, tikereke ti tiendle xiphemu xa misava leyi ni vuhomboloki bya yona. Mutsari un’wana u tshame a ku: “A yi kona nyimpi leyi tshameke yi lwiwa kambe vanhu va kona va nga vuli leswaku va seketeriwa hi Xikwembu!” Mayelana ni ku hanya hi milawu ya Xikwembu, mufundhisi un’wana wa le Dorobeni ra New York u te: “Kereke yi pfumelele ku tikhoma loko biha swinene.”

Swi le rivaleni leswaku ku hohloka ka mahanyelo hi ndlela leyi ku komba leswaku hakunene ku fanele ku endliwa swo karhi hi mhaka leyi. Kambe ku nga endliwa yini? Ku fanele ku cinca yini? I mani la nga endlaka ku cinca koloko naswona ku ta endliwa njhani?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Ku yayarheriwa ka vanhu hi Nyimpi yo Sungula ya Misava [1914-1918] ku endle leswaku vanhu va nga ha byi xiximi vutomi”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6, 7]

Vuhungasi lebyi thyakeke byi ya byi kumeka hi ku olova