Xana Mahanyelo Ma Hohloka?

YIN’WANA ya tinyiko letikulu leti vatswari va nga tinyikaka vana va vona i rirhandzu ra vona leri nga riki na swipimelo ni ku va dyondzisa mahanyelo lawa vatswari lava va hanyaka ha wona, ku nga ri ku vulavula ha wona ntsena.

Loko ku nga ri na mahanyelo lamanene, vanhu vo kayakaya siku ni siku. Mahanyelo lamanene ma endla leswaku vutomi byi va bya ntshima. Ma endla leswaku munhu a tivekela tipakani. Ma veka mindzilakano ni ku hlamusela ndlela leyi vanhu va faneleke va tikhoma ha yona.

Hambiswiritano, mahanyelo yo tala ya ndhavuko ma cinca hi ku hatlisa. Hi xikombiso, Profesa Ronald Inglehart u vula leswaku “vanhu va talela eku titsakiseni hi ndlela leyi ntshunxekeke ngopfu hi tlhelo ra rimbewu ni ku vulavula hi ndlela leyi u rhandzaka ha yona.” Nkambisiso wa Gallup lowu endliweke ematikweni ya 16 hi 1997 wu vutise vaaka-tiko leswaku va ri yini hi ku hlanganyela rimbewu ehandle ka vukati. Gallup wa vika: “Ku amukela mahanyelo ya manguva lawa ku sukela eka 90 wa tiphesente kumbe ku tlula ematikweni ya le Yuropa Vupela-dyambu ku ya eka tiphesente leti nga ehansi ka 15 eSingapore ni le Indiya.”

Van’wana va wu rhandzile ntshunxeko lowu lowuntshwa wa timhaka ta rimbewu. Hambiswiritano, The Rise of Government and the Decline of Morality, hi James A. Dorn, yi vula leswaku “ku tala ka vana lava tswariwaka hi vatswari lava nga tekanangiki” ni ku “hohloka ka mindyangu” i “swikombiso leswi nga erivaleni swa ku hohloka ka mahanyelo lamanene.”

Mahanyelo Man’wana Lama Hohlokaka

Mahanyelo man’wana lawa a ma xiximiwa khale se ma hohlokile swinene sweswi. Nkambisiso wa Misava Hinkwayo wa Mahanyelo, lowu a wu rhangeriwe hi Profesa Inglehart, wu vika leswaku “vulawuri a bya ha xiximiwi” ematikweni lama hluvukeke.

Nchumu wun’wana lowu a wu tekiwa wu ri wa risima a ku ri ku gingiriteka entirhweni. Hambiswiritano, ku ni vumbhoni lebyi kombisaka leswaku na swona se swa xaxa. Le United States, National Federation of Independent Business yi kambele vatirhi lava tlulaka hafu ya miliyoni. “Vanhu va tiphesente ta 31 lava kamberiweke va vule leswaku ku kuma vanhu lava nga ta nghena emintirhweni leyi pfulekeke swa tika kasi vanhu va 21 wa tiphesente va vule leswaku vatirhi a va tirhi hi ndlela leyi nyawulaka.” Muthori un’wana u ri: “Swi ya swi tika ku kuma vatirhi lava taka va ta tirha ku tlula siku rin’we, lava fikaka hi nkarhi naswona va nga sungulanga va hundza hala bodleleni.”

Ntshikilelo wa ikhonomi wu nga ha vanga mboyamelo lowu. Loko mpindzulo wu ehla, vathori va hlongola vatirhi kumbe ku hunguta swin’wana leswi vatirhi a va vuyeriwa eka swona. Magazini lowu nge Ethics & Behavior wu ri: “Vatirhi lava va nga tshembekiki naswona va nga tinyiketelangiki entirhweni wa vona va sungula ku sola vathori va vona. A va tinyiketeli entirhweni wa vona hikuva mundzuku swi nga ha endleka va heleriwe hi ntirho.”

Tlhandlakambirhi, ku xiyiwe leswaku vanhu a va ha ri na mahanyelo ni ku anakanyelana. Nkambisiso lowu endliweke eAustralia wu gimetise xileswi: “Vathoriwa lava tlulaka 87,7 wa tiphesente va vike leswaku mahanyelo yo biha ehofisini ma khumbe ndlela leyi vatirhi va tikhomaka ha yona.” Enkambisisweni wa le United States wa vativi va mabindzu, “ku vikiwe leswaku 80 wa tiphesente ta lava kamberiweke, va ya va va ni lunya ebindzwini.” Hi ku ya hi xihlovo xa mahungu xa CNN, “vaxavi va khomiwa hi ndlela yo biha lerova va kwalomu ka hafu lava vutisiweke va vule leswaku va hume exitolo va nga xavanga hikwalaho ka ku khomiwa hi ndlela yo biha. Hafu ya vona va vula leswaku va tala ku vona vanhu va vulavula hi riqingho lera xivandza-nyongeni va ri karhi va ba huwa kumbe hi ndlela leyi nga kombisiki mahanyelo. Naswona vachayeri va tsevu eka va khume va vula leswaku va tala ku vona vanhu va chayela hi ndlela ya vusopfa kumbe ya futa.”

Vutomi Bya Vanhu I Bya Risima Ku Fikela Kwihi?

Eswiyin’weni swin’wana, vanhu va vula leswaku va ni “timfanelo” to karhi, kambe leswi va swi vulaka a swi fambisani ni leswi va swi endlaka. Hi xikombiso, Institute for Global Ethics yi endle vulavisisi eka vanhu lava humaka ematikweni ya 40. Lava endlaka 40 wa tiphesente va hlawule “ku xixima vutomi” tanihi ndlela ya risima leyi welaka eka ta “nkoka swinene” to sungula ta ntlhanu.a

Kambe, entiyisweni ku humelela yini? Kunene matiko lama hluvukeke ma na rona rifuwo leri nga herisaka ku xaniseka ka vanhu. Kambe hi 1998, buku leyi tsariweke hi Carol Bellamy, mukongomisi-nkulu wa Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko yi vule leswaku ku sika “ku hoxa xandla eka ku fa ka vana lava nga ehansi ka malembe ya ntlhanu va kwalomu ka 12 wa timiliyoni hi lembe ematikweni lama ha hluvukaka, ku nga nhlayo leyikulu ku tlula hinkwato endzhaku ka liya ya Black Death leyi hlaseleke eYuropa hi lembe-xidzana ra vu-14.” Swiviko swo tano swa va chavisa hinkwavo lava tlangelaka vutomi bya vanhu. Bellamy u ri: “Kambe, nkitsikitsi wa misava hinkwayo wa nsiko a wu va chavisanga vanhu, hambileswi ku nga ni vumbhoni byo tala ni bya sayense lebyi kombisaka khombo. Ku yisiwa nyingiso lowukulu eka timakete ta misava ta timali ku tlula lowu yisiwaka eka makhombo lama vangiwaka hi nsiko—kumbe mimbuyelo leyi nga vaka kona loko vanhu va wundleke kahle.”

Langutelo leri hoxeke swinene hi vutomi ra vonaka ni le ka vatirhi va le swibedlhele. Sweswinyana hi va-1970, ricece leri a ri velekiwa ri ri ni mavhiki ya 23 a ri ri ekhombyeni lerikulu ra ku fa. Namuntlha, kwalomu ka 40 wa tiphesente ta tincece leti velekiwaka nkarhi wu nga si fika ti nga ha hanya. Hi hala tlhelo, a swi khorwisi leswaku emisaveni hinkwayo ku humesiwa makhwiri ya kwalomu ka 40 ku ya eka 60 wa timiliyoni lembe ni lembe! Makhwiri yo tala lama humesiwaka ma va ma saleriwe hi mavhiki ma nga ri mangani leswaku ma ringana ni ya tincece leti ma dokodela ma lwaka hi matimba leswaku ma ma ponisa! Xana leswi swi nga laha henhla swi kombisa leswaku ku ni ku pfilunganyeka emhakeni ya mahanyelo?

Ku Laveka Nkongomiso eMhakeni Ya Mahanyelo

Loko va vutisiwa xivutiso lexi, “Hi tihi timhaka leti nga riki ta nkoka evuton’wini?” vanhu vo tala va lava vutisiweke hi nhlangano wa Gallup va hlawule “mhaka ya ku nga tshembeki evukhongerini bya vona” tanihi nchumu wun’wana eka yimbirhi leyi nga riki ya nkoka. Xisweswo, a swi hlamarisi leswi nhlayo ya vanhu lava vaka kona ekerekeni yi yaka emahlweni yi hunguteka. Profesa Inglehart u ringanyeta leswaku ku fuwa ka matiko ya le Vupela-dyambu ku “endle leswaku vanhu va titwa va sirhelelekile” nileswaku “leswi swi endle leswaku vanhu va nga ha vi na mhaka ni nseketelo lowu a va wu kuma evukhongerini.”

Vanhu a va ha swi lavi ku landzela vukhongeri swin’we ni ku tshemba Bibele. Enkambisisweni wun’wana wa misava hinkwayo, vanhu va vutisiwe leswaku va fanele va tshemba mani kumbe yini lexi nga ta va pfuna va vona leswi nga swinene. Vo tala va vule leswaku va fanele va tshemba ntokoto wa vona vini. Xiviko xa vakambisisi xi ri: “Rito ra Xikwembu a ri tekiwa ri ri nchumu wa vumbirhi lowu nga ekule swinene, naswona wu nga riki wa nkoka.”

A swi hlamarisi leswi mahanyelo ma yaka ma nyanya ku biha! Ku pfumaleka ka nkongomiso wa mahanyelo swin’we ni ku kandziyisiwa ngopfu ka tipakani ta swilo leswi vonakaka ni vutianakanyi, swi endle leswaku vanhu va va ni makwanga naswona va nga ha khathali hi ndlela leyi van’wana va titwaka ha yona. Hi swihi swilo swa nkoka leswi lahlekeke hikwalaho ka ku cinca loku?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 4, 5]

Ku hohloka ka mindyangu, ku honisiwa ka milawu ya mahanyelo ni ku tikhoma loku nga lawulekiki namuntlha swi endla leswaku mahanyelo ma nyanya ku biha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ku humesiwa makhwiri ya tincece ta timiliyoni, leti ti nga titsongo hi mavhiki ma nga ri mangani eka leyi yi velekiweke ku nga si fika nkarhi wa yona