Vantshwa Va Vutisa . . .

Xana Ndzi Kula Hi Ndlela Leyinene?

“A ndzi ri un’wana wa vana lavatsongo ngopfu etlilasini—naswona a ndzi nga ri na ntiko lawukulu. Mavoko ya mina a ndzi nga ma rhandzi. A ndzi vona onge ma lale ngopfu. Ndzi endle ni oda ya swilo swa ku tiolola ha swona leswi a swi kombisiwe endzhaku ka buku ya switori. A swi pfunanga nchumu.”—Eric.

“A ndzi lehanga hi ndlela leyi ringaneleke. Ndzi ni malembe ya 13 hi vukhale kambe ndzi lehe [timitara ta 1,5] ntsena. Hinkwavo etlilasini va lehile! Kambe, va kona vafana lava komeke, kambe, va tikomba va ta kula hi ximumu. Ku koma a ndzi twani na swona! A ndzi koti ku vona nchumu! Onge ndzi nga leha sweswi.”—Kerri.

KU LEHA ngopfu! Ku koma ngopfu! Ku nyuhela ngopfu! Ku lala ngopfu! Leswi a swo va xihlekiso eka tintangha leti nga ni tihanyi ntsena. Vantshwa vo tala va tilanguta hi ndlela leyi, nkarhi hinkwawo loko va languta xivoni. Wansati un’wana wa le Spain wo lalanyana loyi va nge i Mari wa tsundzuka: “Loko ndzi ri ni malembe ya 13, a ndzi venga nhompfu yanga; a yi pfuleke lerova a ndzi ehleketa ku endla vuhandzuri! Naswona miri wa mina a wu nga ri na xivumbeko! Sesi wa mina a a ri ni rhoko leri a ri n’wi tshama kahle. Loko ndzi ringeta ku ri ambala, hinkwavo va hlekile.”

Loko u ri eka ‘vurhumbuki bya vuntshwa,’ ngopfu-ngopfu enkarhini wa ku hundzuka ka miri ni mintlhaveko loku tiviwaka tanihi ku kula (puberty) swa olova ku ka u nga titsakeli. (1 Vakorinto 7:36) Hi laha wena u vonaka ha kona, tintangha ta wena ti kula ti va vanhu vo leha, vo saseka. Kambe u nga ha vona onge wena a wu kuli nikatsongo—kumbe u kula ku tlurisa. Nkambisiso wun’wana wu kombise leswaku tiphesente ta 56 ta vana va kondlo-a-ndzi-dyi a ti tsakisiwi hi mimiri ya tona. Valavisisi Jane Norman na Myron W. Harris va vula leswaku vunyingi bya vantshwa volavo lava nga enerisekiki a va tivona va “kome ngopfu” kumbe “va nga kuli.”

Vantshwa vo tala na vona va khumbeka hi ku kula ka swirho swa miri swa le xihundleni; a va tivi loko va kula hi ndlela leyinene. Buku leyi nge Growing Into Love, hi Kathryn Watterson Burkhart ya hlamusela, “mintlhaveko [ya vantshwa] ya ku titlakusa, ku lava ku ringana ni van’wana ni xindzhuti xa vona swi byaleke emirini ya vona, kutani swi va swa nkoka swinene leswaku mimiri ya vona yi kula hi mfanelo.” Kutani, a swi hlamarisi leswi vantshwa va karhatekaka swinene eka swiyimo (swo tanihi titlilasi ta vutiolori) laha mimiri ya vona yi voniwaka kahle—kumbe ku pimanisiwa. Xifanyetana xin’wana xi te: “A ndzi titwi ndzi ntshunxekile ku hlamba ni vafana-kulorhi exikolweni.”

Xana a yi ku tsakisi ndlela leyi miri wa wena wu kulaka ha yona? U nga karhateki! Swi nga ha endleka leswaku a ku hoxanga nchumu ha wena.

Switlhavi Leswi Kulaka

Ku kula i ndlela ya ntumbuluko, leyi kombaka rihanyo. Hambi ku ri Yesu Kreste u hundze kona, “a kula emirini ni le miehleketweni.” (Luka 2:52) Ku kula ku katsa ku ndlandlamuka ka swirho swa wena swa mbeleko.a Hambi swi ri tano, swi tlhela swi katsa ku kula hi ku hatlisa, loku hakanyingi ku yi tlulaka kambirhi avhareji ya ku kula hi lembe. Mufana la vitaniwaka Danny wa tsundzuka: “Ndzi sungule ku kula hi [tisentimitara ta khume] hi lembe. Loko ndzi ri ni malembe ya 13 a ndzi lehe [timitara ta 1,8].”

Kambe, hakanyingi vanhwanyana va sungula ku kula hi ku hatlisa hi malembe mambirhi ku tlula vafana. Kutani loko a ri ni malembe ya 12, nhwanyana a nga leha ku tlula vadyondzi-kulobye va vafana. Kambe a nga ha leha ku va tlula swa nkarhinyana. Ku nga si hela malembe mangani, vafana vo tala va ta ringana na yena hi ku leha va vuya va n’wi tlula.

Kambe, ku kula hi ku hatlisa ku ni swiphiqo swa kona. Hi ntolovelo, swirho leswi rhangaka swi kula i milenge ya wena. Kutani, milenge ya wena yi nga ha tlula mpimo wa miri nkarhinyana. Mutsari Lynda Madaras u tshaha xinhwanyatana xin’wana xi ku: “Loko ndzi ri ni malembe ya khume-n’we a ndzi lehenyana ku tlula [timitara ta 1,5], kambe enengeni ntanghu a ku ri 8 hi sayizi. Ndzi ku e-e, loko milenge ya mina yo ya yi kula, yi ta kota ya ndlopfu! Kambe ndzi ni malembe ya 16 sweswi, naswona ndzi lehe [timitara ta 1,7], kambe ndza ha vehela sayizi 8 emilengeni.” Hi ku hatlisa ku landzela ku kula ka milenge ni miri.

Xin’wana lexi vilerisaka ngopfu ku nga ha va xivumbeko lexi hundzukaka lexi u xi vonaka exivonini. Mutsari Lynda Madaras wa hlamusela eka The What’s Happening to My Body? Book for Girls: “Loko u ya u kula, xikandza xa wena xa hundzuka. Xiphemu xa le hansi xa xikandza xa wena xa leha ni xikandza xa wena xi tala.” Leswi swi tano eka vanhwanyana ni vafana. Swi nga ha teka nkarhi wo lehanyana xikandza xa wena xi nga si yimeka kahle.

Hikwalaho ka leswi swiphemu swo hambana-hambana swa miri wa wena swi kulaka hi ku hambana, mavoko ni milenge ya wena swi nga ha vonaka swi lehe hi ndlela leyi khomisaka tingana. Christine, loyi endzhaku a nga kula a va wo saseka wa tsundzuka: “Mavoko ya mina a ma vonaka ma lava ku khumba ehansi.” Nkarhi lowu hakanyingi wu khomisaka tingana, lowu nyumisaka, na wona wu nga fika miri wa wena wu nga si ‘hlanganisiwa, wu fambisana hi matlhelo hinkwawo.’—Vaefesa 4:16.

Lava Va Kulelaka eNdzhaku

Hambi swi ri tano, malembe ya vuntshwa, ma hlamarisa. Nkarhi wun’wana munhu wa malembe ya 12 a nga ha fanisiwa ni munhu wa malembe ya 20. Kambe eka vantshwa van’wana, tihomoni a ti hatlisi ku tirha. Muntshwa un’wana la vitaniwaka Willie u vilela a ku: “Ndzi un’wana wa vana vo koma swinene etlilasini ya mina, naswona ndza swi tiva leswaku swi vava njhani ku vungunyiwa.” Loko swi lava leswaku u tlatlambela leswaku u ringana ni tintangha ta wena, u nga vileli. Hakanyingi, swi vula ntsena leswaku miri wa wena wu kula hi ku nonoka ku hambana ni wa vadyondzi-kuloni.b

Entiyisweni, ku koma kumbe ku vonaka u ri ntsongo eka tintangha ta wena swi nga ku karhata. Allison wa malembe ya 16 wa vilela a ku: “Ndza swi vona leswaku ndzi fana ni n’wana lontsongo, ndzi swi venga njhani!” Xana u nga hatlisisa ku kula? Doo, kambe u nga ku engetela. Eka Yobo 8:11 Bibele yi ri: “Šana mav̌ungu ma nga mila laha nḍope ku nga hav̌a, kumbe tinhlanga ti nga tala laha mati ku nga hav̌a šana?” Tanihi leswi ximilana xi kulaka eka ndhawu leyi nga ni swilo leswi faneleke, na wena u fanele ku wisa kahle ni ku dya swakudya leswi nyikaka rihanyo. Ku tshamela ku dya swakudya leswi nga akiki miri swi ta sivela miri wa wena ku kula hi mfanelo.

Handle ka ku hlayisa rihanyo ra wena hi ndlela leyinene, ku hava lexi u nga xi endlaka hi ku kula ka wena ka miri. Kambe hi ku famba ka nkarhi ku kula ka wena ku ta sungula. Entiyisweni, u nga ha ya emahlweni u kula loko tintangha ta wena se ti lehe ku ringana. Muntshwa la vitaniwaka John wa tsundzuka: “Loko ndzi ri eka ntangha nhungu, a ndzo tlula n’wana un’we wo koma etlilasini, kambe loko ku fika ximumu, ndzi kule hi ku hatlisa. Loko ndzi sungula ntangha kaye, a ndzi ri mufana wo leha ku va tlulanyana etlilasini.” Leswi swi hi tsundzuxa xivutiso xa khale: “Ku langutela lo’ku hlwelaka ka v̌av̌isa mbilu, kambe ku nav̌ela, u vuya u ŝi kuma, i muri wa v̌utomi.”—Swivuriso 13:12.

Kunene, ku hava xitiyisekiso xa leswaku u nga leha ku fana ni mutlangi wa basketball. Loko u ri ni vatswari vo koma, swi nga ha endleka u koma na wena. Hambi swi ri tano, ku koma ku tlula vanghana va wena swi nga ha ku vangela swiphiqo.

Ndlela Yo Hlangavetana Na Swona

Hambi leswi Xikwembu xi nga avanyisiki munhu hi xivumbeko xakwe, vanhu va miehleketo yo koma va tala ku swi endla sweswo. Minkambisiso yi komba leswaku vantshwa hakanyingi va languta lava va kulelaka endzhaku tanihi lava nga tsakisiki ni lava nga riki na timfanelo leti nga ni vantshwa lava langutekaka va wupfile. Va nga tlhela va khirha vanghana va khale lava sweswi se va tikombaka va nga faneleki, leswi va langutekaka va ri vatsongo. Leswi swi nga ha ku ehlisa xindzhuti. Nkambisiso wun’wana wu kombe leswaku endzhaku ka nkarhi loko vantshwa lava kulelaka endzhaku va kula emirini va ringana ni vadyondzi-kulobye, ku tivona va nga faneleki swi nga ha tshama swi ri kona.

Xana u nga hlangavetana na swona hi ndlela yihi? Vantshwa vo tala lava kulelaka endzhaku a va vulavuli ngopfu naswona a va tsaki. Kambe van’wana—ngopfu-ngopfu vafana—va titlakusa kumbe ku va ni ntshiva hi ndlela leyi humeke endleleni va ringeta ku tikokela mahlo ya vanhu. Kambe sweswo a swi nge ku tiseli vanghana. Hi ku famba ka nkarhi, vanhu va ta rhandza leswi u nga swona, hayi ndlela leyi u langutekaka ha yona. Loko u tsakela van’wana naswona u hlakulela musa ni rirhandzu, vanhu vo tala va ta ku tsakela. (Swivuriso 11:25; Vafilipiya 2:4) Loko van’wana va hambeta va ku vungunya kumbe va ku tekela ehansi, ringeta ku bula ni vatswari va wena hi xiphiqo xexo. Va nga ha ku nyika tinhla leti pfunaka.

Nakambe tsundzuka leswaku Xikwembu xi “languta mbilu.” (1 Samuwele 16:7) Bibele yi vula leswaku Hosi Sawulo a a ri un’wana wa vavanuna vo leha swinene, lava a va ri ni vunene eIsrayele. Kambe u hlulekile evuhosini ni le ka vumunhu byakwe. (1 Samuwele 9:2) Hi hala tlhelo, wanuna la vitaniwaka Zakiya “a a komile.” Kambe u katekisiwile hi lunghelo ra ku rhurhela N’wana wa Xikwembu. (Luka 19:2-5) Hikwalaho xilo xa nkoka hi leswi swi nga endzeni ka munhu. Naswona loko miri wa wena wu nga kuli hi ku hatlisa hi laha u nga lavaka ha kona, tiya xivindzi hi ku tiva leswaku leswi i swa ntumbuluko. “Šiṅwana ni šiṅwana ši ni nkari wa šona,” naswona eku heteleleni miri wa wena wu ta fambisana ni ku kula ka wena. (Eklesiasta 3:1) Ku hambana ni leswi, vantshwa van’wana vo tala va vilela va vula leswaku mimiri ya vona yi kula hi ku hatlisa swinene. Xiphiqo xa vona xi ta hlamuseriwa eka xihloko lexi landzelaka eka nongonoko lowu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Vanhwanyana hakanyingi va sungula ku kula hi ku hatlisa hi malembe mambirhi ku tlula vafana. Hambi swi ri tano, vafana vo tala va hatlisa va ringana na vona kutani va hetelela va tlula vanhwanyana hi ku leha