‘Ku Humelela Yini Hi Mina?’

“Swi vonaka onge siku rin’wana loko ndzi pfuka, hinkwaswo a swi cincile. A ndzi cincile hi ku helela.”—Sam.

MALEMBE ya kondlo-a-ndzi-dyi i yini? Hi ku komisa, i nkarhi lowu munhu a nga exikarhi ka malembe ya ku va muntshwa ni ku va munhu lonkulu. I nkarhi lowu u langutanaka ni ku cinca lokukulu—emirini, emintlhavekweni hambi ku ri ku cinca ka ndlela leyi u tirhisanaka ni vanhu ha yona. Hi ndlela yo karhi, ku va emalembeni ya vuntshwa swa tsakisa. Phela, swi vula leswaku se wa kula. Kasi hi hala tlhelo, u sungula ku va ni mintlhaveko leyintshwa hi nkarhi lowu, naswona yin’wana ya yona yi nga ha ku pfilunganya—hambi ku ri ku ku chavisa.

Kambe, a wu fanelanga u swi chava ku va muntshwa. I ntiyiso leswaku vuntshwa byi nga ha fambisana ni gome hi mpimo wo karhi. Kambe bya ku pfuna nileswaku u cinca u va munhu lonkulu. A hi kambisiseni leswaku njhani—xo sungula, a hi kambisiseni mintlhontlho yin’wana leyi vantshwa va langutanaka na yona.

Ku Sungula Ka Malembe Ya Kondlo-a-ndzi-dyi

Miri wa wena wa cinca loko u ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, wu endla leswaku u lunghekela timhaka ta ku veleka. Ku cinca loku, loku vuriwaka malembe ya thugamama, ku heta malembe, naswona a ko khumba ku kula ka swirho swa wena swa mbeleko ntsena, hilaha hi nga ta swi vona hakona.

Vanhwanyana va sungula malembe ya thugamama loko va ri exikarhi ka malembe ya 10 na 12, kasi vafana vona loko va ri exikarhi ka malembe ya 12 na 14. Kambe, leswi ko va swiringaniso ntsena. Hi ku ya hi The New Teenage Body Book, “munhu ha un’we u ni nkarhi wakwe lowu ku cinca loku ku sungulaka ha wona.” Ya engetela: “Xiteji lexi xi sungula hi nkarhi lowu nga faniki eka vanhu vo hambana-hambana.” Hikwalaho, ku hava lexi hoxeke ha wena loko u nghena eka xiteji lexi hi nkarhi lowu nga faniki ni wa tintangha ta wena.

Ku nga khathariseki leswaku xiteji lexi xi sungula rini, kambe xi nga khumba ndlela leyi u langutekaka ha yona, ndlela leyi u titwaka ha yona ni ndlela leyi u langutaka swilo ha yona. A hi kambisiseni swin’wana swa swilo leswi tsakisaka tlhelo swi vaka ntlhontlho emalembeni wolawo.

‘Ku Endleka Yini Hi Miri Wa Mina?’

Xiteji lexi xi sungula hi ku engeteleka ka tihomoni, eka vanhwanyana ku engeteleka estrojini kasi eka vafana ku engeteleka testosterone. Ku cinca ka tihomoni na kona ku hoxanyana xandla eka ku cinca loku hlamarisaka ka xivumbeko xa wena. Entiyisweni, endzhaku ka loko xiteji lexi se xi sungurile, miri wa wena wu kula hi rivilo leri wu nga si tshamaka wu kula ha rona.

Hi nkarhi lowu swirho swa wena swa rimbewu swi sungula ku wupfa, kambe sweswo swo va xiphemu xin’wana xa ku kula ka wena. Swi nga ha endleka u sungula ku leha hi ku hatlisa. Leswi loko wa ha ri n’wana a wu kula hi tisentimitara ta ntlhanu ntsena lembe ni lembe, hi nkarhi lowu u nga leha hi mpimo lowu phindhekeke kambirhi eka lowa ntolovelo.

Enkarhini lowu, swi nga ha endleka u nga wu twisisi miri wa wena. Ku hava lexi hoxeke hi sweswo. Tsundzuka, swirho swo hambana-hambana swa miri wa wena swi nga ha va swi kula hi mpimo lowu nga ringaniki. U nga ha titwa u pfilunganyekile hi mpimo wo karhi. Kambe lehisa mbilu—a wu nge hanyi vutomi bya wena hinkwabyo u titwa hi ndlela yoleyo. Mintlhaveko yoleyo yi ta hundza.

Hi nkarhi lowu wa thugamama, vanhwanyana va sungula ku vona n’weti, ku nga ku tibasisa ka vavasati, ku huma ngati yi suka exivelekweni.a Loko wansati a vona n’weti, u tala ku va ni vusindza, naswona mpimo wa tihomoni wa ehla. Tanihi leswi endlelo leri ri n’wi khumbaka hi tlhelo ra miri ni ra mintlhaveko, swi nga ha tika swinene loko nhwanyana a ha sungula ku vona n’weti. Teresa, loyi sweswi a nga ni malembe ya 17, u ri: “Swi no pfuketana ndzo tikuma ndzi langutane ni xiyimo lexi ndzi nga xi tiviki. Ndzi tikume ndzi pfilunganyekile emintlhavekweni, naswona a swi ndzi twisa ku vava sweswo. Naswona a swi va tano n’hweti ni n’hweti!”

A wu fanelanga u chava loko u sungula ku vona n’weti. Phela, i xikombiso xa leswaku miri wa wena wu tirha kahle. Hi ku famba ka nkarhi, u ta swi kota ku langutana ni xiyimo lexi xo tika. Hi xikombiso, van’wana va kuma leswaku ku endla vutiolori nkarhi ni nkarhi swi hunguta switlhavi. Kambe vanhu a va fani. U nga ha kuma leswaku a wu fanelanga u endla mintirho yo tala yo tika hi nkarhi wolowo. Dyondza ku “yingisa” miri wa wena naswona u wu nyika leswi wu swi lavaka.

Vanhwanyana ni vafana loko va ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, va karhateka ngopfu hi ndlela leyi va langutekaka ha yona. Teresa u boxa xihundla, u ri: “Hi wona nkarhi wolowo ndzi sunguleke ku xiyisisa ni ku khathala ngopfu hi ndlela leyi vanhu va ndzi langutaka ha yona.” U ya emahlweni a ku: “Naswona ndzi kuma leswaku ndzi tshama ndzi karhatekile hi ndlela leyi ndzi langutekaka ha yona. Misisi ya mina a yi kameki kahle, swiambalo swa mina a swi ndzi ringani kahle, naswona a ndzi swi kumi swiambalo leswi ndzi swi rhandzaka!”

Miri wa wena wu nga ha ku xenga ni hi tindlela tin’wana. Hi xikombiso, wa dzuka swinene hi nkarhi wolowo, leswi nga endlaka leswaku u nun’hwa. Ku hlamba nkarhi ni nkarhi, ni ku tiyiseka leswaku swiambalo swa wena swi tshama swi basile, swi nga ku pfuna leswaku u nga vi na risema. Ku tola tiphefumu swi nga pfuna munhu leswaku a nga vi na risema.

Nakambe, emalembeni wolawo, tinhlaribya ta mafurha leti nga enhlongeni ya wena ti humesa oyili yo tala, leswi nga endlaka leswaku u va ni swirhumbana ni ku khwaxa nhlonge. Nhwanyana la vitaniwaka Ann u ri: “Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ndzi lava ku languteka ndzi sasekile, ndzi tikuma ndzi ri ni xirhumbana. Xana ko va nchumu lowu nga emiehleketweni ya mina kumbe swirhumbana swo nun’hwetela ivi swi huma hi nkarhi lowu swi nga lavekiki?” Ku khwaxa ka nhlonge ku endle leswaku Teresa a nga dyi byi rhelela. U ri: “Swi ndzi endla ndzi tivona ndzi swarhile naswona a ndzi ntshunxeki exikarhi ka vanhu hikuva loko va ndzi languta, ndzi vona onge va va va langute nhlonge ya mina leyo khwaxa!”

Ina, vafana na vona va nga va ni xiphiqo xa nhlonge. Entiyisweni, vativi van’wana va vula leswaku vafana hi vona va nga le khombyeni lerikulu ra ku va ni swiphiqo swa nhlonge ku tlula vanhwanyana. Ku nga khathariseki leswaku u jaha kumbe ntombhi, u nga pfuneka hi ku tshamela ku hlamba tindhawu ta miri wa wena leti nga ni mafurha, ti nga ha katsa nhlonge, xikandza, nhamu, makatla, nhlana ni xifuva. Tlhandlakambirhi, ku hlamba misisi ya wena hi xisibi xa kona swi nga pfuna leswaku mafurha ma nga hangalaki ni nhlonge ya wena. Nakambe, ku ni mirhi leyi endleriweke leswaku nhlonge yi nga khwaxi naswona yi susa swirhumbana. Teresa u ri: “Vatswari va mina va ndzi pfunile leswaku ndzi kuma mirhi yo hlamba ni mafurha yo tola. Va tlhele va ndzi pfuna leswaku ndzi nga dyi swakudya leswi nga akiki miri. Loko ndzi nga swi dyi swakudya sweswo naswona ndzi nwa mati yo tala, hakanyingi nhlonge ya mina yi va kahle.”

Ku cinca kun’wana loku khumbaka ngopfu-ngopfu vafana i ku cinca ka rito. Tinsinga ta wena ta rito ta bumbula ni ku tsanyuka emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, leswi endlaka leswaku rito ra wena ri bumbula. Bill a a nga swi twi ni ku swi twa leswaku rito rakwe ri cincile. U ri: “A ndzi nga swi xiyi leswaku rito ra mina ri cincile, lexi a xi hlamarisa hileswaku vanhu a va ehleketa leswaku i rito ra manana kumbe ra sesi loko ndzi hlamula riqingho.”

Minkarhi yin’wana loko rito ri cinca ri va ni mahlehleleti—ra bumbula. Tyrone, loko a ehleketa hi nkarhi lowu a a ha ri muntshwa, u ri: “A swi nyumisa ngopfu. Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ndzi chuhile, rito ra mina a ri va ni mahlehleleti. A ndzi ringeta ku tihlundzukisa swinene.” Tyrone wa engetela, “Endzhaku ka lembe kumbe mambirhi, swi herile.” Loko u langutane ni xiyimo lexi, u nga heli matimba! Rito ra wena ri ta hetelela ri bumburile, kutani ri tshamisa xisweswo.

‘Ha Yini Ndzi Titwa Hi Ndlela Leyi?’

Swi tolovelekile leswaku vantshwa va titwa hi ndlela leyi nga tsakisiki. Hi xikombiso, u nga ha kuma leswaku vunghana bya wena ni munghana wa wena lonkulu, loyi mi kuleke swin’we, byi sungula ku tsana. Sweswo a swi vuli leswaku mi tshame mi tlulana milenge. Kumbexana a mi tali ku tsakela swilo leswi fanaka. Hambi ku ri vatswari va wena—lava eku sunguleni a wu tsutsumela eka vona leswaku u kuma nchavelelo ni nsirhelelo—u ngo ho swi pfuketana u vona onge va languta swilo hi ndlela ya xikhale naswona a va ngheneki.

Hinkwaswo leswi swi nga endla leswaku muntshwa a va ni xivundza. Buku yin’wana yi ri: “Valavisisi van’wana va vule leswaku xivundza xi tala ku hlasela ngopfu vantshwa ku tlula swihlangi kumbe vanhu lavakulu.” Hi ku chava leswaku vanhu va ta ku teka onge u endla swilo leswi nga tolovelekangiki, u nga ha endla xiboho xa ku tumbeta leswi u swi ehleketaka ni ndlela leyi u titwaka ha yona. Kumbexana wa chava ku endla vunghana ni van’wana, u vona onge a nga kona loyi a nga tsakelaka ku va munghana wa wena.

Vantshwa vo tala va hlaseriwa hi xivundza minkarhi yin’wana, swi tano ni hi vanhu lavakulu. Nchumu wa nkoka lowu u faneleke u wu tsundzuka i wa leswaku, a wu nge tshameli ku titwa hi ndlela yoleyo.b Tsundzuka leswaku leswi u nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, swilo swo tala swi ta cinca eka wena. Ndlela leyi u tekaka vutomi ha yona, u langutaka van’wana ha yona hambi ku ri ndlela leyi wena u titekaka ha yona, yi tshamela ku cinca-cinca. Kunene, minkarhi yin’wana loko u tilanguta exivonini, u nga tikuma u cince hi ku helela! U nga ha titwa ku fana na Steve, la nga ni malembe ya 17, la pfumelaka, a nge, “Swa tika swinene ku vula leswaku wa titiva, kasi miri wa wena wu cinca hi ku hatlisa swonghasi.”

Ndlela yin’wana leyinene ngopfu yo susa xivundza i ku endla vunghana ni van’wana. Leswi swi nga vula ku tiva vanhu van’wana lava nga riki tintangha ta wena. Xana va kona vanhu lavakulu lava u va tivaka, lava nga tsakelaka ku endzeriwa? Xana u nga va endlela swintirhwana swo karhi, ngopfu-ngopfu loko va lava mpfuno? Bibele yi khutaza hinkwavo—lavatsongo ni lavakulu—ku ‘ndlandlamuka’ eka vunghana bya vona ni van’wana. (2 Vakorinto 6:11-13) Ku endla tano swi nga endla leswaku u va ni vanghana vo tala.

Marito ya Bibele lama tshahiweke laha henhla ma tamele yin’wana ya misinya ya milawu leyi pfuneke vantshwa lava nga Vakreste ku langutana ni mintlhontlho ya vuntshwa. Loko u hlaya xihloko lexi landzelaka, xiya ndlela leyi Rito ra Xikwembu ri ku pfunaka swinene ha yona evuton’wini bya wena loko u ri karhi u kula.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Vatswari A Va Hetisekanga

“Loko ndza ha ri xihlangi, a ndzi ehleketa leswaku vatswari va mina va hetisekile. Kambe loko ndzi fika emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, ndzi sungule ku vona leswaku a va endli swilo hi ndlela leyi, leyi a ndzi ehleketa leswaku va ta swi endla ha yona. Ndzi vula leswaku ndzi swi xiyile leswaku a va hetisekanga, naswona leswi swi endle leswaku ndzi pfilunganyeka. Khombo ra kona, leswi swi endle leswaku ndzi sungula ku sola ndlela leyi va ehleketaka ni ku endla swiboho ha yona. Kambe leswi ndzi dyondzeke ku vava, ndzi tlhele ndzi va xixima swinene. Ina, a va hetisekanga, kambe hakanyingi leswi va swi vulaka swi va swi ri ntiyiso. Hambiloko va hoxisile, va ha ri vatswari va mina. Hakatsongo-tsongo hi sungule ku tlhela hi va vanghana, leswi ndzi ehleketaka leswaku hi swona leswi talaka ku endleka exikarhi ka vana ni vatswari.”—Teresa, 17.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vantshwa vo tala va endle vunghana lebyikulu ni vanhu lavakulu