Mintiyiso Malunghana Ni Khisimusi, Easter Ni Halloween
BIBELE yi komba leswaku Yesu a ri na malembe ya 33 1/2 loko a vambiwa eku sunguleni ka ximun’wana xa lembe ra 33 C.E., hi nkarhi wa Paseka ya Vayuda. Leswi vulaka leswaku, loko hi hlaya hi tlhelela endzhaku, u velekiwe eku sunguleni ka xixikana xa lembe ra kona.
Ntlango wa vuhedeni wa Varhoma wa Saturnalia, ku nga siku ra ku velekiwa ka dyambu leri nga vonakiki, a wu ta landzela endzhaku ka kwalomu ka tin’hweti tinharhu. Xana ku tlangeriwa ka ku velekiwa ka Yesu ku tise ku yini eka siku ra December 25, leswaku ku kotlana hi ndlela leyi nyenyetsaka ni nkhuvo wa vuhedeni wa ku tlangela ku velekiwa ka dyambu?
Masiku ya December lama komeke, ma endle vagandzeri va va ni nchavo hikwalaho ka vukholwa-hava, a va vona onge xikwembu xa vona xa fa. Va voninge hi makhandlela ivi va tshivela mindzilo leyikulu, va ringeta ku hanyisa xikwembu lexi xi vabyaka. Swi tikombe onge a swi tirha. Endzhaku ka vugima-dyambu bya xixika xa December 21, xikwembu xa dyambu xi tikombe xi kuma matimba tanihi leswi masiku a ma sungula ku leha.
Church Christmas Tab yi ri: “December a ku ri n’hweti-nkulu ya nkhuvo wa vuhedeni, naswona Dec. 25 a ku ri rona nhlohlorhi ya pongo ra nkhuvo wa xixika. Van’wana va vula leswaku bixopo wa Rhoma u hlawule Dec. 25 tanihi siku ra ku velekiwa ka Kreste leswaku a ta ‘kwetsimisa’ minkhuvo ya vuhedeni. Mbuyelo wa kona ku ve mpfangano lowu nga twisisekiki wa vuhedeni na minkhuvo ya Vukreste leyi namuntlha vanhu va yi vulaka Khisimusi.” Xihloko lexi xa pfumela: “Rito ‘Khisimusi’ a ri kona eBibeleni. Naswona Matsalwa a ma vuli leswaku ku fanele ku tlangeriwa ku velekiwa ka Yesu.”
A swi hlamarisi leswi mufundhisi Tertullian a vileleke a ku: “Hina, lava a hi nga ti hlayisi Tisavata, min’weti leyintshwa ni minkhuvo yin’wana, leyi tshameke yi amukeleka eka Xikwembu, ha swi hundzeleta hikuva hi hlayisa swinene Saturnalia [ni minkhuvo yin’wana ya vuhedeni], hi nyikana tinyiko, . . . naswona hi tlangela mintlango ni minkhuvo ya ku xixima vanhu hi ku endla madzolonga.”
Mupapa Gregory wo Sungula u ye emahlweni ni mikhuva leyi leyi thyakeke. Hi ku ya hi magazini lowu nge Natural History, “ematshan’wini yo ringeta ku herisa mikhuva ni ripfumelo ra vanhu volavo, mupapa u va khutaze a ku, yi tirhiseni. Loko ntlawa wa vanhu wu gandzela nsinya, ematshan’wini ya leswaku mi wu tsema, wu nyiketeleni eka Kreste ivi mi va tshiketa va ya emahlweni ni vugandzeri bya vona.”
Ntiyiso Ni Mavunwa A Swi Hlanganisiwi
Xana lunghiselelo leri a ri amukeriwa hi Xikwembu? Xiya xitsundzuxo xa Xikwembu lexi sivelaka vanhu va xona leswaku va nga hlanganyeli eka vuhedeni bya le Kanana xi ri: “Tšhav̌a ku phasiwa . . . [hi] ku lav̌a ŝikwembu ŝa wona, hi laha u nga ta ku: Šana matiko lawa ma tirelisa ku yini ŝikwembu ŝa wona šana? Nḍi ta endla ku kotisa wona, na mina. U nga ṭhuki u endlela Yehova, Šikwembu ša wena hi ŝeŝo: hikuv̌a v̌a endlela ŝikwembu ŝa v̌ona hikwaŝo le’ŝi yilaka e mahlweni ka Yehova, ni leŝi a ŝi v̌engaka.” (Deteronoma 12:30, 31) Xitsundzuxo lexi fanaka xi phindhiwile eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki: “Mi nga rwaleni mpingu wuṅwe ni la’v̌a nga pfumeriki; hikuv̌a ku hlangana ku kwihi e šikari ka ku lulama ni ku homboloka? Kumbe ku v̌onakala ku ni ku hlangana kwihi ni munyama? Kriste u ni ntwanano wihi na Belial [nhlamuselo ya le hansi, Sathana, NW]? Kumbe l’a pfumelaka o ni ku av̌eriwa kwihi ni l’a nga pfumeriki?”—2 Vakorinto 6:14, 15, BX.
Xana hi wihi nandzu lowukulu lowu Xikwembu xi wu vonaka eka swikwembu leswi swa mavunwa ni ku swi gandzela? Saturn a a ri xikwembu xa dyambu xa Varhoma lexi a xi dzunisiwa hi nkhuvo wa Saturnalia. Xana a xi ri xa nkoka? Simon Schama, profesa wa matimu eYunivhesiti ya le Harvard, u n’wi vula “muhlohloteri-nkulu wa madyo, vudakwa ni tinxaka tin’wana ta vubihi.” Magazini wa Lear’s wu vula leswaku siku ra ku wisa “i siku leri dumeke ra ku kukutlela vhinya emisaveni ya khale.”
Ku tinyiketela evugandzeri bya Mithra, xikwembu xa dyambu, ku hangalakile eAsia. Hi ku ya hi Gabriel Seabrook, mulavisisi wa vukona bya vanhu, u n’wi vula leswaku a a “ri xikwembu xa nyimpi, lexi niseke matlharhi lama lovisaka, ni mavabyi lama nga tshungulekiki eka valala va xona exivandleni xa nyimpi.”
Eka vugandzeri bya dyambu exikarhi ka Vaaztec, ngati ya vanhu a yi halatiwa swinene. Magazini wa Natural History wu hlamusela leswaku “loko vahlaseriwa va nga nyiketiwi eka swikwembu swa dyambu, vanhu hinkwavo—ku katsa ni swikwembu—a va ta fa.”
Endzhaku ko kambisisa masungula ya mintlango leyi (vona bokisi laha hansi), kumbexana a swi nge ku hlamarisi leswi valoyi ni vagandzeri va Sathana va ha xiximaka December 25. San Francisco Chronicle ya December 21, 1991, yi tshaha noyi loyi a nga mutsari la dumeke wa muhedeni, loko a ku: “Leyi hi yin’wana ya tiholideyi ta hina leti karharisaka swinene. A hi etleli vusiku hinkwabyo.” Xirho xa ntlawa lowu vitaniwaka Ntwanano wa Xikwembu-kati, xi te: “Hi endla mihivahivana yo karhi. . . . Swirho swa huvo ya hina ya vafundhisi swi endla ntlango lowu nga xihundla mayelana ni ku velekiwa ka n’wana wa dyambu.”
Xana Xikwembu kumbe N’wana wa xona, va ta ku amukela ku dzunisiwa ko tano, loku fanaka ni ka vugandzeri bya swikwembu swa mavunwa?
Xana I Easter—Kumbe I Astarte?
Minkhuvo yoleyo ya siku ra ku wisa ra ndyangu yi sungula ni mixo loko va pfuka va ya nkhinsamela ku huma ka dyambu hi xichavo lexikulu. Vana va ambala tinguvu ta vona letintshwa, letinene, leti nga ni swihuku leswintshwa. Ntlango wa kona wu katsa swifanekiselo swa mimpfundla, ngula leyi teleke hi mandza lama pendiweke hi mihlovo leyo vangama ni magwinya lama nga ni xihambano. Ku fanele ku ri Easter. Xana hi yona?
Ximun’wana a wu ri nkarhi wo kwetsima eka vagandzeri va rimbewu le Phoenicia. Xikwembu-kati xa vona xa ku veleka, Astarte kumbe Ishtar (Aphrodite eka Magriki), xi yimeriwa hi tandza kumbe mpfundla tanihi mimfungho. Xi na torha leri nga heriki ra ngati ni ra ku tikhoma loko biha ka rimbewu. Swifaniso swa xona hi ku hambana-hambana swi xi kombisa xi ri na swirho swa rimbewu leswikulu ku tlula mpimo, kumbe xi ri na tandza evokweni ra xona naswona xi ri na mpfundla eka lerin’wana. Vunghwavava byo kwetsima a ku ri xiphemu xa vugandzeri bya xona. EKanana, xikwembu-kati xa rimbewu a xi vitaniwa tanihi nsati wa Baal. A xi xiximiwa hi ku ba pongo ra vudakwa ni vuxaka bya rimbewu lebyi hundzeletiweke, vagandzeri va xona a va tshemba leswaku ku hlangana ka vona ka rimbewu a ku xi endla xi xalamuka naswona a ku endla leswaku Baal a hlangana ni nsati wakwe. Hi ku ya hi buku leyi nge Recent Discoveries in Bible Lands, “ku hava tiko leri kumiweke ri ri ni nhlayo leyikulu swonghasi ya swivumbeko swa swikwembu-kati swa ku veleka leswi nga ambalangiki nchumu, swin’wana leswi khomisaka tingana swinene, ku fana na leri.”
Ehansi ka swifaniso swa yena eCarthage, ku tshuburiwe minkambana yo vangama yi ri na marhambu lama hisiweke ya vana lavatsongo. Vatswari va vona, lava hi ntolovelo va nga va swiyimo swa le henhla, a va lava swikwembu leswi swi katekisa rifuwo ni nkucetelo wa vona eka vanhu. Minkambana yin’wana yi kumiwe yi ri na masalela ya vana vo hlayanyana va malembe yo hambana-hambana, minkarhi yin’wana va ri va ndyangu wun’we.
Loko u languta eka bokisi leri nga laha henhla u ta vona ndlela leyi mihivahivana leyi ya khale yi hundzuriwekenyana ha yona manguva lawa. Hambi ku ri vito Easter ri hambane ka tsongo ni vito ra khale ra vuhedeni. Kutani, xana leyi hi yona ndlela yo dzunisa N’wana wa Xikwembu la kwetsimaka?
Halloween—Vusiku Bya Khale Lebyi Chavisaka
I vusiku byo hetelela bya October. Hi ku voningeriwa hi n’weti, ntlawa lowutsongo wa vanhu lava ambaleke tinguvu leti fanaka wu famba hi yindlu ni yindlu wu ri karhi wu lava leswi wu swi lavaka hi vukarhi lebyikulu. Etinyangweni tin’wana ku veketeriwe makwembe lama tsematsemiweke, lama nyangatsaka, lama eka wona ku tlhomiweke makhandlela lama pfurhaka—lama endliweke hi mafurha ya munhu. Tinyangwa tin’wana ti ntshona ngati ya munhu. Lebyi i vusiku bya Samhain, hosi ya lava feke, ya Macelt.
Kumbexana ku hava nkhuvo wun’wana “lowu endliweke wa Vukreste” laha Sathana a swi kotaka ku tidzunisa hi byakwe naswona a tsundzuka vanhu vakwe lava sweswi va feke. Mutsari J. Garnier u ringanyeta leswaku ku tlangeriwa ka masiku ya ku xaniseka ni rifu ku nga landzeleriwa ku ya fikela le ndzhaku, eku lovisiweni ka valandzeri va yena hinkwavo lava nga vanhu, ku katsa ni vana lava velekiweke hi ku hlangana ka vanhu na tintsumi leti dyoheke, hi nkarhi wa Ndhambhi. Tinxaka ta vanhu emisaveni hinkwayo ta yi endla minkhuvo ya lava feke, “leyi a yi hlanganyeriwa hi vanhu hinkwavo, hi ku ya hi xiviko xa Muxe, a yi khomiwa hi siku leri fanaka na leri Ndhambhi yi nga humelela hi rona, ku nga siku ra vukhume-nkombo ra n’hweti ya vumbirhi—n’hweti leyi lavaka ku fana na November wa namuntlha.”—The Worship of the Dead, hi J. Garnier.
Vaprista va nkarhi wolowo a va nga vekeriwi etlhelo. Ku vuriwa leswaku hi October 31, Samhain a a ntshunxa mimoya ya lava feke leswaku yi ta hlangana ni lava hanyaka. Vaprista va kona a a va tsendzeleka ni mintsendzele va khome timboni, naswona loko va fika endlwini, va fike va lava mali leswaku yi va gandzelo eka Sathana.
Halloween i siku lerikulu ra ku endla mihivahivana ya vusathana. Hi ku ya hi xihloko xa USA Today, “I siku ra ku wisa ra vukhongeri ra lava nge masirheni, laha vagandzeri va Sathana va endlaka magandzelo, naswona valoyi va tlangela hi swikhongelo kumbe hi ku nyika lava feke swakudya hi ku rhula.” Yi tshahe noyi wa le Washington Bryan Jordan loko a ku, “[Vakreste] a va swi voni, kambe va hlanganyela na hina eku tlangeleni ka holideyi ya hina. . . . Ha swi tsakela leswaku va tlangela na hina.”
Vatswari, xana ma swi lava leswaku vana va n’wina va tekelela mihivahivana leyi yo biha?
[Bokisi leri nga eka tluka 20]
Swifanekiselo Swa Khisimusi
Murhi wa Khisimusi “wu ni vuxaka lebyitsongo ngopfu ni nkhuvo wa Vakreste kambe wu hlangana ngopfu ni mihivahivana ya vuhedeni leyi lweke hi matimba leswaku yi tshama yi ri kona hi malembe xidzana, mihivahivana ya ku vonakala ni ya ku tswariwa nakambe.” (The Boston Herald) “Mirhi leyi nga ni swisasekisi leswi nembelelaka eka yona a ku ri xiphemu xa minkhuvo ya vuhedeni hi malembe xidzana.”—Church Christmas Tab.
Murhi wa rihlaza a wu tolovelekile eka Macelt “leswaku wu hlayisa va ndyangu va ri eka xiyimo lexinene hi nguva ya xixika. . . . Wu nga va sirheleta eka leswo biha, wu nga va pfuna ku hlamusela milorho naswona wu nga sirhelela muti eka rihati.”—Beautiful British Columbia.
Phakama “ri huma eka Vaprista va le Nghilandhi lava a va ri tirhisa eka vugandzeri lebyi nga tolovelekangiki lebyi fambisanaka ni vudemona ni vungoma.”—Church Christmas Tab.
Hi December 25 “vagandzeri va Mithra a va tlangela ku velekiwa ka Mithra . . . Ku hava nawu wa le Bibeleni lowu kombisaka leswaku December 25 i siku ra ku velekiwa ka Yesu.”—Isaac Asimov.
Ku nyikana tinyiko a ku ri xiendlakalo xa Saturnalia. “Enkhubyeni lowu a wu languteriwa ku nyika vanghana va wena hinkwavo tinyiko.”—Ancient Italy and Modern Religion.
Nyeleti “leyi a yi ri ehenhla ka murhi a yi gandzeriwa eVuxeni tanihi mfungho wa ku tenga, vunene ni ku rhula emalembeni ya 5 000 Kreste a nga si velekiwa.”—United Church Herald.
Khandlela “a ri humi kona . . . eka xikwetsimisiso xa Vukreste. Hi ri teke eka altara ya khalenyana, murhi wa timongo lowu Vaprista va kwalaho a va wu tirhisa tanihi altari.”—United Church Herald.
Santa ri yiviwe “eka ntsheketo wa khale wa Jarimani: ‘Thor a ri wanuna la kuleke, wo hlekisa naswona a ri ni vunghana, wo nyuhela swinene, a ri na malebvu yo leha, yo basa. Ku vuriwa leswaku a chayela xikalichana naswona a a tshama eNorthland . . . Naswona a voniwa hi ndzilo, kholoro ya yena yi ri leyo tshwuka. Xitiko xin’wana ni xin’wana emutini a xi kwetsima eka yena, naswona ku vuriwa leswaku a rhelela a ya eka xona hi chimela.”—United Church Herald.
[Bokisi leri nga eka tluka 21]
Mihivahivana Ya Ximun’wana
Easter “eku sunguleni a ku ri nkhuvo wa ximun’wana wo dzunisa xikwembu-kati xa Mateuton xa ku voninga ni xa ximun’wana lexi a xi tiviwa tanihi Eastre eAnglo-Saxon.” (The Westminster Dictionary of the Bible) “Ku hava vumbhoni bya leswaku nkhuvo wa Easter a wu hlayisiwa, eka Testamente Leyintshwa.”—Encyclopædia Britannica.
Mpfundla “a wu famba na Ostara xikwembu-kati xa le Jarimani.”—Funk & Wagnalls Standard Dictionary of Folklore, Mythology and Legend.
Mandza “ku vuriwa leswaku a ma pendiwa ivi ma dyiwa eminkhubyeni ya ximun’wana khale le Egipta, Persia, Greece na le Rhoma.”—Celebrations.
Xihuku xa Easter eku sunguleni “a ku ri harhi ya swiluva kumbe matluka. Xirhendzevutana kumbe xidlodlo lexi a xi kombisa ndlela leyi xirhendzevutana xa dyambu xi rhendzelekisaka xiswona xi ri ematilweni, ivi xi endla leswaku ku ta ximun’wana.” Swiambalo leswintshwa swa Easter swi sungule hi leswi “a swi langutiwa swi ri mukhuva wo biha, naswona a ku ri khombo ku xeweta xikwembu xa Vascandinavia xa Ximun’wana kumbe Eastre, loko u nga ambalanga tinguvu letintshwa, tanihi leswi xikwembu xexo a xi nyika un’wana ni un’wana wa laha misaveni swiambalo leswintshwa.”—The Giant Book of Superstitions.
Magwinya lama nga ni xihambano: “Ku fana ni Magriki, Varhoma lava a va dya xinkwa lexi funghiweke hi xihambano . . . eka minyikelo ya le rivaleni.” A xi dyiwa hi Masaxon lama nga vahedeni, loko va dzunisa Easter.—Encyclopædia Britannica.
Mintirho ya ku huma ka dyambu yi fana ni mihivahivana leyi “a yi endliwa loko vusiku byi ringana ni nhlikanhi, ku hoyozeriwa dyambu ni matimba ya rona lamakulu lama tisaka vutomi lebyintshwa eka hinkwaswo leswi milaka.”—Celebrations.
[Bokisi leri nga eka tluka 22]
Masungulo Lama Chavisaka Ya Halloween
Swipfala-nghohe ni swiambalo leswi fanaka: “Macelt a ma nyika mimoya swakudya, swakunwa ni switshongo ivi va yi wonga leswaku yi suka laha ku nga ni vanhu hi ku ambala swipfala-nghohe ni swiambalo leswi fanaka ivi ma ya emakun’wini ya muti.”
Ndzilo lowukulu “a wu ri ‘ndzilo lowu tshiveriwaka hi marhambu’ hi ku kongoma” lowu eka wona “vaprista a va miyeta xikwembu xa dyambu hi ku endla munyikelo hi swiharhi, na hi vanhu minkarhi yo tala.” (The Tampa Tribune) “Loko va languta ndlela leyi minyikelo yi faka ha yona, Vaprista a va langutela ku kuma ku hlavuteriwa hi leswi nga ta humelela enkarhini lowu taka.”—Beaumont Enterprise.
Loko vana va famba hi yindlu ni yindlu va kombela switshongo va ri karhi va xungeta: “Ku huwelela ka Vaprista ka fana ni ka manguva lawa ‘ka loko vana va famba hi yindlu na yindlu va kombela switshongo va ri karhi va xungeta.’”—Central Coast Parent.
Switori leswi chavisaka: “Mihivahivana ya Muprista la teleke hi ngati, ya swipuku na mimoya, yi nghenisiwa emianakanyweni ya vantshwa. . . . Minkhuvo ya Halloween ni ku vulavula switori leswi chavisaka naswona swi sungule eminkarhini ya Vaprista, lowu ha wona a va vula leswaku mimoya yi famba-famba hinkwako etikweni.”—The Tampa Tribune.
Ku nga khathariseki leswaku tiholideyi leti i ta vuhedeni, van’wana va kandziyisa mhaka ya ku tsona vana ntsako wa minkhuvo ya manguva lawa. Hambi swi ri tano, xana vana lava dyondzisiweke va tiva yini hi Saturn wa khale, Astarte wa khale na Samhain wa khale? Van’wana va tiva swo karhi swa swona. Va swi tiva nakambe leswaku a va swi lavi ku va xiphemu xa swona.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 20]
Mithra
Thor
[Swihlovo Swa Kona]
Mithra: Musée du Louvre, Paris
Thor: The Age of Fable by T. Bulfinch, 1898
[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]
Astarte
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 22]
Skull: U.S. Forest Service photo