Tinyeleti Ti Ku Khomele Yini?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE BRAZIL

“XANA u swi twile leswaku tinyeleti ti ri, hi July leyi taka hi ta chayisana na Mars?” Marito lawa ya risimu ra ntsako ra Cole Porter ma wu hlamusela kahle ntshembo lowu tolovelekeke ni wa khale wa leswaku vumundzuku bya vanhu byi fambisana ni tinyeleti hi ndlela yo karhi.a Kambe xana ku ni ku tirhisana ko karhi ka xiviri exikarhi ka swivumbeko swa le tilweni ni vutomi bya vanhu emisaveni leyi? Loko swi ri tano, xana vanhu va khumbeka hi ndlela yihi? Loko swi nga ri tano, xana tinyeleti kahle-kahle ti tirha yini?

A swi hlamarisi leswaku ha yini vanhu vo tala va khumbeka hi vumundzuku, loko hi xiya swilo swin’wana leswa ha ku humelelaka sweswinyana—ku wa ka Khumbi ra Berlin ni ku hlanhleka ka xitshuketa ka khale ka Soviet Union, ku nga tshembiwi ka varhangeri va tipolitiki, ku vengana ka tinxaka loku funengeteke Afrika na Yuropa, rivengo ra vukhongeri eIndia ni le Ireland, ku hunguteka loku taka xikan’we-kan’we ka nkoka wa mali loku xanisaka matiko yo tala swinene, ni ku xandzuka ka vantshwa. Hi ku ya hi xiviko lexi humaka eYunivhesiti ya Hamburg, 1992 a ri ri lembe ra tinyimpi swinene hi mpfhuka ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, laha ku veke na 52 wa tinyimpi ematikweni yo hambana-hambana leti eka tona a ku hlomiwile swinene. Hi ntumbuluko vanhu lava rhandzaka ku rhula va tivutisa: ‘Xana xiyimo lexi nga cinca-cinciki, ku rhula, ni nsirhelelo hi nga swi lavela tlhelo rihi?’

Ku nga tiyiseki hi vumundzuku swi vange leswaku vuvhumbhi, hi mixaka ya byona yo hambana-hambana, byi andza xikan’we-kan’we. Vungoma bya tinyeleti kumbexana hi byona lebyi tivekaka swinene. Ku hambana ni sayense ya vutivi bya tinyeleti, vungoma bya tinyeleti i “vuvhumbhi laha eka byona ku vuriwaka leswaku matshamisekelo ya tinyeleti ni tipulanete swi lawula timhaka ta vanhu ni swiendlakalo swa le misaveni.” Namuntlha, timiliyoni ta vanhu a ti swi koti ku tshama ti nga hlayi leswi nga eka horoskopu, leswaku ti twa swo karhi hi vumundzuku bya tona.b

Swilo swin’wana leswi vangoma va tinyeleti va vulaka leswaku va kota ku swi vhumbha, swi katsa vuyelo bya swiphiqo swa vukati, ni swiphiqo swa ta rihanyo, ku fuma ni ku hluriwa ka varhangeri va politiki, siku lerinene ra ku pfula bindzu lerintshwa, ni tinomboro to kota ku wina eku gembuleni.

Xiviko xa vandla leri vitaniwaka Reuters, xi vike leswaku mungoma wa tinyeleti Joan Quigley a hamba a endzeriwa hi Nancy Reagan, a lava ku tiva leswaku nuna wa yena, loyi hi nkarhi wolowo a ri muungameri wa United States, u fanele a nyikela tinkulumo takwe rini, naswona xihaha-mpfhuka xakwe xi fanele ku suka ni ku phatsama rini. New Catholic Encyclopedia yi vule leswaku “Phophu Julius II [1503-13] a tirhisa vungoma bya tinyeleti leswaku a kota ku hlawula siku ra ku ambexiwa ka yena xidlodlo kasi Paul III [1534-49] a byi tirhisela ku tiva nkarhi lowu faneleke wa Nhlengeletano yakwe yin’wana ni yin’wana ni huvo ya vafundhisi.” Alfred Hug, mukongomisi wa bindzu ra Maswisa leri tirhisaka vungoma bya tinyeleti ku letela vavekisi va mali emakete ya nxaviselano, u tiyisekise leswaku vuyelo bya kona i byinene hi ndlela leyi hetisekeke. Wa tiyisekisa: “Swi tsariwe etinyeletini.”

Entiyisweni, vo tala va vona onge tinyeleti ta byi lawula vutomi bya vanhu. Xana vungoma bya tinyeleti byi sungurise ku yini? Xana buku ya khale, Bibele, yi hi byela swin’wana hi vungoma bya tinyeleti ni vangoma va tinyeleti?

[Tinhlamuselo ta le hansi]