Ha Yini Ndzi Fanele Ndzi Tlhelela Exikolweni?

KU LAVA ka Robert ntirho ku ve ntokoto lowu pfilunganyaka ku ringana malembe manharhu. Eku heteleleni, loko a ri ni malembe ya 21, u thoriwe ku va mutsundzuxi wa vana endhawini yo hungasa hi nkarhi wo wisa. Hambi leswi sweswi a wisilenyana, kambe Robert a karhele swinene hikwalaho ko lava ntirho nkarhi wo leha. U ri: “Vatswari va hina vo ka va nga swi twisisi. Swa tika swinene ku kuma ntirho masiku lawa.”

Ku fana na Robert, vantshwa va ntsandza-vahlayi lava ha ku pasaka exikolweni, va nghenela mintirho yo hambana-hambana lembe rin’wana ni rin’wana. Va ni ntshembo. Va ni makungu yo karhi. Kambe vunyingi bya vona a va wu kumi ntirho lowu va wu lavaka.

Xisweswo, vo tala va engetela tidyondzo ta vona.a Magazini lowu nge Fortune wu ri: “Loko mintokoto ya [va-1970] yi kombise leswaku dyondzo a yi pfuni nchumu, malembe ya [va-1980] ma nyika vanhu vonelo leri hambaneke: Tikumele digri kumbe u xaniseka.”

Ha Yini Ku Ri Ni Xiphiqo?

Ha yini dyondzo yo engetela hakanyingi yi ri ya nkoka? Xo sungula, namuntlha mintirho yo tala yi lava vutshila bya xiyimo xa le henhla swinene. Vayimeri va Ndzawulo ya Vatirhi va le United States va ri: “Munhu loyi a a tirha ku teka mali leyi vekiwaka ebanki u siviwe hi michini leyi tekaka mali ni leyi humesaka mali. Sweswi [munhu loyi a a teka ni ku humesa mali] u fanele a ndzi hlamusela hi tinxaka tinharhu to veka mali, a tlhela a ndzi hlamusela xivangelo lexi endlaka leswaku ndzi tirhisa ndlela leyin’wana ematshan’wini ya leyin’wana.” William D. Ford, mutshama-xitulu wa Yindlu ya vuyimeri ya Komiti ya Dyondzo ni Ntirho u ri: “Mintirho yo olova yi herile.”

Xa vumbirhi, van’wana va vona onge swikolo a swi va dyondzisi vadyondzi hi laha ku eneleke. Va vula leswaku ku kandziyisiwa ngopfu ka timhaka to fana ni ku tirhisiwa loko biha ka swidzidzirisi, AIDS ni dyondzo ya ku lawula mbeleko swi siva dyondzo ya ku hlaya, ya ku tsala, ni ya tinhlayo. Dok. Robert Appleton, la nga na 27 wa malembe a dyondzisa, u rila hi leswaku fambiselo ra le xikolweni ri tikomba ri hundzuke “nhlangano wa timhaka ta vanhu,” lowu endlaka ntirho wo tika swinene wo “langutana ni swiphiqo leswi eku sunguleni a swi nga langutiwi swi ri xiphemu xa ntirho wa xikolo.”

Hikwalaho ka leswi swikolo swin’wana swi tsandzekaka ku dyondzisa swichudeni vutshila lebyi lavekaka, swichudeni swo tala leswi paseke eswikolweni swa le henhla swa tsandzeka ku tiwundla. Joseph W. Schroeder, mininjhere wa Ndzawulo ya Ntirho ya Florida u ri: “A swi dyondzisiwanga ku tirha. Nkarhi na nkarhi vathori va ndzi byela leswaku vantshwa a va swi koti kahle ku tsala ni ku hlaya. A va swi koti ku tata fomo ya xikombelo xa ntirho.”

Xivangelo xa vunharhu lexi xi nga ha endlaka leswaku ku laveka dyondzo yo engetela hi leswaku ematikweni yo hlayanyana ku ni vanhu vo tala lava nga ni tidigri, lava lavaka mintirho. The New York Times yi ri: “Swichudeni swa le kholichi leswi lavaka mintirho swi tele ku tlula mintirho leyi swi yi dyondzeleke. Hikwalaho ka ku tala loku,” xiviko xa engetela, “vathori a va swi lavi ku thola vanhu lava paseke eswikolweni swa le henhla lava nga riki na vutshila ngopfu.”

Vo tala va tlhelela exikolweni leswaku va ta kuma ntirho lowu lavekaka leswaku va ta kota ku tihlayisa hi ndlela leyi faneleke. EUnited States, 59 wa tiphesente ta vanhu va engetela dyondzo ya vona ya le xikolweni xa le henhla. Leswi swi katsa ku engeteleka lokukulu ka 50 wa tiphesente ta lava a va endla tano hi makume ya malembe lama hundzeke.

Mboyamelo lowu fanaka wa xiyiwa ni le matikweni man’wana. Hi xikombiso, ku sukela hi va-1960, eBritain ku ve ni ku engeteleka lokukulu ka nhlayo ya swichudeni leswi dyondzaka ku tlula ni dyondzo leyi laviwaka hi nawu. Elembeni rin’wana ra sweswinyana, eAustralia ku ve ni 85 wa tiphesente ta lava va heteke dyondzo ya le henhla lava endleke swikombelo etiyunivhesiti to hambana-hambana ni le tikholichi. Kwalomu ka 95 wa tiphesente ta swichudeni swa le Japani swi tsale swikambelo leswaku swi ta engetela dyondzo ya swona hi malembe manharhu, ehenhla ka lawa ma sindzisiwaka hi nawu, loko swi lunghekele ntirho kumbe ku ya ekholichi.

Hambi swi ri tano, dyondzo yo engetela a yi nyiki mimpfuno leyi laviwaka minkarhi hinkwayo. Xana hi byihi vunene hi vubihi bya yona?

[Nhlamuselo ya le hansi]