Xana Ku Ni Ntlhantlho Wo Olova Wa Ku Phirhweka?

KU XAVISA swilo swo tlangisa leswi nga heriki eka vaxavi va timiliyoni lava phirhwekeke i bindzu lerikulu sweswi. Masiku yo wisa lama hlawulekeke, xitirho xa elektroniki lexi rharhanganeke, swintirhwana swo tihungasa leswi ndlandlamuxiweke, hinkwaswo swi tirha ku hundzisa nkarhi wa lava swi tsakelaka. Kambe, ku phirhweka ka ha ri xiphiqo lexikulu. Hambi ku ri hi nkarhi wo wisa, lava yaka etiholideyini va lava munhu la nga va nyanyulaka leswaku va tshama va tsakile. Hambi vaganyuli vo tala va twa va kayivela xin’wana xa nkoka loko va nga ri na xiya-ni-moya lexi rhwalekaka xo va hungasa.

A swi kanakanisi leswaku vuhungasi byo fana ni thelevhixini, bya nyanyula ni ku hangalasa ku phirhweka, kambe swi heta nkarhi wo tanihi kwihi? Eka van’wana swi fana ni mukhuva lowu endliwaka hi xidzidzirisi. Enkarhini lowu landzelaka ku ta laveka swilo leswi nyanyulaka hi mpimo lowu engetelekeke—handle ka swona xiendlakalo lexi u tshameke u xi vona xi ta va lexi tolovelekeke nakambe. Ematshan’wini yo va ntlhantlho, vuhungasi byo tano byi nga hetelela byi ri xin’wana xa swivangi swa ku phirhweka.

TV, hi vuyona a yi vangi ku phirhweka, kambe ku hlalela thelevhixini ku tlula mpimo swi nga ka swi nga ku hlongoli ku phirhweka. Lexi nyanyisaka swilo, nkarhi wo tala lowu u wu hetaka u ‘hlalele’ TV, wu endla leswaku u tihambanisa ni swilo swa xiviri. Hi xikombiso, eka vana leswi swi humelela ko tala. Eka nkambisiso wun’wana laha vana va malembe ya mune na ntlhanu va vutisiweke leswaku va nga tsakela ku tshika TV kumbe vatata wa vona, un’we eka vanharhu va vule leswaku a va ta kota ku hanya handle ka papa!

Ku lava ku enerisa ku navela kun’wana ni kun’wana a hi wona ntlhantlho. Vana vo tala sweswi va “kurisiwa enguveni leyi yimeke kahle hi swilo leswi vonakaka, laha va nga ha vaka ni xitlangiso xin’wana ni xin’wana, tiholideyi tin’wana ni tin’wana, fexeni yin’wana ni yin’wana leyintshwa,” hi ku vula ka xandla xa Social Democratic epalamendhe ya le Jarimani. Xana swi kona swin’wana leswi va nga ha tsakisiwaka ha swona? Ku nga va ku ri hi leswaku vatswari lavanene hi ntumbuluko lava nyikaka vana va vona nchumu wun’wana ni wun’wana wa sweswinyana entiyisweni va khulela vana va vona gondzo ra ku phirhweka loku nga tshungulekiki loko se va ri vanhu lavakulu.

Rimitsu Leri Vangaka Ku Phirhweka

Ku lava ku balekela ku phirhweka hi laha ku heleleke a swi twali. Vutomi eka misava leyi byi nga ka byi nga vi ku nyanyuka ni ntsako lowu tshamaka hi masiku. Ku langutela ko tano loku nga riki ka xiviri ku nga ha vanga ku nga eneriseki loku nga fanelangiki. Hi nkarhi lowu fanaka, ku ni swilo swin’wana leswi nyanyisaka timhaka.

Hi xikombiso, namuntlha mindyangu yo tala swinene ya avana. Xana swi nga ha vangiwa hi leswi mama na papa va kokiweke hi ku tihungasa ka vona vini va nga ha heti nkarhi wo tala ni vana va vona ke? Hikwalaho a swi hlamarisi, vana va kondlo-a-ndzi-dyi va tilavela tindlela ta vona vini to titsakisa etindhawini ta mincino, mavhengele yo tlangela ka wona tivhidiyo, tindhawu ta mabindzu ni tin’wana leti fanaka na teto. Hikwalaho emakaya yo tala, ku famba tanihi ndyangu ni ku tirha mintirho yin’wana hi dyangu swi hundzuke nchumu wa xikhale.

Nakambe van’wana a va eneriseki hi vutomi bya vona lebyi phirhwaka lerova va tihambanisa ni van’wana, va tiendlela swilo swa vona vini, va nga khathali hi munhu ni un’we. Naswona loko va ya va tihambanisa ni van’wana, va titsakisa hi ntshembo lowu nga pfuniki wo tikarhatela ku fikelela leswi vuriwaka ku titiva. Kambe a swi vi hi ndlela yoleyo. Phela ku hava munhu la nga hanyaka handle ka vanhu van’wana. Hi lava vanghana vo vulavurisana na vona. Hikwalaho, swi le rivaleni leswaku vanhu lava tihambanisaka ni van’wana va hangalasa ku phirhweka, handle ko swi xiya va tikisa vutomi bya vona ni bya lava va va rhendzeleke.

Hambi swi ri tano, xiphiqo xi entile, tanihi laha mutivi wa filosofi wa Mufurwa Blaise Pascal, wa lembe-xidzana ra vu-17 a vuleke ha kona hi ku kongoma a ku: “Ku phirhweka ku [sungula] evuentweni bya mbilu laha ku nga ni timitsu ta kona ivi ti [tata] mianakanyo hi vuxungu bya kona.” Kunene u be kona!

Ntsendze loko mbilu ya ha ri ni ku kanakana ka swivangelo ni swikongomelo swa vutomi, ku phirhweka ku ta tshama ku ri kona. Ku pfumela loku humaka embilwini ka leswaku vutomi bya munhu hi xiyexe byi ni xikongomelo ka laveka. Kambe, munhu a nga ri kuma njhani langutelo lerinene hi vutomi handle ko swi tiva leswaku hikokwalaho ka yini a ri laha, handle ko va ni tipakani, handle ko va ni mintshembo leyi tiyisiweke ya vumundzuku ke?

Laha hi laha swivutiso leswi nga ni vuxokoxoko swi tlakukaka kona: Xana xikongomelo xa vutomi i yini? Xana xikongomelo xa ku va ndzi ri laha hi xihi? Xana vumundzuku bya mina byi ta va byihi? Dok. Viktor Frankl u te: “Ku lwela ku kuma xikongomelo xa vutomi evuton’wini bya munhu i nsusumeto lowukulu wa matimba eka munhu.” Hambi swi ri tano, hi kwihi laha xikongomelo xexo xi nga kumiwaka kona? Hi kwihi laha swivutiso leswi swi nga hlamuriwaka kona hi ndlela leyi enerisaka?

Ku Phirhweka Katsongo—Njhani?

Buku ya khale ku tlula hinkwato yi nyikela nhlamulo eka swivutiso swo tano leswi enteke. Heinrich Heine, mutlhokovetseri wa Mujarimani wa lembe-xidzana ra vu-19 u te: “Vutlharhi lebyi ndzi nga na byona ndzi byi kume hi ku olova hi ku hlaya buku.” Buku yihi? Bibele. Hi ku fanana, Charles Dickens u te: “I buku yo antswa leyi tshameke yi va kona kumbe leyi nga ta tshama yi ri yona emisaveni, hikuva yi ku dyondzisa tidyondzo to antswa leti xivumbiwa xihi na xihi lexi nga munhu . . . xi nga kongomisiwaka kahle ha tona.”

A swi kanakanisi. Bibele i xikongomiso lexinene xo ku yisa evuton’wini lebyi nga ni xikongomelo. Ku sukela eku sunguleni ku ya fika emakumu, yi kombisa leswaku Xikwembu xi nyike munhu ntirho wo wu endla. Munhu a a fanele ku langutela misava, ku yi sasekisa, ku langutela swiharhi hi rirhandzu, naswona ku tlula hinkwaswo, a fanele ku dzunisa Muvumbi, Yehovha. Lowu i ntirho lowu lavaka ku tinyiketela, lowu a wu nga ta nyika munhu nkarhi wo phirhweka! Timiliyoni ta Vakreste lava hisekaka ti xiye leswaku hi ku yima etlhelweni ra Xikwembu ra mphikamakaneta, ku tinyiketela hi laha ku teleke eka xona, hakunene swi engetela xikongomelo evuton’wini kutani swi sivela ku phirhweka.

Ku phirhweka loku andzeke ku nga va mhaka ya manguva lawa—tindzimi to tala ta khale ti tikomba onge a ti nga ri na rona rito leri. Hambi swi ri tano, Bibele hi ku hi kombisa xikongomelo xa vutomi, yi na swiringanyeto leswi tirhaka swo lwisana ni ku phirhweka. Hi xikombiso, yi vula leswaku ‘la tihlawulaka eka van’wana u hlunamela hinkwaswo leswi nga ni mfanelo.’ (Swivuriso 18:1) Hi marito man’wana, u nga tihambanisi ni van’wana!

Hi ntumbuluko munhu u lava munhu wo vulavurisana na yena. U lava ku tirhisana ni vanhu van’wana, naswona u ni xilaveko lexi a tswariweke na xona xo lava vanhu van’wana. Ku tsanisa ku navela loku ka ntumbuluko ko tihlanganisa ni vanhu van’wana—ku va matshama-wexe, muhlaleri ntsena—a hi vutlharhi. Hi ku fanana, ku endla vunghana lebyi nga nyawuriki ni vanhu va nga ri vangani swi fana ni ku honisa vutlharhi hinkwabyo lebyi tirhaka.

Kavula, swi olova swinene ku hlalela tibayiskopo u nga swi xiyi kumbe ku pima mbulavurisano wa hina hi ku nghenisa rungula eka khompyuta. Ku tolovela vanhu i nchumu wo nonon’hwa. Kambe, ku va ni xin’wana xa nkoka xo xi vula ni ku avelana mianakanyo ni mintlhaveko ni van’wana swa hakela, naswona swi endla ku phirhweka ku va kutsongo.—Mintirho 20:35.

Solomoni, loyi a a ri muxiyisisi-nkulu wa ntumbuluko wa vanhu u endle xitsundzuxo lexi xa matimba: “Swa antswa ku eneriseka hi leswi u swi vonaka ku ri ni ku pfumela ku hluriwa hi ku navela.” (Eklesiasta 6:9, The New English Bible) Hi marito man’wana, ringeta ku eneriseka hi swiyimo swa wena swa sweswi. Yisa nyingiso eka leswi u swi vonaka sweswi. Leswi swi antswa ngopfu ku tlula ku navela ku siya swilo swa xiviri ha vomu, kumbe ‘ku pfumela ku hluriwa hi ku navela,’ hi laha Solomoni a swi vekeke ha kona.

Masiku lama hleriweke kahle, tipakani leti heleleke, ni ku navela loku humaka embilwini ko hambeta u dyondza swi nga ku pfuna ku hlula ku phirhweka. Phela, hambi ku ri endzhaku ko kuma mudende, munhu a nga ha fikelela swilo swo tala. Un’wana wa Timbhoni ta Yehovha wa le Swihlaleni swa Balearic, wanuna la kumeke mudende la nga ni malembe lama tlulakanyana 70, u le ku dyondzeni ka Xijarimani hi ku hiseka. Xana pakani ya yena hi yihi? U lava ku vulavula hi Rito ra Xikwembu ni vanhu vo tala lava phirhwekeke lava endzaka hi tiholideyi, lava nga lo vuya le Jarimani. Kunene ku phirhweka a hi xiphiqo eka yena!

Xo hetelela, ku vuriwa yini hi ku endla xanchumu hi mavoko ya wena? Ha yini u nga dyondzi vutshila byo endla swilo hi mavoko, byo penda kumbe byo tlanga xichaya-chayana xa vuyimbeleri ke? Ku tixixima ka kula loko u titwa u fikelela swo karhi. Ha yini u nga anakanyi ku tirha hi ku tirhandzela ni ku pfuneta endlwini? Ku ni swilo swo tala leswitsongo leswi hi ntolovelo swi lavaka ku lunghisiwa ekaya rihi na rihi. Ematshan’weni yo hela matimba hi vutomi bya wena lebyi phirhwaka, tiendle u kumeka, endla mintirho ya nkoka ekaya, kuma vutivi bya vutshila byo karhi. U ta kuma vuyelo bya sweswo.—Swivuriso 22:29.

Ku tlula kwalaho, Bibele yi hi byela leswaku hi tirha hi mbilu hinkwayo eka ntirho wun’wana ni wun’wana lowu hi nga wu endlaka. (Vakolosa 3:23) Kavula, sweswo swi vula ku katseka hi xiviri, ku swi tsakela hi xiviri leswi hi swi endlaka. I swinene ku tsundzuka leswaku rito ra Xinghezi leri nge “interest [ku tsakela]” ri huma eka ra Xilatini leri nge interesse leri vulaka “ku va exikarhi, endzeni” hi marito man’wana ku tinyiketela hi ku helela entirhweni lowu endliwaka. Sweswo swi ta endla ntirho wu tsakisa.

Hinkwaswo switsundzuxo leswi tsariweke malembe yo tala lama hundzeke, loko swo tirhisiwa, swi nga antswisa xiyimo eka vanhu lava karhatiwaka hi ntshikilelo hi nkarhi wo wisa. Hikwalaho, tinyiketele eka leswi u swi endlaka. Tihlanganise ni vanhu van’wana. Endlela van’wana swilo. Hambeta u dyondza. Vulavurisana ni van’wana u tshunxekile. Kumisisa xikongomelo xa xiviri xa vutomi. Hi ku endla leswi hinkwaswo, a wu nge he tshameli ku vilela u ku: ‘Ha yini vutomi byi phirhwa hi ndlela leyi?’

[Bokisi leri nga eka tluka 24]

Ndlela Yo Hlula Ku Phirhweka

1. U nga pfumeleli swilo leswi u tisunguleleke swona swi kavanyetiwa hi vuhungasi lebyi ngo swi pfuketana byi fika. Hlawula kahle eka swikavanyeti ni vuhungasi.

2. Tihlanganise ni vanhu.

3. Hambeta u dyondza. Tivekele tipakani ta munhu hi xiyexe.

4. Tisungulele swilo. Endla swin’wana hi mavoko ya wena.

5. Vana ni xikongomelo evuton’wini. Ehleketa hi Xikwembu.