Yingwe—Ximanga Lexi Rhandzaka Ku Tumbela
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE KENYA
DYAMBU a ri ya eku peleni. Siku ra hina ri hele hi ri karhi hi languta ni ku teka swifaniso swa swiharhi swa nhova eNtangeni wa Swiharhi wa Masai Mara le Kenya. Loko hi nga si wisa evuwiselweni lebyi endliweke hi tende ni vusiku, a hi ta vona xivono lexi nyanyulaka. Malunghiselelo ya swilo leswi hi hlamariseke ma sungule loko un’wana wa vatirhi va le vuwiselweni a tsemakanya ehenhla ka buloho leri endliweke hi tintambhu ehenhla ka Nambu wa Talek, xikatsa xa nyama ya mbuti a xi kapekiwile ekatleni ra yena. U bohelele nyama erhavini leri a ri endleke ri fana ni foroko ehenhla ka nsinya wa munga.
Loko muhlovonyana wa ku pela ka dyambu endhawini leyi hisaka wu hundzuka munyama, yingwe leyikulu ya xinuna yi khandziye khwatsi ensinyeni lowu, kutani yi sungula ku koka ni ku tsema nyama. A yi voningiwa hi timboni leti nga endhawini ya vuhlaleri. Hambi swi ri tano, hikwalaho ko tiyimisela ku tiphina hi swakudya swa yona, yingwe a yi vanga na mhaka na hina loko hi ri karhi hi yi hlalela hi ku chava ni ku hlamala. Endzhakunyana hi byeriwe leswaku a ku ri ntolovelo wa yona ku endzela nsinya lowu vusiku byin’wana ni byin’wana, lowu ku nga malembe ya tsevu yi ri karhi yi wu kambela. Kutani hi vusiku lebyi landzeleke hi tsakisiwe hi ku phindhiwa ka xiendlakalo lexi!
Entiyisweni hi twisise xivangelo xa ku va yingwe yi hlamuseriwa tanihi “leyi hetisekeke ngopfu eka swimanga leswikulu, leyi nga ni xivumbeko xo saseka ni fambelo leri tsakisaka.” Yi tika tikhilogiramu ta 60 kumbe ku tlula, yingwe hi xin’wana xa swiharhi swa minsiha ya matimba, yi ni xiringaniso xa tisentimitara ta 60 hi ku leha emakatleni naswona yi lehe timitara timbirhi ku suka enhompfini ku ya ethontswini wa ncila. Hi ku languta mavala ya yona ya ntima lama hangalakeke ni dzovo, hi tsundzuke xivutiso lexi tshameke xi vutisiwa hi muprofeta Yeremiya: “Šana mu-Etiopia a nga tihuṇdula nhlonge ya yena, kumbe yingwe yi nga ti hunḍula mav̌ala ya yona-ke?”—Yeremiya 13:23.
Lexi hlamarisaka ngopfu i mahlo ya yona ya rihlaza lama vangamaka. Ma ni vuandlalo bya tisele to hlawuleka—ku nga tapetum—leti yi endlaka yi vona ngopfu ni vusiku. Yingwe yi nga kota ku vona hambi ku ri na n’we-xa-ntsevu xa ku vonakala loku laviwaka hi mahlo ya munhu. Vuandlalo lebyi bya tisele, lebyi vuyiselaka ku vonakala hi ku tirhisa retina, byi endla ku vangama loku vonakaka loko ku voninga ku fikelela mahlo ya yona ni vusiku.
Loko wo vona yingwe yi wisile ni nhlekanhi, u ta vona leswaku yi hefemuteka onge hi loko yi karhele ku tluka mpimo. Hambi swi ri tano, ku hefemula ka yona hi xihatla ku yi pfuna leswaku yi wisa. Ku hefemula ka yona ku fika eka 150 hi minete, nkahelo wu huma hi ririmi, nomu ni hi nhompfu ya yona.
Yi kota ku pfumelelana ni swiyimo eka swimanga leswikulu, tiyingwe ti nga kumeka emananga ni le makhwatini; etintshaveni ni le timbaleni ta lwandle; etindhawini leti hambaneke to tanihi China, India na Kenya. Ku nga khathariseki ku hlaseriwa ka tiyingwe to tala hi vanhu, vativi va sayense va ringanyeta leswaku ku ni kwalomu ka miliyoni eAfrika ni le Asia ntsena. Hambi swi ri tano, hi malembe-xidzana yo tala yingwe yi balekele vukambisisi lebyi enteke bya vativi va sayense. Hi xikombiso, anakanya hi yingwe ya le Sinayi. Ku fikela loko yi tlhele yi kumiwa sweswinyana emananga ya Yudiya, ku ringana nkarhi wo leha yingwe yoleyo ku anakanyiwe leswaku yi nyamalarile!
Ximanga Lexi Titshamelaka Xoxe
Xana yingwe yi ku balekela njhani ku voniwa hi vanhu? Yi endla tano hikwalaho ka leswi ngopfu-ngopfu yi nga xiharhi lexi tshamaka xoxe—naswona ngopfu-ngopfu hi leswi yi chavaka ni leswi yi rhandzaka ku tumbela. Etindhawini leti munhu a nga yi chavisaka eka tona, yingwe yi tumbela hi vukheta. Hi loko yi hlundzukisiwile ntsena laha yi bongaka ni ku khohlola hi ndlela leyi chavisaka ku fana ni nghala. Hi ntolovelo, ku bonga ka yona a ku chavisi ngopfu: mpfumawulo wa yona wa mahlehleleti yo dzika—wu fana swinene ni mpfumawulo wa saha loko yi tsema mhandzi. Hi ku ya hi buku leyi nge Animals of East Africa, hi C. T. Astley Maberly, yi twala hi ndlela leyi “Grunt-ha! Grunt-ha! Grunt-ha! Grunt-ha!—hi ntolovelo yi hetelela hi ku ahlamulela ehenhla.” Hi ku pfumelelana ni ku rhandza ka yona ku tumbela, nakambe yingwe yi kota ku endla mimpfumawulo yo hambana-hambana ya le hansi, yo tala ya yona hi leyi vanhu va nga kotiki ku yi twa.
Ku tlula kwalaho, ku hambana ni nghala leyi nga ni xinghana, yingwe a hi ximanga lexi nga ni xinghana. Hambi leswi nkarhi na nkarhi ti voniwaka hi timbirhi-mbirhi, tiyingwe i swihloti leswi tshamaka swoxe. Ku papalata ku hlangana loku nga languteriwangiki kumbe ku lwa, yingwe yi pima ndzilakano wa ndhawu ya yona leyi nga va ka kwalomu ka swikwere-khilomitara leswi sukaka eka 25 ku ya eka 65. Yi phuphutela marha lama humaka etinhlaribyeni to hlawuleka ku kombisa ndzilakano wa ndhawu leyi yi tshamaka eka yona. Risema leri phuphuteriweke ri nga tivisa tiyingwe letin’wana leswaku i ya rimbewu rihi, vukulu byihi, rixaka rihi naswona kumbexana ni leswaku hi yihi “yingwe” ya kona.
Ku hlota ku endliwa hikwalaho ka vuswikoti bya yingwe byo tumbela. Eminkarhini ya Bibele a yi tiviwa tanihi leyi rindzaka emitini, yi tilulamisela ku tlulela xifuwo xin’wana ni xin’wana, yi xi dlaya hi xitshuketa. (Yeremiya 5:6; Hosiya 13:7; Habakuku 1:8) Leswaku yi sirhelela nyama ya yona leswaku yi nga dyiwi hi swiharhi leswi dyaka nyama yo bola, swo tanihi timhisi ni timhungubye, yi hlayisa nyama ya yona exikarhi ka marhavi ya murhi kwalomu ka timitara ta 9 kumbe 12 ku ya ehenhla. Kambe yi swi kotisa ku yini ku rhwala ntsumbu wa nhlangu leyikulu kumbe n’wana wa nhuntlwa loyi a leheke 1,5 wa timitara yi n’wi hayeka empfhukeni wo tano? Leyi a hi mhaka leyi endlaka yingwe yi hela matimba hi ku olova. Kambe lava yi xiyeke hi vukheta va vula leswaku yi swi endla hi matimba lamakulu ya yona. Tiyingwe ti tsakela ku dya ti nga jahanga ti ri karhi ti ncikinya emarhavini ya nsinya ni le ndhawini leyi tumbeleke swinene, ti siviwile hi marhavi ni matluka.
Loko yi nga tlhontlhiwanga, yingwe yi tala ku va ni tingana ni ku fovela naswona yi papalata ku ti hlanganisa na vanhu. Kutani hambi leswi tiyingwe tin’wana ti nga ha va chaviki vanhu naswona ti veke vadyi va vanhu, to tala a ti va karhati vanhu. Hambi swi ri tano, loko yo vavisiwa kumbe yi siveleriwa, yingwe yi kombisa vurhena lebyikulu ku nga khathariseki leswaku nala wa yona i mani. Eka The Leopard’s Tale, Jonathan Scott u tsarile: “Yingwe leyi hlundzukeke, i xikanyana xa khombo swinene, . . . yi ni vuswikoti byo tirhisa matimba ya yona hinkwawo hi xinkarhana ku bvanyingeta hi rivilo ro fana ni ra rihati.”
Tiyingwe Ta Tintswele
Kutani, a swi hlamarisi leswi nakambe tiyingwe ti kurisaka swiyingwana swa tona hi ku tumbela ko karhi. Swiyingwana leswa ha ku velekiwaka swi tshama swi tumbetiwile, hakanyingi ebakweni, ku ringana tin’hweti timbirhi. Hambi leswi tata wa kona a nga hoxiki xandla eku kuriseni ka swiyingwana, mana wa swona u endla xinghana na swona hi ku swi phamela ni ku swi basisa ni ku swi kufumeta. Eku heteleleni, manana a nga ha teka swimbirhi swa swiyingwana leswi velekiweke a swi rhurhisela endhawini leyintshwa, a swi rhwala hi nomu wa yena loko swa ha ri swintsongo kumbe a swi vitana kunene leswaku swi n’wi landza loko swi kurilenyana.
Nakambe yingwe ya ntswele yi ringeta ku hlayisa swiyingwana swa yona leswaku swi nga voniwi hi valala vo tanihi timfenhe. Kambe loko timfenhe ti hlasela vana va yona, ya ti hlongorisa, yi ti hoxa ekhombyeni leswaku vana va yona va kota ku balekela evutumbelweni. Nakambe yi langutana ni makhombo lama chavisaka leswaku yi phamela swiyingwana swa yona. Ximanga lexi hakanyingi xi tumbelaka xi tsemakanya hambi ku ri entlhambini wa tindlopfu leti bongaka leswaku xi kuma nyama ya vana va xona lava nga ni ndlala.
Lexi tsakisaka, swiyingwana a swi vi na yona mianakanyo yo tilawula ku ringana nkarhi wo lehanyana. Swiyingwana swi lumuriwa swi ri na kwalomu ka tin’hweti ta ntsevu kambe a swi tidlayeli xiharhi loko swi nga si va ni lembe hi vukhale. Ta xinuna a ti tshami ti ri toxe ku fikela loko ti ri na malembe mambirhi na hafu hi vukhale. Swiyingwana swa tintswele swi nga hambeta swi tshama ni va mana wa swona hambi se swi kurile.
Yingwe—Xana Eku Heteleleni Yi Nga Kuma Ku Rhula?
Kambe swimanganyana sweswo swi kula swi va vadlayi. Hikwalaho swi nga ha languteka swi nonon’hwa ku tshemba leswaku marito ya muprofeta Esaya ma nga va ntiyiso: “Hlolwa ri ta ṭhamisa ni šinyimpfana, yingwe yi ta etlela ni šimbutana.”—Esaya 11:6.
Matshalatshala ya sweswinyana yo fuwa tiyingwe a ma humeleli ngopfu. Sieuwke Bisleti van der Laan ni nuna wa yena va kurise swiyingwana leswi tswariweke nkarhi wun’we epurasini ra vona eAfrika. Swiyingwana a swi ri ni “ntshunxeko lowu heleleke” naswona hakanyingi a swi phameriwa kahle. Kambe a swi kalanga swi va swifuwo swa le kaya. Sieuwke Bisleti wa tsala: “Loko yingwe se yi kurile, yi tihanyela vutomi bya yona. Minkarhi hinkwayo nghala ya ku rhandza yi tlhela yi ku yingisa; kambe yingwe yi ta ku tsundzuka nkarhi na nkarhi kambe yi tianakanyela leswi yi nga swi endlaka hi nkarhi wo karhi.”
Eku heteleleni a ku ri khombo lerikulu ku pfumelela swiyingwana leswi kuleke leswaku swi rhendzeleka-rhendzeleka swi tshunxekile epurasini. Ku endliwe xiboho xo swi tlherisela emananga. Xana ku kulela ka swona exikarhi ka vanhu lava nga ni xinghana ku onhe swiyingwana leswi? Nikatsongo. Ku nga si hela masiku manharhu swi humesiwile, yingwe ya xinuna yi voniwile yi ri ekusuhi ni mhitlwa leyi yi yi dlayeke.
Hambi swi ri tano, ku tsandzeka ku lerhisa tiyingwe hi ndlela yoleyo a ku vuli leswaku vuprofeta lebyi huhuteriweke bya Esaya malunghana ni ku rhula exikarhi ka yingwe ni mbuti a byi nge hetiseki. Xiendlakalo lexi xo hlamarisa a xi nge endliwi hi matshalatshala ya vanhu, kambe hikwalaho ka ku nghenelela ka Xikwembu. Kambe mfumo wa Xikwembu wu ta endla swo tala, leswi tlulaka ku tisa ku rhula evuton’wini bya swiharhi. Esaya u vhumbhile: “Ku tiv̌a Yehova ku ta eneta misav̌a.” (Esaya 11:1-9) Hambi va ri vanhu va ta fularhela hanyelo ra vuharhi leri vangeke nyimpi ni ku avana. Hi nkarhi lowu fanaka, langutelo ra vanhu malunghana ni swiharhi swa misava ri ta cinca. Swiharhi a swi nge he dlayiwi hi tihanyi. Hambi a ri munhu a nge ti karhati, kumbe ku xungeta vutomi bya tona, hikuva Yehovha u ta va a ‘herise lava herisaka misava.’—Nhlavutelo 11:18.