Xana U nga Endla Yini Hi Manghumbu?

Ku vuriwa leswaku i xin’wana xa swivilelo leswikulu emisaveni, lexi khumbaka ku tlula 80 wa tiphesente ta vaaki lavakulu hi minkarhi yo hambana-hambana. Ya nga ku khomisa tingana, ya ku vangela gome ni nhlomulo.

EKA vativi va ta mirhi ya tiviwa ya ri halitosis hi Xinghezi (manghumbu), leri humaka eritweni ra Xilatini halitus, leri vulaka “ku hefemula,” ni xilandzi -osis, lexi vulaka xiyimo lexi nga riki xinene. Van’wana va ya vitana risema ra nomu. Kambe vanhu vo tala va ya tiva ntsena ya ri manghumbu!

Xana u ni manghumbu? Hambi loko swi nga ha va swi nga ku tikeli nikatsongo ku twa manghumbu eka vanhu van’wana, swi nga ha nonon’hwa ku twa ya wena n’wini. Magazini wa American Dental Association, JADA, wu hlamusela leswaku hakanyingi hi tolovela manghumbu ya hina vini lerova hambi ku ri vanhu “lava nga ni manghumbu swinene vona vini va nga ha va va nga xi xiyi xiphiqo lexi.” Hikwalaho, vo tala va hina hi xiya manghumbu ya hina ntsena loko munhu un’wana a hi byela ha wona. Vona ku nyumisa ka swona!

Mhaka ya leswaku i xiphiqo lexi tolovelekeke a yi chaveleli. Hakanyingi manghumbu ya nyenyiwa naswona a ya laveki. Minkarhi yin’wana, ya nga vanga ni nhlomulo lowukulu wa mintlhaveko. Dok. Mel Rosenberg, nhloko ya Laboratory of Oral Microbiology eYunivhesiti ya Tel Aviv eIsrael wa hlamusela: “Risema ra nomu, hambi i ra xiviri kumbe ro anakanyeriwa, ri nga ku vangela ku tihambanisa ni vanhu, ku dlaya vukati, hambi ku anakanya ku tisunga.”

Xana Ku Tiviwa Yini Hi Manghumbu?

Ku sukela khale vativi va ta rihanyo va langute manghumbu tanihi xikombiso xa rihanyo leri nga nyawuriki. Hikwalaho ka sweswo, ku sukela eminkarhini ya khale tin’anga ti kambisise masema ya nomu wa munhu.

Kwalomu ka magidi mambirhi ya malembe lama hundzeke, mukhemisi wa Mufurwa Antoine-Laurent Lavoisier, u endle nchumu wo kambela moya wo kambisisa swiaki swa moya wa munhu. Ku sukela kwalaho, vativi va sayense va endle swilo swo kambela leswi antswisiweke. Namuntlha, tilaborotari ta le Canada, Israel, Japani na Netherlands ti tirhisa halimeter, leyi pimaka mpimo wa masema lama nyenyetsaka enon’wini. ENew Zealand, vativi va sayense va sungule tindhawu to kurisela plaque, leti ti vitaniwaka leswaku i milomu leyi nga riki ya xiviri. Tindhawu leti ti endliwe hi ndlela leyi nomu wa munhu wu nga xiswona, ti ni marhi, plaque, switsongwatsongwana ni moya lowo nyenyetsa.a

Hi mpfuno wa thekinoloji ya manguva lawa, vativi va sayense va dyondze swo tala hi moya wa hina. Hi xikombiso, hi ku ya hi magazini lowu nge Scientific American, “vakambisisi sweswi va kume kwalomu ka swiaki swa 400 leswi n’okaka eka moya lowunene wa munhu.” Hambi swi ri tano, a hi swiaki leswi hinkwaswo leswi vangaka masema yo nyenyetsa. Swilo leswikulu leswi vangaka moya wo nyenyetsa i hydrogen sulfide na methyl mercaptan. Ku vuriwa leswaku mimoya leyi yi endla moya werhu wu va ni risema leri fanaka swinene ni risema ra vamancindzane.

Enon’wini wa munhu u nga kuma 300 wa tinxaka ta switsongwatsongwana. Tufts University Diet & Nutrition Letter ri ri: “Leswi wu nga ni munyama, wu kufumelaka, naswona wu tsakamaka, nomu wu rhanga emahlweni tanihi ndhawu leyi nga yinene leyi switsongwatsongwana leswi vangaka risema swi nga hanyaka kahle eka yona.” Kambe ko va mune wa tinxaka leti ngopfu-ngopfu ti vangaka manghumbu. Swi tshama enon’wini wa wena, kambe kumbexana ni sweswi a wu si swi tiva hi mavito. Swona i Veillonella alcalescens, Fusobacterium nucleatum, Bacteroides melaninogenicus, na Klebsiella pneumoniae. Swi hanya hi swiphemu-phemu swa swakudya, tisele leti feke, ni swilo swin’wana leswi nge non’wini. Ntirho lowu wa switsongwatsongwana wu tlhela wu vanga phunga ro nyenyetsa. Endlelo leri ri fana ni leswi humelelaka loko thyaka ri bola. Hi laha ku faneleke magazini wa meno J Periodontol wa hlamusela: “Hakanyingi, manghumbu ya sungula enon’wini hi koxe, hikwalaho ka leswi switsongwatsongwana swi boriseke swilo swo karhi.” Loko leswi swi tshikiwa ntsena, endlelo leri ri nga vangela ku bola ka meno ni vuvabyi bya maxinini.

“Rixile! Xana Moya Wa Wena Wu Njhani?”

Endlelo leri ra leswaku switsongwatsongwana swi borisa swilo swo karhi enon’wini ri endleka ngopfu loko u etlele. Ha yini? Ninhlekanhi, nomu wu tshamela ku hlukuhliwa hi marhi lama teleke hi okisijeni ni lama nga ni asidinyana, ya hlantswa switsongwatsongwana. Kambe, loko u etlele ku endliwa ka marhi awara yin’wana ni yin’wana ku hunguteka hi tiphesente timbirhi ntsena ta mpimo lowu tolovelekeke. Hi laha magazini wun’wana wu vulaka ha kona, nomu lowu omeke “wu hundzuka xisaka xa switsongwatsongwana leswi nga famba-fambiki swo tlula 1 600 wa magidi ya timiliyoni,” swi vangela “moya wa ni mixo” lowu tivekaka swinene lowu fambisanaka ni nantswo wo biha.

Ku hunguteka ka nkhuluko wa marhi ku nga vangiwa ni hi ntshikilelo loko u hanyanyile. Hi xikombiso, xivulavuri xa le rivaleni lexi tshukeke xi nga ha oma nomu loko xi ri karhi xi vulavula ivi xi hetelela xi ri ni manghumbu. Ku oma ka nomu na kona ku vanga mavabyi yo hlaya kumbe i xikombiso xa wona.

Kambe a hi kanyingi manghumbu ya vangiwaka hi switsongwatsongwana enon’wini. Entiyisweni, manghumbu hakanyingi i xikombiso xa swiyimo swo hambana-hambana ni xa mavabyi. (Vona bokisi eka tlula 13.) Hikwalaho ka leswi, loko ku tiwa eka manghumbu lama nga tiviwiki leswaku ma vangiwa hi yini naswona ma nga heriki, swa antswa ku ya tshunguriwa.

Nakambe manghumbu ma nga ha sungula ekhwirini. Hambi swi ri tano, ku hambana ni mianakanyo leyi tolovelekeke, a hi kanyingi leswi swi humelela. Hakanyingi, masema yan’wana lama nga tsakisiki ya ta enon’wini ya suka emahahwini. Hi ndlela yihi? Endzhaku ka loko swakudya swin’wana, swo kota swinyalana kumbe tinyala, swi gayeriwile, swi nghena enkhulukweni wa ngati ivi swi ya emahahwini. Ivi phunga ra swona ri hefemuleriwa ehandle hi fambiselo ro hefemula ivi ri huma hi nomu ni nhompfu. Hi ku ya hi magazini lowu nge Health, “minkambisiso yi kombise leswaku vanhu va nga hefemulela swinyalana ehandle hambi loko swirhangana swa swona swi chukucheriwe eswirhendzeni swa vona kumbe swi mitiwa kunene handle ko cakunhiwa.”

Ku nwa swakunwa swa xihoko na swona swi vangela ngati ni mahahu ya wena risema ra xihoko. Loko swi ri tano, entiyisweni ku hava lexi u nga xi endlaka ku lulamisa xiyimo handle ko rindza. Phunga rin’wana ra swakudya ri nga tshama emirini kwalomu ka 72 wa tiawara.

Ndlela Yo Sivela Manghumbu

Manghumbu a ma nga siveriwi ntsena hi ku cakunha xinyanganya lexi nga xihlantswa moya. Tsundzuka leswaku hakanyingi manghumbu ya vangiwa hi ntirho wa switsongwatsongwana enon’wini. Munhu u fanele a tsundzuka leswaku swiphemu-phemu swa swakudya leswi salaka enon’wini i nkhuvo eka timiliyoni ta switsongwatsongwana. Hikwalaho, yin’wana ya tindlela ta nkoka yo lwisana ni manghumbu i ku hlayisa nomu wa wena wu basile, hi ndlela yoleyo u hunguta nhlayo ya switsongwatsongwana. Leswi swi endliwa hi ku susa swiphemu-phemu swa swakudya ni plaque emenweni ya wena. Hi ndlela yihi? Ku hlamba meno ya wena endzhaku ko dya ni loko u ya eku etleleni i swa nkoka. Kambe ku hlamba ko va yin’wana ya tindlela ta kona ntsena.

Ku ni tindhawu ta meno leti nga fikelelekiki hi xikhuhlo. Kutani ku xokola kan’we hi siku i swa nkoka. Vativi va bumabumela ni leswaku u chukuchanyana ni ririmi hi vukheta, ku nga ndhawu leyi rhandzekaka eka switsongwatsongwana ni leyi swi kotaka ku tswalelana eka yona. Ku kamberiwa ni ku khwayiwa ka meno nkarhi na nkarhi hi n’anga ya meno ni mubasisi wa meno na swona i swa nkoka. Ku honisa yin’wana ya tindlela leti swi nga vanga manghumbu naswona, hi ku famba ka nkarhi, swi nga vanga mavabyi ya meno ni ya maxinini.

Ku ni tindlela tin’wana leti pfunaka ta nkarhinyana leti na tona ti nga tirhisiwaka ku phyuphyisa moya wa wena. Nwana mati, cakunha xincakuncaku lexi nga riki na chukela—endla swin’wana leswi nga ta engetela nkhuluko wa marhi. Tsundzuka leswaku marhi ya tirha tanihi xihlantswa-nomu lexi kukulaka switsongwatsongwana ivi ya tumbuluxa mbango lowu swi nga wu tsakeriki.

Swihlantswa-nomu leswi xavisiwaka swi nga pfuna, kambe minkambisiso ya sweswinyana yi kombisa leswaku u nga tshembeli ngopfu eka swona loko u lwisana ni manghumbu. Entiyisweni, ku tshamela ku hlukuhla nomu hi swihlantswa-nomu leswi nga ni xihoko swi nga omisa nomu. Swihlukuhla-nomu swin’wana leswi tirhaka swinene leswi xavisiwaka leswi nga kona swi hunguta plaque hi 28 wa tiphesente ntsena. Kutani endzhaku ko hlukuhla nomu wa wena hi xihlantswa nomu lexi u xi rhandzaka, enon’wini wa wena u nga ha va wa ha ri na ku tlula 70 wa tiphesente ta switsongwatsongwana leswi a a swi ri kona. Magazini lowu nge Consumer Reports wu hlamusela leswaku enongonokweni wa minkambisiso, “hi ntolovelo manghumbu ya tlhela ya va kona exikarhi ka 10 ra timinete ni awara endzhaku ko wu hlantswa” hi xihlantswa-nomu. Hambi ku ri swihlantswa-nomu leswa matimba swinene, leswi ematikweni yo tala u swi kumaka ntsena hi xileriso xa n’anga, swi hunguta plaque hi 55 wa tiphesente ntsena. Ku nga si hela tiawara ti nga ri tingani, switsongwatsongwana swi tlhela swi tala ku ringana ni le ku sunguleni.

Entiyisweni, mayelana ni ku lwisana ni manghumbu, ku fanele ku tshikiwa endlelo ra ku nga khathali. Ematshan’weni ya sweswo, u fanele u teka nomu ni meno ya wena tanihi switirho swa risima leswi faneleke ku kathaleriwa nkarhi na nkarhi. Vavatli ni valunghisi lava nga ni vutihlamuleri va hlayisa switirho swa vona leswaku swi nga kurhi, ku khuhliwa ni ku onhaka kun’wana hi ku landzelela tindlela leti faneleke ta ku swi hlayisa endzhaku ko heta ntirho wun’wana ni wun’wana. Meno ni nomu wa wena i swa risima ku tlula switirho swihi na swihi leswi endliweke hi munhu. Kutani swi hlayise ni ku swi khathalela hi ndlela leyi swi faneleke. Hi ku endla tano, u ta heta manghumbu, ni gome ni tingana leti ya taka na tona. Nchumu wa nkoka, nomu wa wena wu ta basa ni ku va ni rihanyo ro antswa.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

I Yini Leswi Vangaka Manghumbu?

Laha ku ni swin’wana swa swivangelo swo tala, vuvabyi, ni mikhuva leyi nga vangaka manghumbu, ku nga:

Sindzekelo

Ku tshwa ka nguvu ya le khwirini

Vuvabyi bya chukela

Ku nwa swakunwa swa xihoko

Ku oma ka nomu

Bofu lebyi nge makhumbini lama funengeteke mahahu

Ku geva

Vuvabyi bya maxinini

Ku leha ka khwiri ri ya exifuveni

Ku nga tirhi ka tinso

Vuvabyi bya xivindzi

Ku va en’hwetini

Swilondza swa le non’wini

Ku vumbeka ka mandza

Nkhathalelo lowu nga nyawuriki wa nomu

Ku pfimba endzeni ka nhompfu

Ku dzaha fole

Tinxaka tin’wana ta khensa

Tinxaka tin’wana ta vutshunguri

Ku bola ka meno

Rifuva

Timbanga leti vangiweke hi vuhandzuri enon’weni

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

Ririmi Ra Wena Na Rona Ri Fanele Ku Khathaleriwa

Yana exivukwini lexi nge kusuhi, ivi u nyanga ririmi ra wena. Xana ri pandzelelekile? Lowu i ntumbuluko. Kambe ku pandzeleleka koloko eririmini ra wena ku nga rhurhela timiliyoni ta switsongwatsongwana. Loko swi nga kavanyetiwi, switsongwatsongwana swi nga vanga xiphiqo xa manghumbu lama nga heriki ni swiyimo swin’wana swa rihanyo leri nga nyawuriki. Hambi swi ri tano, hakanyingi vanhu va honisa ririmi loko va khathalela nomu.

Tin’anga ta meno ti bumabumela leswaku u chukucha ririmi hi burachi ya meno yo olova tanihi vutshunguri bya manghumbu. Vativi van’wana va bumabumela leswaku u tirhisa xihutha-ririmi. Le India, vanhu va tirhise swihutha-ririmi hi malembe yo tala tanihi ndlela yo heta manghumbu. Emalembeni lama hundzeke a swi endliwa hi nsimbhi, kambe namuntlha swihutho swa pulasitiki swi tolovelekile ngopfu. Etindhawini tin’wana, u nga ha boheka ku vonana ni n’anga ya wena ya meno leswaku u kuma xihutho.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Ku hlayisa nomu hi ndlela leyinene swi katsa ni ku xokola xikan’we ni ku hlantswa meno ni ririmi

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 12]

Life