Nyimpi Ya Munhu Yo Lwa Ni Timhangu
KU HUNDZE malembe manharhu, naswona matsalana-nkulu Boutros Boutros-Ghali wa Nhlangano wa Matiko a a nga tsakanga. Eku sunguleni ka 1993 u byele ntlawa wa vativi a ku: “A hi fambanga hi ku hatlisa hi laha ku eneleke. Leswi ndzi nga mi kombela leswaku hi hlangana sweswi ku nga ri enkarhini lowu taka, xikongomelo xa mina a ku ri ku vona leswaku xana hi nga siva nkarhi lowu lahlekeke.” Nkarhi lowu lahlekeke? Xana a a anakanya hi yini? A anakanya hi ntlhanu wa maletere: IDNDR. Xana ma vula yini? Naswona xana ha yini ku fanele ku hatlisiwa?
Un’wana wa vativi lava a va ri kona enhlanganweni wolowo a ku ri Frank Press, mutivi wa fisika ya misava ni “musunguri” wa IDNDR. Khume-n’we wa malembe lama hundzeke, Dok. Press u sungule ku khutaza vanhu va ta sayense leswaku va engetela nyimpi ya vona yo lwisana ni timhangu ta ntumbuluko. Endzhaku ka ntlhanu wa malembe, hi December 1989, Nhlangano wa Matiko wu angule xirhambo xakwe xo herisa nkarhi wo tshama hi mavoko hi ku thya malembe yo sukela eka 1990 ku ya ka 2000 ma vitaniwa International Decade for Natural Disaster Reduction, kumbe IDNDR. Xana xikongomelo xa yona i yini?
Ku Hundzula Mianakanyo Loku Lavekaka
Profesa wa ntivo-maribye wa le Brazil ni xirho xa Scientific and Technical Committee ya IDNDR, Umberto G. Cordani, u byele Xalamuka! leswaku IDNDR i xikombelo lexi yisiwaka eka vanhu va matiko hinkwawo leswaku va hlanganisa vutivi bya vona ni leswi va nga na swona ivi va tirhisana eku hunguteni ka ku xaniseka, ku onhaka, ku kavanyeteka ni ku fa ka vanhu loku vangiwaka hi timhangu ta ntumbuluko. Profesa Cordani u kandziyisile a ku: “Leswaku ku fikeleriwa xikongomelo xexo, misava hinkwayo yi fanele yi tshika ku anakanya hi leswi nga endliwaka endzhaku ka mhangu, yi yisa nyingiso eka leswi nga endliwaka ku sivela mhangu.”
Hambi swi ri tano, ku hundzula mianakanyo ya misava hinkwayo swi tika swinene ku tlula ku thya lembe-xikhume vito, magazini lowu nge UNESCO Environment and Development Briefs, wu ri, hikuva “vaendli va swiboho va tala ku anakanya hi mphalalo ematshan’wini yo sivela mhangu.” Hi xikombiso, eka mali hinkwayo leyi namuntlha yi tirhiseriwaka ku langutana ni makhombo ya ntumbuluko, eLatin Amerika, ku tlula 90 wa tiphesente yi tirhisiwa eka mphalalo naswona leyi nga hansi ka 10 wa tiphesente yi tirhiseriwa ku sivela makhombo. Phela, hi ku vula ka phepha ra marungula ya IDNDR leri nge Stop Disasters, van’watipolitiki “va seketeriwa swinene eku chaveleleni ka vahlaseriwa va mhangu ku tlula loko va kombela timali to endla tindlela leti nga riki tikulu leti a ti ta va ti pfuna ku sivela kumbe ku hunguta mhangu.”
Ku Tivekela Tipakani
Leswaku ku hundzuriwa tindlela leti to tirhisa mali, Nhlangano wa Matiko wu boxe tipakani tinharhu ta lembe-xikhume leri. Hi lembe ra 2000, matiko hinkwawo ma fanele ma va ma se ma wu endlile ndzavisiso (1) wa timhangu leti nga ha vangiwaka hi makhombo ya ntumbuluko, (2) wa malunghiselelo lama nga ta tshama nkarhi wo leha ni ya makungu yo sivela makhombo, ni (3) wa mafambiselo yo ba hungwe. Ku vumbiwe tikomiti ematikweni leswaku ti hundzula mianakanyo ni swikongomelo leswinene swa IDNDR swi va makungu lama tiyeke, naswona hi May 1994, eJapani a ku khomiwe World Conference on Natural Disaster Reduction, lowu seketeriweke hi Nhlangano wa Matiko. Leswi ana se mintirho leyi yi kunguhatiweke kumbe se yi endliwaka, ha yini Boutros-Ghali a a nga enerisekanga? A swi vangiwa hi mboyamelo lowu karhataka.
Mboyamelo Lowu Karhataka
Hi hala tlhelo, matshalatshala ya IDNDR ma humelela. Ku xalamuka ka vativi va sayense malunghana ni ku hunguta timhangu ku engetelekile, naswona tindlela tin’wana, to kota mafambiselo lama antswisiweke yo ba hungwe, ti karhi ti ponisa vutomi naswona ti hunguta ku lahlekeriwa. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki ku vuyeriwa koloko, Dok. Kaarle Olavi Elo, mukongomisi wa hofisi ya matsalana ya IDNDR, u vule leswaku “nhlayo ni mpimo wa timhangu swi hambeta swi engeteleka, swi khumba vanhu vo tala ku tlurisa.” Hi vone “nyandzo lowu andzisiweke kanharhu ku sukela hi va-1960 ku ya ka va-1980,” hi ku ya hi xitiyisekiso xa mutivi un’wana wa Nhlangano wa Matiko, “naswona ka ha ri ni nyandzo wun’wana lowukulu hi va-1990.” Kunene, hi 1991, 434 wa timhangu letikulu ti dlaye 162 000 wa vanhu emisaveni hinkwayo, naswona hi 1992, mali leyi tirhiseriweke sweswo yi tlula 62 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara (U.S.) (225 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi). James G. Speth, mufambisi wa UNDP (United Nations Development Program) u heta hi ku, misava yi hundzuke “muchini wa timhangu, lowu vangaka makhombo hi mpimo lowu khomisaka gome.” (UNDP Update, November 1993) Xana i yini lexi vangaka mboyamelo lowu wu karhataka?
Ti Andzisiwa Hi Yini?
Leswaku hi hlamula leswi, xo sungula a hi xiyeni ku hambana exikarhi ka nchumu lowu nga vangaka khombo ra ntumbuluko ni mhangu ya ntumbuluko. Lexo sungula i xiendlakalo xa ntumbuluko—xo tanihi ndhambhi kumbe ku tsekatseka ka misava—lexi nga kotaka ku hundzuka mhangu kambe a hi mikarhi hinkwayo xi vaka yona. Hi xikombiso, tindhambhi ta le nkoveni wa Amazon wa le Brazil laha ku nga akiwangiki, i swiendlakalo swa ntumbuluko leswi nga onhiki ngopfu. Hambi swi ri tano, tindhambhi leti hlaselaka enambyeni lowu omeke wa Ganges eBangladesh, lowu ngo khapa hi vaaki, ti heta vanhu, nhundzu ni mbango hi mpimo lowukulu. Hakanyingi ku lahlekeriwa ko tano i kukulu lerova vanhu lava hlaseriweke a va swi koti ku langutana na kona loko va nga pfuniwi hi matiko man’wana. Emhakeni yo tano, nchumu lowu nga vangaka khombo ra ntumbuluko wu hundzuke mhangu ya ntumbuluko. Kambe, ha yini ku chayisana loku nga kona exikarhi ka munhu ni ntumbuluko ku ya ku andza?
Mutivi wa timhangu James P. Bruce u vula leswaku swi nga endleka leswaku “ku andza ka mpimo wa swilo leswi nga vangaka makhombo ni ku humelela ka swona hi ku landzelelana” ku nga va “xin’wana xa swivangelo swa kona.” Hambi swi ri tano, yena swin’we ni vativi van’wana va sayense, va pfumela leswaku xivangelo-nkulu xa ku andza ka timhangu a hi ku andza ka swilo leswi nga vangaka makhombo ya ntumbuluko, kambe hi leswi munhu a tivekaka ekhombyeni ra swilo swo tano leswi nga vangaka makhombo. Ku andza loku ka ku tiveka ka munhu ekhombyeni ku vangiwa hi “nhlayo ya vaaki, ikholoji ni thekiniki,” hi ku vula ka magazini lowu nge World Health. Xana hi swihi swiaki swin’wana swa mpfangano lowu, lowu vangaka timhangu?
Xiaki xin’wana i ku ndlandlamuka ka vaaki va misava. Loko nhlayo ya ndyangu wa vanhu yi ya yi kula, swi le rivaleni swinene leswaku loko khombo ra ntumbuluko ri ta, ri ta kuma leswaku kwalomu ka 5,6 wa magidi ya timiliyoni ta vanhu va weriwa hi rona. Ku tlula kwalaho, ku andza ka vaaka-tiko ku hambeta ku vangela timiliyoni ta vanhu lava nga swisiwana leswaku va tshama emiakweni leyi nga sirhelelekangiki, etindhawni leti tiviwaka swinene leswaku ti tshamela ku weriwa hi makhombo ya ntumbuluko. Vuyelo bya kona a byi hlamarisi: Ku sukela hi 1960, vaaki va misava va andze hi makhamba mambirhi kambe ku lahlekeriwa loku vangiwaka hi timhangu ku engeteleke hi kwalomu ka makhamba ya khume!
Ku hundzuka ka mbango ku engetela swiphiqo. Ku sukela eNepal ku ya eAmazon ni ku suka etimbaleni ta le Amerika N’walungu ku ya eswihlaleni swa Pacific, munhu u karhi u tsemelela swihlahla, a rima misava ku tlurisa, a onha ndzilakana wa ribuwu ra lwandle, xisweswo a kavanyeta ikholoji—kambe u ta khoma nghavitla. Khale ka mukongomisi wa IDNDR, Robert Hamilton u ri: “Leswi hi hlakataka matimba ya mbango wa hina ivi hi hundzula matirhelo ya wona, swi nga olova swinene leswaku nchumu lowu nga vangaka khombo ra ntumbuluko wu hundzuka mhangu.”
Hambi swi ri tano, loko swiendlo swa munhu swi hoxa xandla eku engeteleni ka ndlela leyi timhangu namuntlha ti fambaka emahlweni ha yona eka maphepha-hungu, kutani leswin’wana na swona swi nga koteka: Hi ku teka magoza ya ku sivela, munhu a nga hundzula tinhloko-mhaka-nkulu ta maphepha-hungu ta nkarhi lowu taka. Rifu ni ku onha swi nga hungutiwa. Hi xikombiso, vativi va vula leswaku 90 wa tiphesente ta mafu lama vangiwaka hi ku tsekakatseka ka misava ma nga hungutiwa. Kambe, hambi leswi swivangelo swa nsivelo swi taleke, vanhu vo tala va ha ya emahlweni va languta timhangu tanihi leti nga sivelekiki. Langutelo leri leri nga ni khombo, hi ku vika ka UNESCO Environment and Development Briefs, i “xihinga lexikulu ngopfu xo hunguta timhangu.” Xana wena u yime eka tlhelo rihi ra xihinga lexi?
Xana A Ti Siveleki Kumbe Ti Nga Hunguteka?
Ngopfu-ngopfu ematikweni lama ha hluvukaka, moya lowu wo heleriwa hi ntshembo wu tele ngopfu—naswona sweswo a swi hlamarisi nikatsongo! Eka vanhu hinkwavo lava dlayiweke hi timhangu ta ntumbuluko emalembeni ya 50 lama hundzeke, 97 wa tiphesente a va tshama ematikweni lama ha hluvukaka! Eka man’wana ya matiko lawa, ku vula Stop Disasters, “timhangu ti phindha-phindha swinene lerova swa tika ku hambanisa exikarhi ka ku hela ka mhangu leyin’wana ni ku sungula ka leyin’wana.” Entiyisweni, 95 wa tiphesente ta timhangu leti hinkwato ti humelele ematikweni lama ha hluvukaka. Eka leswi ku tlhandlekela ndzhendzheleko lowu nga heriki wa timhangu ta munhu hi yexe—vusweti, ku pfumaleka ka mintirho, tindhawu to tshama leti nga tsakisiki—kutani u nga kota ku twisisa leswaku ha yini swisiwana swi khubumetiwe hi ku pfumala ntshembo tanihi gandlati lerikulu. Va languta ku lahlekeriwa loku vangiwaka hi timhangu leti phindha-phindhaka tanihi xiphemu xa vutomi lexi vavaka kambe lexi va kunguhateriweke xona. Kambe xana ku lahlekeriwa loku a ku papalateki?
Leswi U Nga Swi Endlaka Ni Leswi U Nga Taka U Nga Swi Endli
I ntiyiso, u nga ka u nga wu lawuli nkarhi kumbe matimba ya swilo leswi nga vangaka makhombo ya ntumbuluko, kambe sweswo a swi ku endli leswaku u pfumala ntshembo. U nga ku hunguta ku langutana ka wena ni swiendlakalo leswi. Njhani? Anakanya hi xifananiso lexi.
A hi nge munhu u lava ku hunguta ku va kakwe edyambyini (xiendlakalo xa ntumbuluko) leswaku a nga vi na khensa ya nhlonge (mhangu). Xana a nga endla yini? Swi le rivaleni, a nga ka a nga ku lawuli ku tlhava ni ku pela ka dyambu (nkarhi wa xiendlakalo). Naswona a nga ka a nga wu herisi mpimo wa dyambu leri fikaka laha a nga kona (matimba ya xiendlakalo). Kambe xana sweswo swi n’wi endla a tsandzeka ku tisirheleta? Doo, a nga hunguta ku va kakwe edyambyini. Hi xikombiso, a nga ha tshama endlwini hi nkarhi lowu ku hisaka swinene, kumbe loko sweswo swi nga koteki, a nga ambala xihuku ni swiambalo leswi nga n’wi sirhelelaka loko a ri ehandle. Leswi swi engetela ku tisirheleta kakwe edyambyini (xiendlakalo) ivi swi endla leswaku a nga khomiwi hi ku olova hi khensa ya nhlonge (mhangu). Tindlela takwe to tisirheleta ti nga n’wi pfuna swinene!
Hi laha ku fanaka, na wena u nga endla swin’wana ku engetela ku tisirheleta ka wena eka swilo leswi nga vangaka khombo ra ntumbuluko. Hi ndlela yoleyo, u ta hunguta ku hlaseriwa hi ku olova ni ku lahlekeriwa loko mhangu yi ku wela. Eka lava va tshamaka ematikweni lama hluvukeke, swiringanyeto leswi pfunaka leswi nga ebokisini leri nge “Xana U Lunghekile?” swi nga ha tirha. Naswona loko u tshama ematikweni lama ha hluvukaka, swikombiso leswi nga ebokisini leri nge “Minhluvukiso Leyi Nga Durhiki Leyi Tirhaka” swi nga ha ku kombisa muxaka wo karhi wa tindlela to olova, leti nga kona sweswi. Ti nga ha pfuna swinene ku ponisa vutomi ni ku hunguta ku lahlekeriwa. Leswi se ku nga na thekinoloji ya namuntlha, Frank Press mutivi wa fisika ya misava wa tsundzuxa, “dyondzo ya ku kunguhateriwa a ya ha amukeleki.” A swi kanakanisi, loko ku tiwa eka timhangu ta ntumbuluko, kunene ku ti sivela swa antswa ku tlula ku phalala.
[Bokisi leri nga eka tluka 6]
Xana U Lunghekile?
U.S. Federal Emergency Management Agency yi bumabumela tindlela to hlayanyana to langutana ni swilo leswi nga vangaka makhombo. Laha ku ni tinhla-nkulu to karhi.
Kuma rungula. Vulavurisana ni hofisi leyi langutelaka swilo swa xihatla, u kumisisa hi ta timhangu leti nga ha welaka ndhawu ya ka n’wina. Tin’wana u nga ha va u ti tiva, kasi tin’wana ti nga ku kuma u nga ti rindzelanga. Loko u twa leswaku kaya ra wena ri nga ha weriwa hi makhombo ya ntumbuluko:
◻ Vulavurisana ni ndyangu wa wena ivi mi burisana hi tinxaka ta makhombo lama nga ha mi xungetaka. Hlamusela leswi faneleke ku endliwa exiyin’weni xin’wana ni xin’wana.
◻ Hlela ndlela leyi ndyangu wa wena wu nga ta vulavurisana ha yona, loko wo hambanisiwa hi xiendlakalo xo tano. Vulavulani hi tindhawu timbirhi to hlangana eka tona: yin’wana ehandle ka yindlu ya wena loko ko va ni nchumu wa xihatla, wo kota ndzilo, yin’wana ehandle ka muganga wa ka n’wina loko mi nga ha koti ku tlhelela ekaya.
◻ Kombela munghana leswaku a va muhlanganisi wa ndyangu wa wena leswaku loko mi nga koti ku fika etindhawini leti hleriweke to hlangana ka tona, swirho hinkwaswo swa ndyangu swi kota ku vulavula na yena swi vula leswaku swi le kwihi. Hlawula munghana loyi a tshamaka ekule ni le ndhawini ya ka n’wina hikuva endzhaku ka mhangu hakanyingi swa olova ku bela riqingho ro ya etindhawini ta le kule ku tlula ku bela endhawini leyi weriweke hi mhangu. Dyondzisa vana va wena ndlela yo bela munghana yoloye riqingho. Bulani hi leswi mi faneleke ku swi endla loko mi boheka ku suka endhawini leyi mi nga eka yona. Anakanya hi ndlela leyi u nga pfunaka vaakelani va wena lava va nga ha lavaka mpfuno wo hlawuleka. Kunguhata ndlela yo khathalela swifuwo swa wena.
◻ Damarheta tinomboro ta riqingho ra timhaka ta xihatla eka riqingho rin’wana ni rin’wana.
◻ Tivani laha ku nga ni bokisi lerikulu ra gezi, ra mati ni ra gasi. Komba swirho swa ndyangu ndlela yo swi tima ni leswaku swi timiwa loko swi te yini, veka switirho leswi faneleke ekusuhi ni mabokisi wolawo.
◻ Tilunghiselele ndzilo. Vana ni swinunhwetela-musi, ngopfu-ngopfu ekusuhi ni tikamara to etlela.
[Bokisi leri nga eka tluka 8]
Minhluvukiso Leyi Nga Durhiki Leyi Tirhaka
WORLD BANK yi vika leswaku, lava nga ehansinyana ka hafu ya vaaki va misava va hanya hi 18 wa tirhandi hi vhiki kumbe ehansi ka tona. Hambi loko u ri exiyin’weni xexo, ku vula vativi, ku ni tindlela leti tiyisekisiweke leti u nga ti tirhisaka. Dyondza ha tona, hikuva dyondzo, hi ku tiyisekisa ka mutivi wa ta timhangu wa le Peru, Alberto Giesecke, “i ndlela-nkulu leyi nga durhiki yo hunguta vuyelo bya mhangu.” Hi leswi swikombiso swimbirhi swa le Amerika Dzonga:
Buku ya Nhlangano wa Matiko leyi nge Mitigating Natural Disasters yi hlamusela leswi nga endliwaka ku aka tindlu ta misava to antswa:
◻ Endhawini ya tintshava, cela misava u endla tshala ro aka yindlu eka rona.
◻ Tiyindlu ta swikwere ti tiye swinene; loko u lava vutshamo bya hayisa, aka khumbi rin’we ri leha ku tlula lerin’wana hi makhamba mambirhi na hafu.
◻ Endla masungulo hi maribye kumbe khonkhireti leswaku u hunguta ku tsekatseka.
◻ Aka makhumbi lama langutaneke ma ri ni ntiko, ntamu ni ku leha loku ringanaka. Ma ake ma lala naswona ma komile. Tindlu leti akiweke hi ndlela leyi a ti onhaki ngopfu hi nkarhi wa ku tsekatseka ka misava ku fana ni tiyindlu leti tolovelekeke leti akiweke hi misava.
Maakelo ya xikhale ya timbalelo (quincha) na wona i ndlela leyi tiyisekisiweke. Tiyindlu ta quincha, ku vula Stop Disasters, ti ni marimba ya tinhlanga leti lukiweke ni marhavi lamatsongo lama khomiweke hi timhandze leti hingakanyiweke ni leti yimeke ti ololoka naswona ti phamiwe katsongo swinene. Muako wa muxaka lowu, lowu nga ni makhumbi ya 10 ku ya eka 15 wa tisentimitara hi ku anama, wu pfumelela yindlu leswaku yi tsekatseka hi nkarhi wa ku tsekatseka ka misava, naswona loko ku tsekatseka ka misava ku hela, muako wu tlhelela exiyin’weni xa wona xa khale. Loko ku tsekatseke misava hi 1991, tiyindlu to tano hinkwato ti sale ti yimile loko 10 000 wa tiyindlu tin’wana, leti nga ni makhumbi ya kwalomu ka mitara yin’we hi ku anama, ti dzinginisiwile ti vuya ehansi, ti dlaya 35 wa vanhu. Hi ku ya hi mumpfampfarhuti wa miako wa UNESCO John Beynon, ku tsekatseka ka misava a ku va dlayi vanhu; va dlayiwa hi miako leyi waka.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]
Etindhawini tin’wana, vanhu va tsemelela makhwati hi futa, va pfula ndlela ya timhangu ta ntumbuluko leti engetelekeke