Ku Gembula—Xigodzomberi Xa Va-1990

KHAMERA leyi nga ni filimi ya mivala-vala yi teka xifaniso. Xifaniso xi tate matluka mambirhi ya phepha-hungu ra Sonto—ku fika laha mahlo ya helelaka kona, i muako lowukulu wo veka nhundzu lowu hundzuriweke yindlu yo tlangela bingo, timitara ta yona ta magidi, ti tele hi vatlangi va malembe hinkwawo ni tinxaka hinkwato. Xana wa ti vona tinghohe ta vona leti karhaleke ni mahlo ya vona lama tshwukulukeke, leswi kombisaka leswaku va hete tiawara to tala va ri eku tlangeni? Hi mahlo-ngati va rindzele ku huweleriwa ka nomboro leyi landzelaka, leyi va nga ni ntshembo wa leswaku yi nga vula leswaku va kale va wina endzhaku ko heta vusiku lebyo leha va ri karhi va dyiwa.

Pfula matluka ya phepha-hungu. Xana wa ti vona tinghohe leti karhatekeke ta vanhu lava mavoko ya vona ma fumbarheleke maphepha yo tlanga ha wona, a va swi lavi ku khoma maphepha lama nga ta va dyisa? Hakanyingi magidi ya tirhandi ya winiwa ivi va dyiwa wona hinkwawo loko va teka phepha leri landzelaka. Anakanya ni leswi nga kombisiwangiki laha swifanisweni. Xana wa swi vona swandla leswi dzukeke nyuku swa mavoko lama rhurhumelaka? Xana wa ku twa ku ba ka mbilu hi xihatla, xikhongelo xa le mbilwini xo kombela ku khoma maphepha yo antswa enkarhini lowu taka, ni leswaku lawa ya dyisaka ya khomiwa hi vatlangi lavan’wana?

Nghena etindhawini leta manyunyu to gembulela eka tona etihotela ni le mabyatsweni ya le milambyeni ya xiyimo xa le henhla. Xana u hlanganisiwa nhloko hi swindledya-ndledyana leswi nga exikarhi ka michini leya mivalavala yo gembula? Xana u pfariwa tindleve hi pongo ra swikhomo swa yona loko swi ri karhi swi gwedliwa ni pongo lerikulu ra mavhilwa lama rhendzelekaka? Wa wina, kumbe wa dyiwa, hi wona ntsena mpfumawulo lowu twiwaka hi tindleve ta vatlangi. Mulawuri wa ndhawu yin’wana yo gembulela eka yona u te: “Eka vona, lexi va tsakisaka i ku nyanyuriwa hi leswi nga ta humelela loko va gwedla xikhomo xa muchini wo gembula.”

Manyukuta exikarhi ka vanhu lava vo tala u famba u ya le matafuleni ya swibolwana. U nga twa u khomiwa hi sululwani hikwalaho ka vhilwa leri rhendzelekaka ra mincele-ncele yo tshwuka ni ya ntima, leri rhendzelekaka emahlweni ka wena. Mpfumawulo wa bolo leyi rhendzelekaka na wona wu engetela sululwani ra kona. Hi leriya ri rhendzeleka-rhendzeleka, laha ri nga ta yima kona ri vula ku wina kumbe ku dyiwa. Hakanyingi va dyiwa magidi ya tirhandi hi ndzhendzheleko wun’we ntsena wa vhilwa.

Anakanya emisaveni hinkwayo hi swifaniso ni swivono swo tano swa makume ya magidi, vatlangi va ri timiliyoni ta ntsandza-vahlayi, naswona tindhawu leti ti ri magidi. Va ta hi swihaha-mpfhuka, switimela, mabazi, mabyatso, ni hi mimovha va ya eswiphen’wini hinkwaswo swa misava leswaku va ya enerisa ku navela ka vona ko gembula. Ku thyiwe leswaku i “vuvabyi lebyi tumbeleke, xigodzomberi xa va-1990: Ku gembula loku ngheneke engatini.” Mukambisisi Durand Jacobs, mutivi-nkulu wa mahanyelo yo gembula etikweni u te: “Ndza hlahluvela leswaku malembe ya va-1990 ma ta tlangela siku-nkulu ro hoyozela ku amukeriwa ximfumo ka ku gembula emisaveni hinkwayo.”

Hi xikombiso, hi 1993, eUnited States, vanhu vo tala va le Amerika va ye etindhawini to gembulela eka tona ku tlula ku ya etimbaleni ta besibolo, ta mintlawa ya swipano leswikulu—92 wa timiliyoni ta lava yeke kona. Ku akiwa ka tindhawu to gembulela ku vonaka ku andza. Vini va tihotela ta le East Coast a va ha tikoti. “Makamara lama nga kona a ma ha va ringani vaendzi lava taka etindhawini to gembula lava ringanyeteriwaka eka 50 000 hi siku.”

Hi 1994, ematikweni yo tala ya le dzongeni, laha enkarhininyana lowu hundzeke ku gembula a ku langutiwa ku ri xidyoho, sweswi ku amukeriwa hi mandla mambirhi naswona ku langutiwa tanihi muponisi. U.S.News & World Report yi ri: “Namuntlha, xivandla lexi vitaniwaka Ndhawu yo Hisekela Bibele, xi nga ha tlhela xi thyiwa vito nakambe xi va, Ndhawu yo Hisekela Ntlango wa Maphepha, hikwalaho ka leswi Mississippi na Louisiana ti ngo khapa hi tindhawu to gembulela leti nga ematini ni le handle emisaveni ni leswi ku nga ni makungu ya tin’wana eFlorida, Texas, Alabama na Arkansas.” Sweswi varhangeri van’wana va vukhongeri va hundzuka hi laha ku heleleke emhakeni yo languta ku gembula xi ri xidyoho. Hi xikombiso, loko valawuri va doroba-nkulu ra New Orleans, Louisiana, va khangula ndhawu yo sungula yo gembulela leyi nga ematini eNambyeni wa Mississippi hi 1994, mufundhisi un’wana u khongerile, a khensa Xikwembu hikwalaho ka leswi, hi ku vula kakwe, “xi nga tirha: xi endla nchumu lowunene lowu ha wona, xi katekiseke muti.”

Hi lembe ra 2000, ku languteriwe leswaku 95 wa tiphesente ta vanhu hinkwavo va le Amerika va ta va va tshama mpfhuka lowu nga tiawara tinharhu ku ya eka mune ku suka endhawini yo gembulela eka yona. Maindiya ya le Amerika na wona ma kume xiavelo lexikulu ebindzwini ro gembula. Hikwalaho hulumendhe ya le United States yi seketele mabindzu ya vona ya 225 ya tindhawu to gembulela ni tiholo to tlangela bingo, etikweni hinkwaro, swi vikiwe hi U.S.News & World Report.

Loko eka mpfangano lowu ku katsiwa ni makamara yo tlangela maphepha eka wona, lomu ku bejeriwaka mintlangu, mijaho ya tihanci ni ya timbyana, ti-bingo ta le tikerekeni, ni swin’wana swo kota sweswo, yi va erivaleni ndlela leyi hi 1993 Maamerika ma tirhiseke $394 wa magidi ya timiliyoni (R1,43 wa tibiliyoni) ku beja ha yona hi ndlela leyi nga enawini, leyi hundzaka ya n’wexemu hi 17,1 wa tiphesente. Lava va lwisanaka ni ku gembula a va ha xi tivi lexi va nga xi endlaka. Mukongomisi-nkulu wa Vandla rin’wana ra Ku Gembula Loku Ngheneke eNgatini u te: “Swilo leswikulu leswi hi nga pfunaka vanhu lava ha swona i tikereke ni titempele ni hulumendhe. Kambe sweswi, swona sweswo swi le bindzwini ro gembula.” Phepha-hungu rin’wana ra le Amerika ri thye United States ri ku i “Tiko ro Gembula” ivi ri vula leswaku ku gembula koloko i “nchumu wa xiviri wo tihungasa etikweni ra Amerika.”

The New York Times Magazine yi vikile, Nghilandhi ri sungule mathikithi ya mubejo hi 1826, naswona ku vuriwa leswaku sweswi ku xavisiwa ka wona ko phuphuma kunene. Nakambe bingo na yona yo khapa kunene. Magazini wa Times wa vika: “Sweswi Moscow ro khapa hi mabindzu ya tindhawu to gembulela eka tona. Kasi vagemburi va le Lebanon entiyisweni va veka vutomi bya vona ekhombyeni hi ku tshamela ku ya etindlwini ta mintlangu ta le Beirut Vupela-dyambu, leti hlaseriwaka hala ni hala hi masocha ni lava va milawu ya nsimbhi ya vukhongeri. Lava wineke mali yo tala va heleketiwa emakaya hi varindzi va le tindhawini to gembulela va hlome hi swibalesa.”

“Vanhu va le Canada a va tivoni leswaku va hundzuke tiko ra vagemburi,” ku vula mulawuri wa ku gembula la nga ndhuna ya xifundzha eCanada. U engeterile: “Kumbexana, hi ndlela yo karhi, ku gemburiwa ngopfu eCanada ku tlula eUnited States.” Phepha-hungu leri nge The Globe and Mail, ri vikile: “Vanhu va le Canada va tirhise kwalomu ka $10 wa magidi ya timiliyoni [R25 wa magidi ya timiliyoni] va ringa nkateko ni ku beja hi ndlela leyi nga enawini n’wexemu—ku nga mali leyi tlakukeke hi makhamba ya 30 eka leyi va yi tirhiseleke ku ya etibayisikopeni. Sweswi bindzu ra bingo eCanada ri kule swinene ku tlula ndlela leyi a ri ri ha yona kumbe ri nga ha yona eUnited States. Bindzu ro beja ri tlakuke ngopfu le Canada. Swi tano ni hi mujaho wa tihanci,” ku vule rona phepha leri.

Phepha-hungu ra le Afrika Dzonga ri te: “A nga kona la swi tivaka leswaku i vangani lava godzomberiweke hi ku gembula eAfrika Dzonga, kambe ku ni ‘magidi’ ya vona.” Kasi, hulumendhe ya le Spain yona yi xi vona kahle xiphiqo xa yona xa nhlayo leyi kulaka ya vagemburi. Tinhlayo leti kumiweke ti komba leswaku vo tala va vaaka-tiko va rona lava va 38 wa timiliyoni va gembule R90 wa magidi ya timiliyoni hi lembe rin’we, va endla Spain ri va rin’wana ra lama nga ni tinhlayo letikulu ta lava gembulaka. “Mapaniya swi va nghene engatini ku gembula,” ku vule wanuna un’wana la simekeke vandla ro pfuna lava gembulaka. “Ni khale a va endlisa sweswi. . . . A va beja tihanci, bolo ya milenge, ku beja ko xava thikithi, ni roulette, poker, ni bingo ni le michinini ya swinghunghumani leyi mitetelaka timali.” Le Spain ku vuriwa leswaku ku gembula loku ngheneke engatini i vuvabyi bya mianakanyo, lebyi bya ha ku xiyiwaka malembenyana lawa.

Vumbhoni lebyi nga kona byi tiyisekisa leswaku Italy na rona ri weriwe hi xihuhuri xa ku gembula. Ku halatiwa magidi ya timiliyoni eku bejeni ni le ku gembuleni hi mintlango nakambe ni le ka mimphikizano ya maphepha-hungu leyi lavaka mali xikan’we ni le matafuleni yo gembulela eka wona. Xiviko xa ntlawa wo kambisisa lowu seketeriwaka hi hulumendhe xi te: “Ku gembula ku nghene exiphen’wini xin’wana ni xin’wana xa vutomi.” Phepha-hungu leri nge The New York Times, ri tsale leswi, namuntlha “mpimo wa ku gembula wu fikelele emaninginingini lama a ma nga ehleketeleriwi, naswona ku suka eka valawuri va Hulumendhe ku ya eka vafundhisi va tikereke va le mphikizanweni wo kuma tindlela to bindzula hi ku gembula.”

Kunene swi tano! Hakanyingi ku gembula swi khumba vutomi bya vanhu hi laha ku heleleke, hi laha swihloko leswi landzelaka swi nga ta komba ha kona.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Enkarhini wun’wana a ku langutiwa tanihi xidyoho—sweswi i “mukutsuri”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 22]

Ntungu wa ku gembula wu hangalaka emisaveni hinkwayo