Vantshwa Va Vutisa . . .
Xana Ndzi Fanele Ndzi Dyondza Tindlela To Tisirheleta?
Jesse u ri: “Exikolweni ku ni ntlawa wun’wana wa khombo swinene. Loko va ku vona u ri ephasejini, kasi va lava titeki, baji, kumbe buruku ra wena, a va ri teka. Loko wo mangala, va ta tlhela va ku kuma.”
KU LANGUTANA ni madzolonga swi hundzuke nchumu wa siku na siku eka vantshwa vo tala. Magazini lowu nge USA Today wu te: “Kwalomu ka un’we eka swichudeni swin’wana ni swin’wana swa ntlhanu swa le xikolweni xa le henhla u tshama a ri na xibamu, mukwana, xikaringana, xigombo, kumbe tlhari rin’wana. Swo tala swi famba na swona exikolweni.” Mufana wa kondlo-a-ndzi-dyi la vitaniwaka Jairo leswi u swi vone hi mahlo. U ri: “Xikolo xa hina hi xona xo sungula [eDoroba-nkulu ra New York] ku va ni swinun’hwetela-nsimbhi, kambe sweswo a swi siveli vana ku rhwala mikwana ni swibamu. A ndzi tivi leswaku va nghenisa ku yini na swona, kambe swona va nghena na swona.”
Hi laha ku twisisekaka, nxungeto wo hlaseriwa wu vangele vantshwa vo tala va anakanya hi ndlela leyi va nga tisirheletaka ha yona. Lola lontsongo u te: “Endzhaku ka loko nhwanyana wa le xikolweni xa hina a tlhaviwile a fa hikwalaho ka swingwavila swakwe swa le tindleveni, va sungule tidyondzo to dyondzisa ndlela yo tisirheleta exikolweni. Vo tala va tsarisile.” Vantshwa van’wana va vona swi antswa ku tshama ni swifufuteri swa tikhemikhali ni matlhari man’wana. Xivutiso hi leswaku, Xana maendlelo yo tisirheleta ya ku sirheleta hakunene?
Tindlela To Lwa To Tisirheleta
Va swi kombisa nkarhi hinkwawo eka TV—vatshila va tindlela to tisirheleta va tlulela emoyeni, va raha ni ku hima hi vutshila bya mudansi. Ku nga si hela tisekoni ti nga ri tingani vanhu lava vo biha va etlele hansi va nga tshukuvanyi. Swa hlamarisa hakunene! Tindlela to ti lwela ti vonaka ti ri nsirhelelo lowu heleleke. Hambi swi ri tano, entiyisweni, vutomi a byi fani ni tibayisikopo. Wanuna la nga ni ntokoto wa malembe yo tala ya karati u te: “Swa xaxa hi qulu rin’we ntsena. Loko munhu la nga ekule a khome xibamu, a wu nge endli nchumu. Loko u ri kusuhi na yena ngopfu, u nga ri na ndhawu leyi ringaneleke, nakambe a swi ku pfuni.”
Nakambe, xiya leswaku leswaku munhu a kota ku va ni vutshila hi tindlela to tisirheleta, u fanele ku tirhisa mali yo tala ni ndzetelo wo tika lowu hetaka malembe. Naswona handle ko tshama u ri eku dyondzeni, vuswikoti bya wena byo tlula-tlula hi ndlela leyi yo koka mahlo byi nga hela hi xihatla hi ndlela leyi twisaka ku vava. Nakambe swi tano ni hi mixaka leyin’wana yo tisirheleta, yo tanihi ku ba xibakele. Ku tlula kwalaho, ku va ni ndhuma ya leswaku u tiva ndlela yo lwa swi nga ha ku vitanela nyingiso lowu u nga wu laviki. Lavo rhandza ku lwa va nga anakanya ku tiringa matimba hi wena.
Hambi swi ri tano, ku dyondza tindlela to tisirheleta swi ni khombo swinene. Magazini lowu nge The Economist sweswinyana wa ha ku vika wu ku: “To tala ta tindlela to lwa, loko ku nga ri hinkwato ka tona, hi ndlela leyi nga hambanisekiki ti fambisana ni vukhongeri-nkulu byi nharhu bya le Asia Vuxa, Vubudha, Vutao, ni Vuconfucian.” Buku yin’wana ya engetela: “Nchumu wun’wana ni wun’wana lowu endliwaka eka karati—fambelo rin’wana ni rin’wana, ndlela yin’wana ni yin’wana leyi u titwaka ha yona—yi nga ha kumiwa eka nsinya wa nawu wo karhi wa Vuzen.” Vuzen i mpambukwa wa Vubudha lowu seketelaka ku anakanyisisa ka vukhongeri. Timitsu leti ta vukhongeri ti tisa xiphiqo eka Vakreste mayelana ni marito ya Bibele eka 2 Vakorinto 6:17: “Hikokwalaho, Hosi yi ri: ‘Humani exikarhi ka vona [vagandzeri va mavunwa], mi hambana na vona; mi nga tshuki mi khumba leswi nga tengangiki, kutani ndzi ta mi amukela.’”
Ku Tirhisiwa Ka Matlhari
Kutani ke, ku vuriwa yini hi ku rhwala xibamu kumbe mukwana? Kunene ku endla tano swi nga ha ku endla u titwa u ri ni xivindzi. Kambe xivindzi xexo xi nga ha tikomba xi ri ni khombo loko u sungula ku tinghenisa ekhombyeni swi nga fanelanga, kumbe ku tivangela khombo hi wexe. Bibele ya tsundzuxa: “L’a lav̌aka ŝo biha o ta khomiwa ha ŝona.” (Swivuriso 11:27) Naswona loko khombo ri titela, ku humesa tlhari kunene swi nga kurisa nyimpi. U nga ha dlayiwa—kumbe u hetelela u dlaye munhu. Xana Xikwembu, Xihlovo xa vutomi, xi ta swi languta njhani swiendlo swa wena kasi a a wu ta va u kote ku papalata ku tirhisa vukarhi?—Pisalema 11:5; 36:9.
I ntiyiso, van’wana a va tiyimiselanga ku tirhisa matimba ya vukarhi. Va nga ha vula leswaku va rhwala tlhari leswaku va ta chavisa vahlaseri va vona ntsena. Kambe magazini lowu nge Health wu ri: “Ndzetelo wa swibalesa wa pfumela: U nga xavi xibalesa loko u nga lunghekelanga ku xi tirhisa. Ku ndzuluta xibalesa tanihi nchumu wo chavisa swi nga chavisa vahlaseri van’wana, kambe van’wana swi nga va hlundzukisa.”
Ku vuriwa yini hi matlhari lama “nga riki na khombo” ngopfu, yo kota swifufuteri swa tikhemikhali? Handle ka xivangelo xa leswaku etindhawini tin’wana a ya le nawini, matlhari lawa ya nga vuya hi wena hi ndlela leyi vavisaka. Ematshan’wini yo heta matimba ya muhlaseri loyi a hlanganisiwaka nhloko hi swidzidzirisi, ya ngo n’wi hlundzukisa. Minkarhi yin’wana swi nga ha endleka moya wu hungisela khemikhali exikandzeni xa wena ematshan’wini ya lexa muhlaseri—a hi nge u rhanga u humesa xifufutheri ku sungula. Loko a ku vona u ri karhi u hangunuxa eswikhwameni kumbe enkwameni wa wena, a nga ha anakanya leswaku u lava xibalesa ivi na yena a kunguhata ku tirhisa vukarhi. Hikwalaho, phorisa rin’wana ra fokisi ri te: “Ku hava xitiyisekiso xa leswaku xifufuteri [xifufuteri xa khemikhali], kumbe tlhari rihi na rihi rin’wana, ri nga tirha. Kumbexana leswaku u ta ri humesa hi ku hatlisa hi laha swi kotekaka ha kona. Matlhari a ma pfuni nikatsongo. Vanhu va ma tshemba ku tlurisa.”
Matlhari—Langutelo Ra Xikwembu
Nxungeto wa madzolonga a wu ri kona ni khale esikwini ra Yesu. Xin’wana xa swifaniso swakwe leswi dumeke, lexi hi ntolovelo xi vitaniwaka xifaniso xa Musamariya wa Musa, xi hlamusele xiendlakalo lexi katsaka ku phangeriwa hi vukarhi. (Luka 10:30-35) Loko Yesu a kombele vadyondzisiwa vakwe leswaku va rhwala mabanga, a ku nga ri hi xikongomelo xo tisirheleta. Entiyisweni, u kale a boxa nsinya wa nawu lowu nge: “Hinkwavo lava tirhisaka mabanga, va ta dlawa hi mabanga.”—Matewu 26:51, 52; Luka 22:36-38.
Xisweswo, Vakreste va ntiyiso a va hlomi leswaku va ta vavisa vanhu-kulobye. (Ringanisa Esaya 2:4.) Va landzela xitsundzuxo xa Bibele eka Varhoma 12:18 lexi nge: “Endlani hinkwaswo leswi mi swi kotaka, hi tlhelo ra n’wina, ku hanyisana ni vanhu hinkwavo hi ku rhula.” Xana leswi swi vula leswaku u nga tisirheleti? Nikatsongo!
Vutlhari—Byi Antswa Ku Tlula Matlhari
Enguveni leyi swi tikombaka ku ri na nchumu lowu endleriweke xin’wana ni xin’wana, swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku u nga va ni xitirho xo tisirheleta lexi tirhaka ku tlula nchumu wihi na wihi lowu endliweke hi munhu. Eka Eklesiasta 9:18, ha hlaya: “V̌utlhari byi sasekile ku tlula matlhari.” Vutlhari lebyi a hi vutlhari lebyi van’wana va byi vitanaka “vutlhari bya le xitarateni.” I ku tirhisiwa ka misinya ya milawu ya Bibele, kambe hakanyingi byi nga ku pfuna ku papalata swiyimo leswi nga ni khombo ta ha suka.
Hi xikombiso, Jairo, loyi a hlamuseleke xikolo xa vona xa madzolonga le ku sunguleni, u fambela kule ni khombo hi ku tirhisa marito ya Bibele eka 1 Vatesalonika 4:11: “Ku navela ka n’wina lokukulu a ku ve ku hanya hi ku rhula, mi tikarhatela swa n’wina.” Jairo u ri: “Loko u vona leswaku nyimpi yi ta tlhekeka, u fanele ku hambana na swona, u tiyela ekaya. Van’wana va rhendzelekela kwalaho, kutani va nghena ekhombyeni.”
Lola lontsongo u ri: “Ku va endla va swi tiva leswaku ndzi un’wana wa Timbhoni ta Yehovha i xisirhelelo xa mina lexikulu. Vanhu a va ndzi karhati tanihi leswi va swi tivaka leswaku a ndzi nge va tiseli khombo.” Eliu wa engetela: “A swi lavi ntsena ku vula leswaku u Mbhoni. Va fanele va swi vona leswaku u hambanile.” Vakreste va fanele va nga vi “va misava.” (Yohane 15:19) Kambe tiyiseka leswaku u nga vi ni langutelo ro titlakusa. (Swivuriso 11:2) Muntshwa un’wana u swi veka hi ndlela leyi: “U nga fambi etiphasejini onge hi loko yi ri ndhawu ya wena.” Leswi swi nga ku vangela khombo. Muntshwa un’wana wa Mukreste la vitaniwaka Luchy u ri: “Ndzi ni xinghana, naswona ndzi vulavula na vona vana va le tlilasini; kambe a ndzi swi endli leswi va swi endlaka.”
Ndlela leyi u ambalaka ha yona na yona i ya nkoka. Muntshwa un’wana u ri: “Ndzi xiyisisa leswaku ndzi nga ambali swilo leswi kokaka. Ndza swi vona leswaku a swi bohi leswaku ndzi ambala swilo swa mavito leswaku ndzi ta languteka.” Ku landzela xitsundzuxo xa Bibele xo ambala hi ndlela leyi xiximekaka swi nga ha ku pfuna leswaku u nga vonaki ngopfu, naswona u papalata khombo.—1 Timotiya 2:9.
Loko U Hlaseriwa
Ku vuriwa yini loko, ku nga khathariseki leswi u swi endlaka ku balekela khombo, u hlaseriwa? Xo sungula, ringeta ku tirhisa nsinya wa nawu lowu nga eka Swivuriso 15:1: “Ku hlamula lo’kunene ka releta v̌ukari, kambe ku v̌ulav̌ula lo’ku tlhav̌aka ku pfuša timholov̌o.” Eliu lontsongo a a endlisa sweswo loko a ha ri exikolweni. U ri: “Minkarhi yin’wana swi lava ntsena leswaku u nga vilerisiwi hi marito lawa ya nhlaselo. Minkarhi yo tala, i ndlela leyi u angulaka ha yona leyi nga vangaka xiphiqo.” Hi ku ala ku “rihisel[a] swo biha hi leswo biha,” u nga ha swi kota ku lawula xiyimo.—Varhoma 12:17.
Hambi swi ri tano, loko ku anakanyisisa na yena swi nga tirhi eku lawuleni xiyimo, u fanele u teka magoza yo tisirheleta. Loko ntlawa wa vantshwa va sindzisa leswaku u va nyika titeki ta wena kumbe nchumu wo karhi lowu durhaka, va nyike! Vutomi bya wena i bya nkoka ku tlula swilo leswi u nga na swona. (Luka 12:15) Loko nyimpi yi tikomba yi ri kusuhi, famba—nakambe swa antswa, ku tsutsuma! Swivuriso 17:14 yi ri: “Loko mholov̌o yi nga si sungula, suka.” (Ringanisa Luka 4:29, 30; Yohane 8:59.) Loko swi nga koteki ku baleka, u nga ha bakanyela nhlaselo ekule hi laha u nga kotaka ha kona. Endzhaku ka sweswo, tiyiseka leswaku u byela vatswari va wena leswi humeleleke. Kumbexana va nga ku pfuna hi ndlela yo karhi.
Hi laha Bibele yi profeteke ha kona, hi hanya eminkarhini ya madzolonga. (2 Timotiya 3:1-5) Kambe ku rhwala xibalesa kumbe ku dyondza marahelo ya karati a swi nge ku sirheleti ku antswa. Xiyaxiya. Tirhisa vutlharhi lebyi humaka eka Xikwembu loko u langutane ni khombo. Naswona ku tlula kwalaho, vana ni ripfumelo naswona u tshemba Yehovha. Tanihi mupisalema, u nga khongela hi ntshembo u ku: “U nḍi ponisile e ka munhu wa v̌ukari.”—Pisalema 18:48.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 30]
Tindlela to lwa a ti tirhi eka Vakreste