Ku Tiendlela Swilo Swa Vuxisi Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

Swi kale swi hela hi lembe-xidzana ra vu-18, le Furwa vanhu a va swekiwa va ri karhi va hanya hikwalaho ka nandzu lowu. Ku sukela hi 1697 ku ya ka 1832, le Nghilandhi xigwevo xa nandzu lowu a ku ri rifu, naswona nandzu lowu a wu langutiwa wu ri vuxengi. Ku tlula 300 wa Manghezi ya hayekiwe hi ntambhu hikwalaho ka xona, kasi va ntsandza-vahlayi a va yisiwa exitikwanini xa nxupulo le Australia leswaku va ya tirha ntirho wo tika wu ri nxupulo wa kona.

KU TLULA 130 wa malembe, lava nga ni nandzu lowu, hulumendhe ya le United States a yi va pfalela emakhotsweni ya hulumendhe va gweveriwa malembe lama nga fikaka eka 15. Ku tlhandlekela kwalaho, a ku laviwa ni magidi ya tirhandi ta ndzihiso ku engetela eka nxupulo lowu. Ku fikela ni namuntlha le Russia ni le China, rifu ra ha ri wona nxupulo wa kona.

Ku nga khathariseki minxupulo leyi leyikulu leyi vekiweke hi matiko layo tala, vugevenga lebyi byi ya emahlweni. Hambi ku chava rifu a swi enelanga ku sivela tindlela to hatla u fuma eka lava va nga ni vutshila lebyi lavekaka bya vutlhari. Vatirhela-mfumo va pfilunganyekile. Va ri: “Hilaha swi veke ha kona eka malembe-xidzana lama hundzeke, swi ta tika ku kuma nchumu lowunene wo byi sivela.”

Vukanganyisi! Hi byin’wana bya vugevenga bya khale ematin’wini. Eku heleni ka lembe-xidzana leri ra vu-20, se byi hundzuke xiphiqo xa misava hinkwayo, naswona byi ya emahlweni byi andza. Robert H. Jackson, muavanyisi un’wana wa Huvo leyi Tlakukeke ya le United States, u vule leswi mayelana na byona: “Vukanganyisi i nandzu lowu nikan’we wu nga tiendlekeriki hi xihoxo, kumbe hi mihoni, kumbe hikwalaho ko hisiwa hi ku navela, kumbe hikwalaho ka vusweti lebyi hundzeletekeke. I vugevenga lebyi kunguhatiwaka hi vutshila hi loyi a nga ni vuswikoti bya vutlharhi loyi a tirhisaka mali yo tala ku kuma switirho swa kona.”

Hi xikombiso, emisaveni hinkwayo ku karhi ku endliwa mali ya le Amerika swi nga ri enawini, naswona yi endliwa yi tele ku tlula enkarhini lowu hundzeke. Muvulavuleri un’wana wa Treasury Department (Ndzawulo ya Timali) u te: “Mali ya le United States, a yo rhandziwa ntsena emisaveni. Swo olova ni ku tiendlela.” Lexi pfilunganyeke hulumendhe ya le Amerika hi leswaku timali leto tala leta mavunwa ti endliwa ehandle ka United States.

Xiya leswi: Magazini lowu nge Time wu vikile, hi 1992, ku kumiwe mali ya maphepha ya vukanganyisi leyi nga endlaka $30 wa timiliyoni (R109 wa timiliyoni) entsungeni wa malwandle. Magazini lowu wu vikile: “Lembe leri nga hela loko yi hlanganile yi endle $120 wa timiliyoni [R435 wa timiliyoni] naswona yi languteriwe ku ba magoza swi twala hi 1994. Minkarhi yo tala timali toleto ti hangalaka hinkwako-nkwako ti nga kumiwi.” Tinhlayo leti to vula switsongo ntsena swa mhaka leyi. Vativi va ta mali leya vukanganyisi va tshemba leswaku kahle-kahle tinhlayo ta tidolara leti ti nga riki enawini leti nga eku tirhisiweni ehandle ka United States ti nga ha va ti fika eka khume ra magidi ya timiliyoni ta tidolara (R36 000 wa timiliyoni).

Leswi matiko yo tala ma lavaka mali ya le Amerika ngopfu—ku tlula hambi mali ya wona vini—naswona swi olovaka ku yi endla, matiko yo tala ni tingwenya ta vugevenga lebyi hleriweke va tiendlela yona. Le Amerika Dzonga, mavandla ya swidzidzirisi lama nga riki enawini ya le Colombia ya ni malembe ya ri karhi ya tiendlela mali ya le Amerika leswaku va engetela mpindzulo wa vona lowu nga riki enawini. U.S.News & World Report, yi vike leswaku, sweswi matiko man’wana ya le Middle East na wona ma hundzuke swirho-nkulu ebindzwini ra misava hinkwayo ra ku tiendlela mali. Magazini lowu wu engetele leswaku rin’wana ra matiko wolawo “ri tiviwa hi leswaku ri tirhisa makandziyiselo ya xiyimo xa le henhla lama fanaka ni lawaya ya tirhisiwaka hi U.S. Treasury Department. Hikwalaho ka sweswo, vaaki va [rona] va kota ku tiendlela ti-$100 ta maphepha leti nga xiyekiki niswitsongo, leti vitaniwaka ‘mali leyi hetisekeke.’”

Vanhu va le Russia, China, ni matiko man’wana ya le Asia na wona ya nghene entlaweni wa ku tiendlela timali leti ta vuxisi—ngopfu-ngopfu mali ya le United States. Ku anakanyeriwa leswaku 50 wa tiphesente ta mali ya le United States leyi tirhisiwaka le Moscow namuntlha i ya vuxisi.

Endzhaku ka Nyimpi ya le Songa-nkulu, hi 1991 loko ku hangalasiwe madzana ya timiliyoni ta tidolara ta le United States, Reader’s Digest yi te: “Emisaveni hinkwayo, lava vekisaka timali a va hlamale ngopfu ku kuma leswaku kwalomu ka 40 wa tiphesente ta ti-$100 ta maphepha a ti ri ta vuxisi.”

Furwa ri ni swiphiqo swa rona n’wini swa timali, ku fana ni matiko laman’wana yo tala ya le Yuropa. Mali ya vukanganyisi a hi xiphiqo xa le Amerika ntsena, hilaha ni matiko man’wana emisaveni hinkwayo ma nga kombisaka ha kona.

Vukanganyisi Byi Olovisiwa

Ku fikela emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke, a swi tekela vatshila va le xihundleni—vampfampfarhuti, vakwevetli va vutshila, etchers, ni vakandziyisi—tiawara to tala va dzuka va kulula va ri eku tiendleleni ka mali ya tiko rihi kumbe rihi, ivi eku heteleleni, ku huma malinyana leyi ngo yelana kunene ni ya xiviri. Kambe, namuntlha, leswi ku nga ni michini yo kopa ya thekinoloji ya le henhla ya mivala yo tala, michini yo kandziyisa matlhelo hamambirhi hi nkarhi wun’we, ni michini yo kandziyisa hi ku teka xifaniso leyi nga kona etihofisini ni le makaya, swa koteka eka un’wana ni un’wana ku tiendlela mali leyi a yi lavaka.

Nguva yo tiendlela mali ya vuxisi u titshamele etafuleni ra wena yi fikile! Nchumu lowu enkarhini wun’wana a wu lava vutivi bya vakwevetli ni vakandziyisi va vutshila, sweswi wu endliwa hi vatirhi va le tihofisini ni hi lava va nga ni tikhomphyutara emakaya ya vona. Minongonoko yo kandziyisa hi khompyutara ya wena n’wini leyi nga dyiki na R18 000 sweswi ma nga kandziyisa mali ya vukanganyisi leyi hambi ku ri vativi lava leteriweke swi va tikelaka ku yi vona. Leswi swi nga vula leswaku munhu loyi a lavaka mali a nga rivala hi mhaka ya ku ya emuchinini wo nyika mali wa le banki, ivi a tikandziyisela mali ya yena n’wini—naswona ntsengo lowu wu nga ta ringana leswi a swi lavaka! Ana minongonoko leyi, emavokweni ya vaendli va mali yi tirha tanihi switirho swa vaendli va mali ya vuxisi va namuntlha. U.S.News & World Report yi te: “Swigevenga leswi swo tlhariha swi endla leswi, naswona hi ku phindha-phindha swi hambeta swi pona ku kumiwa hi vahlayisi va nawu, naswona siku rin’wana swi nga veka timali ta matiko lamakulu emisaveni hinkwayo ekhombyeni.”

Hi xikombiso, le Furwa, 18 wa tiphesente ta Fr30 wa timiliyoni (R18 wa timiliyoni) ta mali ya vukanganyisi leyi kumiweke hi 1992, a yi endliwe emichinini ya le tihofisi. Mutirheli un’wana wa le Banque de France u languta leswi tanihi nxungeto lowu nga langutanangiki ntsena ni fambiselo ra ikhonomi kambe ni ra mpimo lowu vanhu va tshembaka hulumendhe ha yona. U ririle: “Loko va twa leswaku u nga swi kota ku tiendlela mali ya phepha ya kahle hi thekinoloji leyi vanhu vo tala va nga na yona, va nga heleriwa hi ntshembo swinene.”

Man’wana ya matshalatshala yo lwa ni ndhambhi ya mali ya vukanganyisi le Amerika ni le matikweni man’wana, ku karhi ku endliwa mixaka yin’wana ya timali ta maphepha, kasi ematikweni man’wana ana se ku tirhisiwa timali letintshwa ta maphepha. Hi xikombiso, emalini ya le Amerika, xifaniso xa Benjamin Franklin lexi nga eka $100 ya phepha xi ta engeteriwa hi hafu ya mpimo wa xona wa sweswi ivi xi tshinetiwa hi tisentimitara timbirhi ku ya eximatsini. Reader’s Digest yi vikile: “Ku ta hundzuriwa mimpfampfarhuto leyi kwevetliweke hi 14 wa tindlela ivi ku nghenisiwa ni swifaniso leswi nga vonakiki.” Ku karhi ku anakanyiwa ni hi ku hundzuriwa ka swilo swin’wana swo tala, tanihi tipende ni tiinki leti hundzukaka muhlovo loko ti langutiwa hi matlhelo yo hambana-hambana.

Se i nkarhinyana Furwa ri ri karhi ri katsa ni tindlela tin’wana to sivela vuencinyisi loko ri endla mali ya rona ya maphepha, leti ku tshembiwaka leswaku hi mpimo wo karhi ti ta va heta matimba vaendli va mali ya vukanganyisi. Nilokoswiritano, muvulavuleri wa Banque de France wa pfumela leswaku “ku fika sweswi a ku si va ni ndlela ya vutshila leyi hetisekeke, leyi nga sivelaka timali ta vukanganyisi leti nga ha endliwaka, kambe,” u engeterile, “sweswi hi kota ku nghenisa swilo swo tala swimbe eka mali ya phepha hi yoxe lerova se ku tiendlela yona i ntirho [wo tika], naswona lowu lavaka mali yo tala ngopfu.” U hlamusela swilo leswi swimbe tanihi “goza-nkulu ro sungula, ro lwisana ni ku endliwa ka mali ya vuxisi.”

Jarimani na Great Britain se ya ni nkarhi ya ri karhi ya hundzuluxela swilo leswaku ya sirhelela mali ya vona hi ku nghenisa ni tintambhu to sirhelela leti endlaka leswaku ku tiendlela mali ya wona swi tika swinene. $20 ya phepha ya le Canada yi ni xikwere lexitsongo xo hatima lexi vitaniwaka xitirho xo langutela vuhlayiseki, lexi michini yo kopa yi nga swi kotiki ku xi kopa. Hi 1988, Australia ri sungule ku kandziyisa mali ya pulasitiki leswaku ri ta engetela swivumbeko swa vusirheleri leswi nga kotekiki ephepheni. Finland na Austria ya nghenisa swinsimbhana swo lala emalini ya maphepha. Swona swa vangama ni ku hundzuka muhlovo kukota hologram. Hambiswiritano, vatirhela-mfumo va karhatiwa hi leswaku vaendli va mali ya vukanganyisi a swi nga va tekeli nkarhi ku endla mindzulamiso leyi lavekaka ivi va ya emahlweni ni vugevenga bya vona—hi leswaku ku nga khathariseki magoza lama tekiweke, matshalatshala ya vona lamantshwa ma nga ha hetelela ma tsandzekile hilaha ma tsandzekeke ha kona enkarhini lowu hundzeke. Mutirheli un’wana wa le ka Treasury Department u ri: “Swi fana ni xivuriso xa khale, lexi nge eku heteleleni matshalatshala ya wena a ya nge humeleli hikuva swigevenga swi kuma ndlela yo ma balekela.”

Ku kandziyisa mali ya vukanganyisi a hi wona ntsena nchumu lowu tumbulukaka emianakanyweni ya vaendli va mali ya vukanganyisi, hi laha swihloko leswi landzelaka swi nga ta komba ha kona.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Minongonoko yo kandziyisa ya wena n’wini ya khomphyutara leyi dyaka mali leyi nga ehansi ka R18000 sweswi yi nga endla mali ya vukanganyisi leyi hambi ku ri vativi lava leteriweke va nga kumaka swi va tikela ku yi vona