Makhadi Yo Xava Hi Xikweleti Ni Ticheke To Hola Hi Banki

Xana U Nga Swi Tivisa Ku Yini Loko Swi Ri Swa Xiviri Kumbe Swa Vuxisi?

YA TIRHA swinene! I matsongo kahle, naswona ya rhwaleka. Ya ringanela kahle exipacini xa wanuna kumbe xa wansati. Hambi u ri hava mali niyitsongo, u kota ku xava swilo swo tala. Ku tirhisa khadi ro xava hi xikweleti swa bumabumeriwa ni ku navetisiwa hi ta vutleketli bya le moyeni, tikhampani ta swikepe, tihodela, ku katsa ni tindhawu ta vuwiselo emisaveni hinkwayo. Vanhu va tsundzuxiwa: “U nga humi ekaya u nga ri khomanga.” Mabindzu man’wana ya nga teka rona ku ri na mali yinene. Ku hambana ni mali, loko ya yiviwa kumbe ya lahleka, ya nga siviwa hi man’wana. Hi yona mali ya wena, vito ni nomboro ya wena ya akhawunti leyi ngo va ya wena ntsena swi kwevetliwe emahlweni ka rona.

Ya tiviwa ya ri mali ya pulasitiki—makhadi ya xikweleti ni yo hakela ha wona. Hi 1985 tibanki tin’wana ti tisungulele ti-hologram ta wona vini, ta xifaniso lexi nga ni tinhlamuselo to hambana-hambana, ni swilo swin’wana swa vusirheleri, leswi katsaka tinomboro to karhi leti nga vonakiki leti nga ebandhini ra nkoka-nsimbhi leri nga enhlaneni wa rona ni ku katsa ni mfungho lowu nga vonakiki lowu vonakaka ntsena ehansi ka rivoni ra miseve leyi nga vonakiki. Hinkwaswo leswi swi endleriwe ku sivela ku tiendlela makhadi! Ku ringanyetiwa leswaku ku na ku tlula 600 wa timiliyoni ta makhadi yo xava hi xikweleti lama tirhisiwaka emisaveni hinkwayo.

Ku anakanyiwa leswaku emisaveni hinkwayo, eka tinxaka hinkwato ta vuxisi bya makhadi yo xava hi xikweleti eku sunguleni ka va-1990 a ku ri kwalomu ka R3600 wa timiliyoni. Eka mixaka yoleyo ya vuxisi bya makhadi yo xava hi xikweleti, ku vikiwe leswaku ku tiendlela makhadi yo xava hi xikweleti swi engeteleka hi ku hatlisa ku tlurisa—kwalomu ka 10 ra tiphesente ta ntsengo hinkwawo lowu lahlekaka.

Hi xikombiso, hi 1993, vukanganyisi byi dyele tibanki tin’wana leti tirhisanaka ni tikhampani to karhi letikulu to endla makhadi yo xava hi xikweleti ntsengo lowu nga R485,7 wa timiliyoni, nyandzo wa 75 wa tiphesente eka ya lembe leri hundzeke. Khampani yin’wana leyi nga ngwenya yo endla makhadi yo xava hi xikweleti, leyi nga ematikweni hinkwawo, na yona yi vike hi ku lahlekeriwa lokukulu hikwalaho ka makhadi ya vuxisi. Phepha-hungu rin’wana ra le New Zealand ri tsale leswi: “Leswi swi endle vuxisi byo tiendlela makhadi byi nga vi xiphiqo lexikulu ntsena eka tibanki, eka tikhampani ta makhadi ni le ka van’wamabindzu lava va pfumelaka leswaku ku hakeriwa ha wona kambe i xiphiqo ni le ka vaxavi emisaveni hinkwayo.” Hambileswi ku lahlekeriwa loku ku nga vangiwiki hi vini va makhadi lama nga enawini, swi le rivaleni, mintsengo ya swibalo yi hetelela yi hakeriwa hi vona vaxavi.

Ku vuriwa yini hi tindlela ta vusirheleri leti nga eka rona leti nga swihinga eka lava tiendlelaka makhadi—to kota ti-hologram leti endliweke hi laser ni mabandhi ya nkoka-nsimbhi lama nga ni tinomboro to karhi? Ku nga si hela lembe tindlela teto ti sunguriwile, ku humelele makhadi yo sungula yo tiendlela hi wexe lama nga hetisekangiki. Endzhakunyana ka sweswo, tindlela hinkwato ta vusirheleri ti encenyetiwile, kumbe se a ti kumiwe hi lavo pfumala tindleve. Mutirheli un’wana wa banki ya le Hong Kong u te: “Minkarhi hinkwayo u fanele ku tshamela ku antswisa. Tinsulavoya ti tshamela ku ringeta ku ku tlharihela.”

Lexi tsakisaka, hafu ya ntsengo lowu lahlekeke hikwalaho ka vukanganyisi bya makhadi eku sunguleni ka va-1990 a wu ri le Asia, hi ku ya hi vativi, kwalomu ka hafu ya wona a wu ri eHong Kong. Mutivi un’wana u te: “Hong Kong ri tiviwa hi ku tiendlela makhadi yo xava hi xikweleti ku fana ni ndlela leyi Paris ri tiviwaka hi ku endla swiambalo swa fexeni.” Van’wana va hehle Hong Kong va ku i ntsindza wa misava hinkwayo wa vukanganyisi bya makhadi—“xivindzi xa ‘bindzu ra pulasitiki’ ku nga vukanganyisi bya makhadi yo xava hi xikweleti leri nga kona ni le Thailand, Malaysia sweswi ni le dzongeni wa China.” Phepha-hungu ra le New Zealand ri vikile: “Maphorisa ya le Hong Kong ya vula leswaku mavandla ya swigevenga ya laha lama tirhisanaka ni mavandla ya vugevenga lama hleriweke ya le China, ya kwevetla ya tsala ni ku tsala tinomboro emakhadini ya vuxisi ma tirhisa tinomboro leti va ti nyikiweke hi vaxavisi lavo homboloka. Ivi va rhumela makhadi lawa ya vunwa entsungeni.”

Phepha-hungu leri nge Globe & Mail ra le Canada ri vikile: “Muchini wo tsala hi ku kwevetla makhadi yo xava hi xikweleti, lowu xaviweke [eCanada] hi swirho swa ntlawa wa le Asia, sweswi wu tirhiseriwa ku endla makhadi yo xava hi xikweleti ya vukanganyisi. Muchini lowu wu kandziyisa 250 wa makhadi yo xava hi xikweleti hi awara, naswona maphorisa ya tshemba leswaku wu tirhisiwile evukanganyisini lebyi endlaka timiliyoni to tala ta tidolara.” Emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke, ku khomiwe Machayina ya le Hong Kong hikwalaho ko tirhisa makhadi yo xava hi xikweleti ya vukanganyisi ematikweni lama nga vaka 22 ku suka eAustria ku ya eAustralia, ku katsa na Guam, Malaysia, na Switzerland. Ngopfu-ngopfu makhadi yo xava hi xikweleti ya le Japani ya laviwa ngopfu, hikuva ya ni mimbuyelo yo tala eka loyi a ma tirhisaka.

Mutirheli un’wana wa le banki eCanada u vule leswaku ku engeteleka ka vukanganyisi ni ku tiendlela makhadi yo xava hi xikweleti swi vula leswaku “lava va endlaka makhadi va boheka ku hakerisa lava va tirhisaka makhadi mali hikwalaho ka ntsengo lowu lahlekaka hikwalaho ka vuxisi.” Khombo ra kona, sweswo hi swona swi humelelaka. Kunene, khadi ro xava hi xikweleti ri nga n’wi tirhela naswona ri lamulela mutirhisi wa rona loko a ri hava mali yinene leyi ringaneleke. Hambiswiritano, tsundzuka leswaku lexi hinkwavo lava va tiendlelaka makhadi va xi lavaka i nomboro ya wena ya akhawunti ni siku leri khadi rolero ri heleriwaka hi ntirho ha rona ntsena ivi va sungula ntirho. Ndhuna ya nsirhelelo ya xifundza-nkulu ya American Express International yi tsundzuxile: “I mali ya pulasitiki, kambe vanhu va ha fanele va yi khoma hi vukheta ku fana ni ndlela leyi va khomaka mali ha yona.”

Ndhuna yin’wana ya maphorisa loko yi vulavula hi vaendli lava va makhadi ya vukanganyisi yi te: “Fambiselo leri ri ni swihoxo swo tala. Naswona timbabva leti ti tshubule ku tsana kun’wana ni kun’wana ka rona. Kutani ti ku tirhise hi ndlela yin’wana leyi tiselaka gome.”

Ku Tiendlela Ticheke

Endzhaku ka ku humelela ka muchini wo kandziyisa lowutsongo lowu wu kotaka ku kopa mali yin’wana ni yin’wana ya phepha handle ko endla xihoxo, leswi landzeleke a swi nga ha papalateki. Lava va tiendlelaka swilo sweswi se a va kota ku tiendlela matsalwa ya tinxaka-xaka: tiphasipoto, switifiketi swo velekiwa, makhadi yo rhurhela kun’wana, switifiketi swa vun’wini bya mali evandleni ro karhi, mpfumelelo wo xava ni ku xavisa, mpfumelelo wo xava mirhi ni man’wana yo tala. Kambe ku kumiwa mali yo tala hi ku tiendlela ticheke ta muholo.

Endlelo ra kona ri olova ngopfu. Loko cheke ya nxaxamelo wa miholo leyi humaka ekhampanini yo karhi leyikulu leyi nga ni timiliyoni ta tirhandi yo yisiwa etibankini ta kwalaho kumbe leti nga etikweni rolero, ivi yo tshika yo wela emavokweni ya loyi a tiendlelaka ticheke, xikan’we-kan’we u sungula ntirho. Hi muchini wakwe lowutsongo wo kandziyisa, muchini wo hlaya swilo swi suka ephepheni, ni switirho swin’wana swa elektroniki leswi a nga na swona, a nga hundzula cheke leswaku yi pfumelelana ni leswi laviwaka hi yena—a cinca siku, a sula vito ra loyi a holeriwaka a tsala ra yena n’wini, a engetela tiziro eka ntsengo lowuya wa tirhandi. Ivi hi muchini wakwe wo kandziyisa a kandziyisa cheke leyi a yi hundzuleke, a tirhisa phepha leri nga ni muvala wo fana ni wa cheke, leri a ri xaveke exitolo xa le kusuhi xa tibuku. A kandziyisa makume ya leti a ti hundzuleke kumbe to talanyana hi nkarhi wun’we, a nga ti cinca erhavini rin’wana ni rin’wana ra tibanki ta le dorobeni rin’wana ni rin’wana.

Ku tiendlela ticheke hi maendlelo lawa yo olova ni lama nga durhiki ku engeteleka swinene, vatirheli va tibanki ni vahlayisi va nawu va vula leswaku ntsengo wa mali ya kona wu nga endla 3600 wa timiliyoni ta tirhandi. The New York Times, yi vike leswaku eka nandzu wun’wana wa leswi, lowu tsuvulaka misisi, ntlawa wa le Los Angeles wu famba-fambe etikweni hinkwaro wu ri karhi wu cinca magidi ya ticheke ta muholo ta mavunwa etibanki, leti endleke ku tlula $2 wa timiliyoni (R7 wa timiliyoni). Vakambisisi va vumaki va ringanyeta leswaku mali hinkwayo ya vukanganyisi bya ticheke hi lembe sweswi yi endla $10 wa magidi ya timiliyoni (R36 000 wa timiliyoni) eUnited States ntsena. Mutirheli wa FBI u te: “Xiphiqo-nkulu xa vugevenga eka mavandla ya swa timali, i swilo leswi u nga tiendlelaka swona leswi sukaka eka munhu un’wana swi ya eka un’wana, swo tanihi vukanganyisi bya ticheke, ni vukanganyisi bya swiphephana swa mali leyi rhumeriwaka.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Mpindzulo lowukulu wu kumiwa hi ku tiendlela ticheke ta muholo