Makhadi Yo Xava Xana Ma Ta Ku Pfuna Kumbe Ma Ta Ku Endla Hlonga?

MUDYONDZISI wa Xinghezi wa le United States u ri: “Nkarhi lowu ndzi pfulaka switatimendhe swa khadi ro xava n’hweti yin’wana ni yin’wana wu fana ni khombo lerikulu. Ndzi honolela ntsengo wa mali lowu saleke ndzi nga tshembi, onge hi loko munhu un’wana wo fana na mina, loyi a nga tivekiki a xavetele swilo swo tala eswitolo leswi xavisaka switlangiso, switolo leswi xavisaka switirho swo karhi, switolo swo xavisa swakudya ni laha ku xavisiwaka petirolo.”

Dolores na yena u swi kuma swi olova ku teketela swilo ivi a hakela hi khadi ro xava. U ri: “Ku tirhisa khadi ro xava a swi karhati. Mali ya xiviri a ndzi nga ta yi tirhisa tano. Kambe ku xava hi khadi swi hambanile. A wu yi voni mali leyi u yi tirhisaka. Leswi u swi endlaka i ku va nyika khadi ra wena, ivi khadi ri tlheriseriwa eka wena.”

A swi hlamarisi leswi xikweleti xa khadi ro xava hi rona le United States hi June 1995 xi veke 195200 wa timiliyoni ta tidolara (849 120 wa timiliyoni ta tirhandi)—ku nga avhareji yo tlula $1000 (R4350) eka munhu un’wana ni un’wana la nga ni khadi! Kambe, tikhampani ta makhadi yo xava hi wona ti ya emahlweni ti kucetela vaxavi lavantshwa hi swinavetisi swo tanihi ntswalo wa le hansi loko wa ha ku sungula ni leswaku a ku na hakelo ya lembe na lembe. Xana u khutaziwe kangani etin’hwetini ta sweswinyana leswaku u tikumela khadi ro xava hi rona? Ndyangu lowu tolovelekeke eUnited States wu khutaziwa kwalomu ka 24 lembe rin’wana ni rin’wana! Munhu la tolovelekeke la nga ni khadi le United States u tirhise makhadi yo xava ya khume hi 1994 leswaku a xava swilo leswi engetelekeke hi 25 wa tiphesente hi xikweleti ku tlula leswi a endliseke xiswona lembe ra le mahlweni ka rero.

Le Japani, makhadi yo xava ma tele ngopfu ku tlula tinqingho; hi ku ya hi avhareji Mujapani un’wana ni un’wana la nga ehenhla ka malembe ya 20 u ni makhadi mambirhi. EAsia hinkwaro, ku humesiwa makhadi yo xava yo tlula 120 wa timiliyoni, kwalomu ka rin’we eka vaaki van’wana ni van’wana va 12. James Cassin, wa MasterCard International, u ri: “Asia i ndhawu leyi bindzu ra makhadi yo xava ri kulaka hi rivilo swinene eka yona.” Muungameri wa Visa International, Edmund P. Jensen, wa vhumba: “Hi ta va vanhu lava godzomberiweke hi ku tirhisa makhadi ku ringana nkarhi wo leha.”

Swi tikomba onge makhadi yo xava ma ta ya emahlweni ma khumba vutomi bya vanhu hi mpimo lowukulu. Loko ma tirhisiwa kahle, ma nga pfuna. Hambiswiritano, ku ma tirhisa hi ndlela yo biha swi nga vavisa swinene. Ku va ni vutivi bya xisekelo bya makhadi yo xava swi nga ku pfuna ku tirhisa xitirho lexi xa mali leswaku u pfuneka.

Tinxaka Ta Makhadi

Makhadi lama xiximiwaka swinene i makhadi ya le bankini yo tanihi Visa na MasterCard. Makhadi lawa ma humesiwa hi minhlangano ya swa timali naswona ma lava hakelo ya lembe na lembe, leyi nga vaka R65 ku ya ka R110 hi lembe. Minkarhi yin’wana, hakelo leyi ya tshikiwa, swi titshege hi rhekhodo ya muxavi ni ndlela leyi a tirhisaka khadi ha yona. U nga ha hakela mali hinkwayo n’hweti yin’wana ni yin’wana, hi ntolovelo handle ka tihakelo tihi na tihi ta ntswalo, kumbe tihakelo ti nga ha hakeriwa hakatsongo-tsongo n’hweti na n’hweti leswi katsaka tihakelo ta ntswalo leti tlakukeke. Mpimo wa ku xava wa vekiwa, swi titshege hi rhekhodo ya loyi a endlaka xikombelo. Ku pimeriwa hakanyingi ka tlakusiwa loko ku kombisiwa vuswikoti byo hakela.

Makhadi ya le bankini na wona ma ni malunghiselelo yo humesa mali hi ku tirhisa michini leyi tihumeselaka mali hi yoxe kumbe ticheke leti nyikeriwaka hi banki. Hambiswiritano, ku kuma mali hi ndlela leyi swa durha. Munhu hi ntolovelo u hakerisiwa exikarhi ka R2 na R5 eka R100 yin’wana ni yin’wana leyi a yi tekaka. Naswona ntswalo eka mali yo tano wu engeteleka ku sukela eka siku leri mali yi kokiwaka ha rona.

Handle ka tibanki, switolo swo tala ni nxaxamelo wa switolo swa tiko swi humesa makhadi yo xava lama tirhaka eswitolo sweswo ntsena. Hakanyingi a ku na hakelo ya lembe na lembe eka makhadi yo tano. Hambiswiritano, loko ntsengo lowu faneleke wu nga hakeriwanga hinkwawo, ntswalo wu nga ha tlakuka ku tlula lowuya wa makhadi ya le bankini.

Tikhampani ta oyili na tona ti humesa makhadi lama nga hakeriwiki lembe na lembe. Makhadi lawa hi ntolovelo ma amukeriwa eka tigaraji ta tikhampani leti ntsena naswona minkarhi yin’wana eka tihotela to karhi. Ku fana ni makhadi lama humesiwaka hi switolo, ma pfumelela ku hakela mali hinkwayo handle ka ntswalo kumbe ku hakela mali hi nkarhi wo karhi ni ntswalo wa kona.

Nakambe ku ni makhadi yo famba hi wona ni ya ku titsakisa, yo tanihi Diners Club na American Express. Muxaka lowu wa khadi wu hakeriwa lembe na lembe kambe ku hava ntswalo lowu hakerisiwaka, tanihi leswi ku hakeriwaka mali hinkwayo loko ku kumiwa xitatimendhe xa n’hweti na n’hweti. Hambiswiritano, ku hambana ka kona a ku twisiseki exikarhi ka makhadi lawa ni makhadi ya le banki. Hi xikombiso, American Express nakambe yi nyikela khadi ra Optima, leri nga ni tihakelo ta ntswalo naswona ra fana ni khadi ra le banki.

Muxaka lowu hambaneke wa khadi lowu nghenaka emabindzwini ya le United States i khadi ra vutlhari, leri vitaniwaka hi ndlela yoleyo hikwalaho ka ku tsundzuka loku ri nga na kona. Ri nga ha tirhisiwa tanihi khadi ro humesa mali, tanihi leswi mutirhisi wa rona a nga ha vaka ni rungula leri nghenisiweke leswaku ri n’wi humesela mpimo wa mali lowu a wu lavaka. Ntsengo wa nxavo wu nga kokiwa eka rona hi muxavisi. N’wexemu Mafurwa ana se a ma tirhisa 23 wa timiliyoni ta makhadi lama hluvukisiweke naswona Majapani a ma ri na 11 wa timiliyoni. Swi vhumbiwile leswaku nhlayo ya makhadi yo tano emisaveni hinkwayo yi ta tlakuka yi tlula gidi ra timiliyoni hi lembe ra 2000.

Emahlweni ka ku va a kuma khadi ro xava, munhu u ta va a endla hi vutlhari loko a rhanga a yisa nyingiso eka swiyimo swa xikweleti. Hi ku ya hi broxara leyi kandziyisiweke hi Federal Reserve System of the U.S. Government: “Swiyimo swa nkoka swa xikweleti leswi faneleke swi xiyisisiwa,” i “ntsengo wa tiphesente wa lembe na lembe (APR [annual percentage rate]), hakelo ya lembe na lembe ni nkarhi wo hlawuleka.” Exikarhi ka swilo swin’wana leswi faneleke swi tsundzukiwa ku ni tihakelo to teka mali ni tihakelo to teka swilo swo tlula mali leyi a wu fanele u yi tirhisile kun’we ni tihakelo ta ku hakela nkarhi se wu hundzile.

Tihakelo Ta Timali —Xana Ti Tlakuke Hi Ndlela Yihi?

Tihakelo ta timali leti vanhu va ti hakelaka loko va nga hakeli mali ya vona leyi va faneleke va yi hakela n’hweti na n’hweti hi ku helela, ti nga ha tlakuka swinene ku tlula leswi vo tala va nga ti vonisaka swona. Hi xikombiso, anakanya hi APR, leyi ku nga mpimo wa hakelo ya xiviri ya xikweleti. Vuxaka bya mpimo wa ntswalo wa lembe na lembe eka APR byi nga hlamuseriwa hi ndlela leyi. A hi nge u lomba munghana wa wena R100 ivi a ku tlherisela R108 eku heleni ka lembe. Emhakeni yo tano, munghana wa wena u ku hakela ntswalo wa lembe wa tiphesente ta 8. Kambe, a hi nge u ku tlherisela R100 yoleyo a yi lombeke a ku hakela hakatsongo-tsongo hi R9 hi tin’hweti ta 12. Ntsengo wa yona eku heleni ka lembe wa ha ri R108, kambe wena, mulombisi, u tirhise mali leyi a a ri karhi a ku hakela yona n’hweti na n’hweti. APR eka mali yo tano leyi lombiweke yi va 14,5 wa tiphesente!

Hi ku ya hi nkambisiso lowu endliweke hi U.S. Federal Reserve System n’wexemu, ti-APR eka makhadi yo xava ya le banki ti sungula eka 9,94 wa tiphesente naswona ti fika eka 19,80 wa tiphesente, laha hi ntolovelo ti nga exikarhi ka 17 na 19 wa tiphesente. Hambiloko minhlangano yin’wana yi nyikela mintsengo ya le hansi loko u sungula, leyi hi ntolovelo ku nga 5,9 wa tiphesente, yi nga ha tlakuka kan’we-kan’we loko nkarhi wa ku sungula wu herile. Mintsengo na yona ya tlakusiwa loko nhlangano wu xiya xikombiso xa leswaku ku nga va ni khombo. Minhlangano yin’wana yi xupula vanhu lava hakelaka nkarhi se wu hundzile hi ku engetela ntsengo wa ntswalo wa vona. Nakambe nxupulo wa tirhisiwa hi ku xava leswi tlulaka leswi a wu fanele u swi xavile.

Ematikweni ya le Asia, ntsengo wa tiphesente wa lembe na lembe eka makhadi wu nga va lowu tlakukeke swinene. Hi xikombiso, makhadi man’wana ya le bankini ma lava 24 wa tiphesente eHong Kong, 30 wa tiphesente eIndia, 36 wa tiphesente eIndonesia, 45 wa tiphesente ePhilippines, 24 wa tiphesente eSingapore na 20 wa tiphesente eTaiwan.

Kahle-kahle, makhadi yo xava ma nyika xikweleti xo olova kambe lexi durhaka swinene. Ku ya exitolo ivi u teketela swilo leswi u nga swi hakelaka ntsena hakatsongo-tsongo swi fana ni ku ya ebankini ivi u lomba mali ya mpimo lowu hundzeletiweke. Kambe, kwalomu ka vanhu vanharhu eka va mune lava nga ni makhadi eUnited States va endla swona sweswo! Ma ni mali leyi saleke leyi nga hakeriwangiki leyi va hakelaka ntswalo wa yona lowu tlakukeke. Le United States, avhareji ya mali leyi saleke ya n’hweti na n’hweti eka Visa na MasterCard n’wexemu a ku ri $1825 (R7940), naswona vanhu vo tala va ni swikweleti swa ntsengo wolowo eka makhadi ya vona yo xava yo hlayanyana.

Xirimbana Lexi Nga Ku Endlaka Hlonga

Ruth Susswein, mukongomisi la langutelaka Bank Cardholders of America, u vula leswaku vatirhisi va makhadi a va swi xiyi swiphiqo swa timali leswi va nga ha nghenaka eka swona. U kombisa leswaku munhu la tirhisaka khadi loyi a hakelaka mali ya le hansi—$36 (R157) hi n’hweti—eka mali leyi saleke ya khadi ro xava ya $1825 (R7940) u ta heta malembe yo tlula 22 leswaku a hakela xikweleti xexo.a Hikwalaho ka tihakelo leti engeteriweke ta ntswalo, hi nkarhi wolowo muxavi u ta hakela kwalomu ka $10 000 (R43 500) eka xikweleti xa $1825 (R7940)! Naswona sweswo swi va tano loko a nga hakerisiwanga swin’wana eka khadi leri! Kutani, loko u ri ni ntolovelo wo ma tirhisa ngopfu, makhadi yo xava lama nga exipacini xa wena ma nga va xirimbana.

Xana vanhu va phaseka hi ndlela yihi? Robert, la boxiweke eka xihloko xo sungula, u ri: “A hi xava swilo leswi hi nga swi pfumariki. Hi sungule ku hakelela ku tirhisa ndhawu ya vutiolori kambe a hi nga yi eka yona. Hi xave yindlu leyi rhwalekaka, naswona hi tirhise magidi ya tidolara hi yi lunghisa handle ko kambisisa loko swi fanerile kumbe e-e. Hakunene a hi byi tsundzukanga vuyelo bya swikweleti swa hina.”

Reena, loyi na yena a boxiweke exihlokweni lexi hundzeke, u hlamusela leswi humeleleke yena ni nuna wa yena, Michael: “Hi lo wela exikweletini. Endzhaku ka vukati hi tirhise makhadi yo xava, hi xava xin’wana ni xin’wana lexi a hi xi lava. Eka mali ya ndzindza-khombo wa rihanyo ni swixavani leswi a hi nga koti ku tirhisa makhadi eka swona, hi hlawule ku nghenisa mali ya kona eka makhadi ya hina yo xava. Ku nga si hela lembe xikweleti xa hina xi fikelele $14 000 [R60 900]. Lexi nga hi pfula mahlo i ku xiya leswaku mali yo tala leyi a hi yi hakela n’hweti na n’hweti ya makhadi yo xava a yi ri ya ntswalo.”

Xana U Fanele Ku Va Na Wona Makhadi?

Endzhaku ko xiya xiphiqo xa timali lexi vanhu va timiliyoni va ngheneke eka xona hikwalaho ka makhadi yo xava, van’wana va nga ha hlamula va ku e-e. Daphne, wa malembe ya 32 u ri: “Vatswari va mina a va vanga na rona khadi ro xava, naswona a va ri lavi.” Entiyisweni, munhu un’we eka vanhu va mune lava nga na makhadi le United States u tirhisa makhadi ya yena ya xikweleti hi vutlhari. U kuma vuyelo handle ko twa ku vava ko hakela mali ya ntswalo leyi tlakukeke swinene. Maria i un’wana wa vanhu vo tano. U ri: “Ndzi rhandza ndlela leyi ri pfunaka ha yona. A ndzi boheki ku famba na mali yo tala. Loko ndzi vona xin’wana lexi chipisiweke lexi ndzi xi lavaka, ndza swi kota ku xi kuma.”

Maria u ya emahlweni: “Minkarhi hinkwayo ndza tiyiseka leswaku ndzi ni mali leyi ringaneke yo hakelela swilo leswi ndzi swi xavaka. A ndzi si tshama ndzi hlawula ku endla xikweleti xa leswi ndzi nga swi hakelelaka hi mali yinene. Naswona a ndzi si tshama ndzi hakela timali ta milandzu.” Swa pfuna ku tirhisa khadi ro xava loko u endla lunghiselelo ra le hotela leri tiyisekisiweke, naswona le United States khadi ro xava ra boha loko u qache movha.

Hambiswiritano, vanhu van’wana va ni magugu swinene loko swi ta eku xaveni. Va nga ha va va swi kota ku xava hi vukheta lebyikulu hi ku tirhisa ngopfu mali yinene. Michael na Reena a va nga lavi ku teka xikweleti va xi endla tshamela-maxelo evuton’wini. Kutani va bohe ku nga tirhisi khadi rihi na rihi ku ringana ntlhanu wa malembe—handle ka loko ku ri ni swilo swa xihatla.

Hambi u hlawula ku tirhisa makhadi yo xava kumbe e-e i xiboho xa munhu hi xiyexe. Kambe loko u hlawula ku ma tirhisa, ma tirhise hi vukheta. Ma tirhise tanihi xitirho lexi pfunaka. Naswona ringeta hilaha u nga kotaka hakona ku papalata ku hlengeleta swikweleti. Ku lawula ku tirhisa makhadi yo xava i goza ra nkoka eku lawuleni ka timali ta wena hilaha ku humelelaka. Xiya leswi engetelekeke leswi u nga swi endlaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ku tirhisa makhadi a swi vavi—ku kondza switatimendhe swi vuya