Ndlela Yo Papalata Xikweleti

EMINKARHINI leyi leyi cincaka, ku lawula rifuwo ra ndyangu wu nga va ntlhontlho. Xana ntlhontlho lowu u nga langutana na wona njhani hilaha ku humelelaka?

Kahle-kahle ntlhantlho wa kona a hi ku kuma mali yo tala. Vatshila va swa timali va vula leswaku ntlhatlho wu titshege hi ku twisisa ndlela leyi mali yi kumiwaka ha yona ni ndlela yo yi tirhisa swin’we ni ku tiyimisela ku endla swiboho swa vutlhari. Leswaku u kota ku endla leswi, u fanele u hlela matirhiselo ya mali.

Ku Hlula Ku Nonon’hweriwa Hi Ku Hlela Matirhiselo Ya Mali

Hambiswiritano, ku hlela matirhiselo ya mali swi “endla leswaku vo tala va ehleketa hi swivangelo swo hambana-hambana swa ntshikilelo,” ku vula Grace Weinstein, mutsundzuxi wa swa timali. Hikwalaho, vanhu vo tala a va nge ringeti ni ku swi ringeta. Nakambe van’wana va hlanganisa xilaveko xo hlela matirhiselo ya mali ni muholo wa le hansi kumbe ku ka va nga dyondzanga. Kambe hambi ku ri vanhu lava dyondzeke swinene lava kumaka mali yo tala va na swona swiphiqo swa timali. Mutsundzuxi un’wana wa swa timali u ri: “Un’wana wa lava ndzi sunguleke ha vona ku va tsundzuxa u hola $187000 [R813 000] hi lembe . . . Xikweleti xa vona lexi nga eka khadi ro pfumelela ku xava hi xikweleti a xi ri ehansinyana ka $95 000 [R413 000] ntsena.”

Michael, la boxiweke eku sunguleni, a a kanakana malunghana ni ku lava xitsundzuxo xa mahlayiselo ya mali hikwalaho ka xivangelo xin’wana. U ri: “A ndzi chava leswaku van’wana va ta ndzi languta ndzi nga tivi nchumu naswona ndzi ri ntlunya.” Kambe ku chava ko tano a ku na xisekelo. Matirhiselo ya mali ni ku nghenisa mali swi lava vutshila byo karhi, naswona vanhu vo tala a va leteriwanga malunghana ni matirhiselo ya mali. Mukondleteri un’wana u ri: “Hi thwasa exikolweni xa le henhla hi tiva ngopfu isosceles triangle ku tlula ku hlayisa mali.”

Kambe, ku hlela matirhiselo ya mali swa olova ku swi dyondza. Swi lava ku endla nxaxamelo wa mali leyi nghenaka ni wa swixavaxavani—ivi u xava hi ku ya hi muholo wa wena. Entiyisweni, ku hlela matirhiselo ya mali swi nga tsakisa, kasi ku hanya hi swona swi nga enerisa.

Maendlelo Ya Swona

A hi sunguleni hi ku endla nxaxamelo wa mali leyi nghenaka. Eka vo tala va hina, leswi swi fanele swi olova hikuva hi ntolovelo swi katsa swilo swi nga ri swingani ntsena—muholo, ntswalo wa le bankini ni swin’wana.

Kambe u nga katsi na muholo lowu u nga tiyisekiki ha wona, wo tanihi loko u tirhe nkarhi lowu hundzaka wa ntolovelo, bonasi kumbe tinyiko. Vatsundzuxi va swa timali va vula leswaku ku kunguhata u titshege hi swihlovo leswi nga tiyisekiki swa ku nghenisa mali swi nga ku hoxa exikweletini. Loko wo tshuka u kume mali yo tano leyi engetelekeke, u nga ha hlawula ku tirhisa mali ya kona leswaku u tihungasa ni ku hungasa ndyangu, ku pfuna van’wana lava pfumalaka, kumbe ku nyikela lomu ku nga ni xilaveko.

Hambiswiritano, ku endla nxaxamelo wa swixavaxavani swi nga ha kanganyisanyana. Robert na Rhonda, lava boxiweke eswihlokweni leswi hundzeke, a va nga swi twisisi leswaku mali ya vona leyi va yi dzukeleke nyuku yi helela kwihi. Robert u hlamusela ndlela leyi va ololoxeke xiphiqo ha yona: “N’hweti yin’wana hi yi tsale ehansi mali yin’wana ni yin’wana leyi hi yi tirhiseke. Hambi ku ri mali leyi a hi yi tirhisela ku ya xava khapu ya kofi a hi yi tsala ehansi. Emakumu ka siku rin’wana ni rin’wana, hi tsale mintsengo ya kona ebukwini leyi ndzi yi xaveleke ku tsala mahlelelo ya matirheselo ya mali.”

Ku endla rhekhodo ya swilo hinkwaswo leswi u swi xavaka swi ta ku pfuna ku tiva ‘mali leyi nga twisisekiki’ leyi ngo na swi pfuketana yi nyamalala. Hambiswiritano, loko u tiva mukhuva wa wena wo tirhisa mali, u nga ha honisa ku hlayela xilo xin’wana ni xin’wana lexi u xi xavaka siku na siku ivi u yisa nyingiso eka mali leyi tirhisiwaka n’hweti na n’hweti.

Ku Endla Nxaxamelo Wa Swixavaxavani Swa N’hweti Na N’hweti

U nga ha tsakela ku endla chati yo fana ni leyi kombisiweke eka tluka leri landzelaka. Ehansi ka kholomu leyi nge “Mali Leyi Tirhisiweke,” nghenisa mali leyi sweswi u yi tirhiselaka nchumu wo karhi. Pima nhlayo ya swilaveko-nkulu, u tirhisa swihloko swo tanihi leswi nge “swakudya,” “swa le ndlwini,” ni “swiambalo.” Hambiswiritano, u nga susi swilaveko-ntsongo leswi fanelaka. Eka Robert na Rhonda, mali ya vona yo tala a yi tirhiseriwa ku ya dya ehandle, hikwalaho ku hambanisa “ku ya dya ehandle” na “grosa” swi vonake swi pfuna swinene. Loko u tsakela ku kombisa van’wana malwandla, leswi na swona swi nga va ehansi ka “swakudya” leswi nga eka xiyenge-ntsongo. Mhaka-nkulu i ku endla chati leyi pfumelelanaka na wena ni leswi u swi tsakelaka.

Loko u endla chati ya wena, u nga rivali tihakelo ta kotara, leti hakeriwaka kambirhi hi lembe ni ta kan’we hi lembe, ni tin’wana ta nkarhi na nkarhi, to tanihi ku hakela ndzindza-khombo ni swibalo. Kambe, leswaku u swi nghenisa eka chati ya n’hweti na n’hweti, u fanele u avanyisa ntsengo hi nhlayo ya tin’hweti ta kona.

Nchumu wa nkoka eka nxaxamelo wa swixavaxavani i ku “veka mali ebankini.” Hambileswi vo tala va nga ehleketiki leswaku ku veka mali ebankini i ku xava, u ta hlela mali ya muholo wa wena wa n’hweti na n’hweti hi vutlhari eka swilo swa xihatla kumbe eka swilo swo hlawuleka. Grace Weinstein u kandziyisa nkoka wa ku katsa ku veka mali ebankini eka nxaxamelo wa wena wa swixavaxavani: “Loko u tsandzeka ku veka 5 wa tiphesente ntsena ebankini ta mali leyi salaka endzhaku ka ku hakela swibalo (phela hi yona ya le hansi swinene), u ta boheka ku teka magoza yo tikanyana. Xava hi mali, tlhela u hlela ndlela ya wena yo hanya, ivi u languta swilo leswi nga swilaveko swa nkoka.” Ina, tsundzuka ku katsa ni ku veka mali ebankini eka mahlelelo ya wena ya mali ya n’hweti na n’hweti.

Leswaku u ta kuma nchumu wo rilela eka wona loko wo tshuka u lahlekeriwe hi ntirho, sweswi ku bumabumeriwa ngopfu leswaku u ringeta ku simeka ndlela leyi olovaka yo veka mali ya muholo wa kwalomu ka tin’hweti ta tsevu ebankini. Mutsundzuxi un’wana wa swa timali u ri: “Loko u engeteriwa muholo, veka hafu ya wona ebankini.” Xana u vona onge a swi koteki eka wena leswaku u veka mali ebankini?

Ehleketa hi Laxmi Bai, loyi ku fana ni vo tala etindhawini ta le makaya ta le India a pfumalaka swinene. U sungule ku chela mpunga lowutsongo embiteni eka lowu a a wu swekela va ndyangu wa yena siku rin’wana ni rin’wana. Nkarhi na nkarhi, a a xavisa mpunga lowu saleke ivi a yisa mali ya kona ebankini. Leri ri vile goza leri n’wi pfumeleleke ku lomba mali ebankini leswaku a pfuneta n’wana wakwe ku sungula xitolo xo lunghisa swikanyakanya. India Today yi vika leswaku mahlayiselo wolawo lama nga nyawuriki ma pfune vo tala leswaku va endla ku cinca lokukulu evuton’wini bya vona. Leswi swi endle leswaku van’wana va va eka xiyimo lexinene hi tlhelo ra timali.

Hambiswiritano, ku ringanisela mahlelelo ya mali a hi ku endla nxaxamelo wa mali leyi nghenaka ni swixavaxavani ntsena. Swi lava ni leswaku u xava leswi hakeleriwaka hi mali leyi u yi kumaka, leswi nga ha lavaka leswaku u hunguta swixavaxavani swa wena.

Xana I Swilo Swa Nkoka?

Xiya xihloko lexi nge “Xana I Swa Nkoka” eka fomo leyi nga eka tluka 27. Xiyenge lexi i xa nkoka leswaku u xi kambisisa, ngopfu-ngopfu loko u kuma leswaku ntsengo lowu nga eka xiyenge lexi nge “Ntsengo Lowu Hleriweke” wu hundza muholo wa wena. Hambiswiritano, ku endla xiboho xa loko nchumu lowu u wu lavaka wu ri wa nkoka ni leswaku u nga wu kuma hi mali muni swi nga va ntlhontlho. Leswi swi tano ngopfu-ngopfu eminkarhini leyi yi hundzukaka, laha hi tshikileriwaka hi swilo leswintshwa leswi endliwaka, leswi ku vuriwaka leswaku i swilaveko. Ku xaxameta swixavaxavani swin’wana ni swin’wana hi ku ya hi loko swi ri xilaveko lexikulu, kumbexana xilaveko lexi nga riki xikulu, kumbe ntsena ku ri nchumu wo saseka lowu u ngo lava ku va na wona, swa pfuna.

Languta nchumu wun’wana ni wun’wana lowu u wu xaxameteke, naswona endzhaku ka ku kala nkoka wa wona hi vukheta, tsala “N” eka xiyenge lexi nge “Xana I Swa Nkoka?” loko nchumu wa kona wu ri wa nkoka hakunene; tsala “?” loko u nga tiyiseki ha wona; na “S” loko nchumu wa kona wu sasekile ntsena ku va na wona. Tsundzuka, ntsengo lowu xaxametiweke eka xiyenge xa “Ntsengo Lowu Hleriweke,” a wu fanelanga wu tlula muholo wa wena wa n’hweti na n’hweti!

Swilo leswi funghiweke “?” na “S” swi le rivaleni leswaku hi swona leswi u nga ta sungula u susa swona. Swixavaxavani leswi a swi bohi leswaku swi susiwa hilaha ku heleleke. Lexi nga xa nkoka i ku kambisisa nchumu wun’wana ni wun’wana leswaku u vona loko swi fanela ku wu xava kutani u hunguta hi ku ya hi mfanelo. Robert na Rhonda, hi ku ya hi nxaxamelo wa vona, va kume leswaku a va tirhisa $500 (R2175) hi n’hweti loko va ya dya ehandle. Lowu a wu ri mukhuva lowu va ngheneke engatini hikuva havambirhi a va nga swi koti ku sweka. Kambe Rhonda u sungule ku dyondza ivi a ku: “Sweswi ku sweka swa tsakisa, naswona minkarhi yo tala hi dya kwala kaya.” Robert wa engetela: “Sweswi hi dya ehandle ntsena loko ku ri ni swiendlakalo swo hlawuleka kumbe loko swi fanerile.”

Ku cinca ka swiyimo swa wena swi nga ku endla leswaku u tlhela u kala leswi nga swa nkoka. Hilaha swi boxiweke hakona exihlokweni lexo sungula, muholo wa Anthony wu hungutekile swinene. Ku suka eka $48 000 (R209 000) hi lembe ku ya ehansi ka $20 000 (R87 000) ivi wu tshama kwalaho ku ringana malembe mambirhi. Loko leswi swo tshuka swi humelela eka wena, u nga ha lava ku simeka mahlelelo ya mali lama tiyeke, u susa swilo hinkwaswo leswi nga ku dyelaka mali eka leswi u swi xavaka.

Anthony u endle tano. Hi ku hunguta swinene mali yo xava swakudya, swiambalo, vutleketli ni vuhungasi, hi matshalatshala lamakulu u kote ku hlayisa yindlu yakwe leswaku a nga tekeriwi yona.a U ri: “Tanihi ndyangu hi boheke ku kambisisa swilaveko swa hina swa xiviri ni leswi hi swi navelaka, naswona hi vuyeriwile eka ntokoto lowu. Sweswi ha swi tiva ku eneriseka hi swilo leswitsongo.”

Ku Hunguta Xikweleti

Xikweleti lexi nga lawulekiki xi nga hingakanya matshalatshala ya wena yo hanya hileswi u nga na swona. Hambiloko xikweleti xa nkarhi wo leha lexi pfunaka ku hakelela rifuwo ro tanihi yindlu leyi nkoka wa yona wu engetelekaka xi nga vuyerisaka, swikweleti leswi vangiwaka hi makhadi lama pfumelelaka ku xava hi xikweleti lama tirhiseriwaka ku hakelela swilo swa siku na siku swi nga va ni khombo swinene. Hikwalaho Newsweek yi ri “u nga ma tirhisi makhadi lama pfumelelaka ku xava hi xikweleti.”

Vatshila va swa timali va khutaza ku hakela swikweleti swa makhadi lama pfumelelaka ku xava hi xikweleti hambiloko u boheka ku pambula mali leyi u yi vekeke ebankini. Kahle-kahle a swi twali ku endla swikweleti leswi nga ni ntswalo wa le henhla loko mali leyi u yi vekeke ebankini yi ri ni ntswalo wa le hansi. Hi ku xiya leswi, Michael na Reena va hakele xikweleti xa vona xa makhadi yo pfumelela ku xava hi xikweleti hi ku humesa mali leyi va yi vekeke ebankini, kutani va tiyimisela ku ka va nga ha swi engeti.

Leswi Robert na Rhonda a va nga ri na rona rifuwo leri, va hanye hi mahlelelo ya mali lama tiyeke. Robert u ri: “Ndzi endle bar graph ebodweni yo basa leyi kombisaka ndlela leyi xikweleti xa hina a xi hunguteka ha yona n’hweti na n’hweti ivi ndzi hayeka bodo leri ekhumbini ra kamara leri hi etlelaka eka rona laha hi nga ri vonaka kona mixo wun’wana ni wun’wana. Lowu a wu ri nsusumeto wa siku na siku.” Loko lembe ri hela, vona ndlela leyi a va tsake ha yona ku huma exikweletini lexi endlaka $6000 (R26 100) xa makhadi lama pfumelelaka ku xava hi xikweleti!

Ematikweni man’wana hambi ku ri ku xava yindlu hi xikweleti a ka ha ri nchumu lowunene wo wu vekisa hilaha a swi ri hakona eku sunguleni. Naswona ku xava yindlu swi nga hetelela swi ku koxe mali yo tala hikwalaho ka tihakelo leti vangiwaka hi ntswalo. Xana u nga endla yini leswaku u hunguta leswi xikweleti xa yindlu xi nga ku koxaka swona? Newsweek yi bumabumela leswi: “U humesa mali yo tala ku tlula leyi laviwaka hi banki kumbe u xava yindlu leyi nga durhiki ngopfu. Loko u ri na yona yindlu, ala swikhutazo swa leswaku u xava leyikulunyana kumbe leyo antswa.”

U nga hunguta swinene ntsengo wa xikweleti xa movha hi ku humesa mali yo tala xikan’we. Kambe u ta boheka ku hlayisa mali ya kona ka ha ri na nkarhi hi ku yi katsa eka mahlelelo ya mali ya ndyangu. Naswona ku vuriwa yini hi ku xava movha lowu tirhisiweke lowu nga exiyin’weni lexinene?b Nxavo wa wona wo sungula lowu nga ehansi wu nga vula tihakelo leti nga ehansi. U nga ha tlhela u kota ku wu xava kunene handle ko wu kolota.

Xana U Ta Humelela?

Leswaku u humelela eka mahlelelo ya mali ya wena swi ta titshega swinene hi ndlela leyi u tiyimiseleke ha yona. Mpatswa wun’wana lowu hanyeke hi mali leyi hleriweke hi ndlela leyi humeleleke wu ri: “A swi nge tirhi loko ntsengo wa ndyangu lowu vekeriwaka etlhelweni wu ri wutsongo swinene lerova swi nga koteki ku hanya ha wona n’hweti.”

Yinhla yin’wana ya nkoka swinene yo endla leswaku ku hlela mali swi humelela i mbulavurisano lowunene exikarhi ka swirho swa ndyangu. Lava khumbiwaka hi mahlelelo ya mali va fanele va va ni nkarhi wo phofula mavonelo ya vona ni mintlhaveko ya vona handle ko hlekuriwa. Loko swirho swa ndyangu leswi katsekaka swi twisisa swilaveko ni leswi swi swi navelaka ni ku xiya xiyimo xa timali xa ndyangu, a swi kanakanisi leswaku ku ta va ni ntirhisano lowunene ni ku endla leswaku mahlelelo ya mali ya ndyangu ma humelela.

Eminkarhini leyi ya mangava, leyi xiyimo xa misava leyi xi hambetaka xi cinca ha yona, ntshikilelo wa timali ta ndyangu wa nyanya. (2 Timotiya 3:1; 1 Vakorinto 7:31) Hi fanele hi tirhisa “vutlharhi lebyi tirhaka” eku langutaneni ni mintlhontlho ya vutomi bya manguva lawa. (Swivuriso 2:7, NW) Ku hlayisa mahlelelo ya mali ku nga ha va nchumu wa nkoka lowu nga ku pfunaka leswaku u endla sweswo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 28]

Kambisisa xilo xin’wana ni xin’wana leswaku u vona loko nxavo wa xona wu fanela nkoka wa xona

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 29]

Tivonele ntswalo lowu vangiwaka hi makhadi lama pfumelelaka ku xava hi xikweleti!

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

Swakudya:

Tigrosa

Ku dya ehandle

Malwandla

Swa Le Ndlwini:

Xikweleti xa yindlu kumbe rhente

Nhundzu

Swiambalo

Ntleketlo

Tinyiko

●

●

●

Ku Veka Mali eBankini

Swibalo

Ndzindza-khombo

Xikatsakanya

NTSENGO (ringanisa ni muholo)

MUHOLO WA N’HWETI NA N’HWETI

Hakelo

Nhundzu leyi hirhiweke (loko yi ri kona)

Ntswalo wa mali leyi vekiweke ebankini

NTSENGO (ringanisa ni swixavaxavani)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Mbulavurisano lowunene wa ndyangu i wa nkoka eku endleni ka leswaku mahlelelo ya mali ma humelela