“A Hi Nandzu Wa Mina”

XANA manguva lawa i kangani u twa munhu a ku, ‘Ndzi khomele. I xihoxo xa mina. Hinkwaswo leswi i nandzu wa mina!’? A bya ha twiwi ko tala vutshembeki lebyi byi nga vuriki nchumu byo kota lebyi. Entiyisweni, minkarhi yo tala, hambiloko munhu a pfumela nandzu wakwe, ku endliwa matshalatshala hinkwawo ya ku sola un’wana kumbe ku soriwa xiyimo lexi nga ta voniwa nandzu lexi la endleke xihoxo a vulaka leswaku a a nga koti ku xi lawula.

Van’wana va kala va sola ni swiaki swa xitekela! Kambe xana leswi swa twala? Buku leyi nge Exploding the Gene Myth yi kanakana swikongomelo ni ndlela leyi swiphemu swin’wana swa nkambisiso wa swiaki swa xitekela wu tirhaka ha yona. Mutsari wa phepha-hungu Bill Deane wa le Australia, enkatsakanyweni wa buku yakwe, u heta hi mahetelelo lama yo anakanyisisa: “Lava tshembelaka eka ku kunguhateriwa va tikomba va sungule ku pfumela leswaku sweswinyana va kuma vumbhoni lebyi nga kusuhi ni ku ba kona byo seketela mianakanyo ya vona ya leswaku ku hava munhu loyi a faneleke a voniwa nandzu hikwalaho ka swiendlo swakwe: ‘Muchaviseki, a ku ri hava lexi a a ta xi endla a swo boha a n’wi tsema nkolo—i swiaki swakwe swa xitekela.’”

A Hi Mukhuva Lowuntshwa

Leswi rixaka leri ri hundzukaka hi ku hatlisa ri va leswi mutsari un’wana a swi vitaneke rixaka ra “a hi mina,” mukhuva lowu wu nga ha vonaka wu andza. Hambiswiritano, matimu lama tsariweke ma kombisa leswaku ku sola van’wana, hi ku tirhula nandzu u ku “Kahle-kahle a hi nandzu wa mina,” swi sungule ku va kona hi mpfhuka munhu a va kona. Ndlela leyi Adamu na Evha va anguleke ha yona endzhaku ka xidyoho xa vona xo sungula, xo dya mihandzu ya murhi lowu Xikwembu xi wu siveleke, i xikombiso xa kahle xa ku rhulela nandzu ehenhla ka un’wana. Rungula ra Genesa ri vika ta bulo leri veke kona, ku rhange ku vulavula Xikwembu: “Šana u dyile muri lowu nḍi nga ku lerisa, nḍi ku: U nga ṭhuki u dya? Kutani wanuna a ku: Hi yena wansati loyi u nga nḍi nyika yena a v̌a na mina, l’a nga nḍi ha muri, nḍi dya. Yehova Šikwembu a ku ka wansati: U ŝi endlele yini šana? Wansati a ku: I nyoka le’yi nga nḍi kanganyisa, kutani nḍi dya.”—Genesa 3:11-13.

Ku sukela nkarhi wolowo, vanhu va tisungulele mianakanyo yo hambana-hambana, naswona va lave tindlela ta mixakaxaka, leti nga tolovelekangiki to tisusa nandzu leti nga ta va rhula vutihlamuleri byihi na byihi lebyi nga kona bya swiendlo swa vona. Nchumu lowu xiyekaka eka vanhu lava i dyondzo ya khale ya ku hleleriwa. Wansati wa Mubuddha loyi hi mbilu hinkwayo a pfumelaka eka Karma u te: “Ndzi anakanya leswaku a swi twali leswaku ha yini ndzi fanele ndzi dlawela nchumu lowu ndzi nga lo velekiwa na wona lowu ndzi nga ta ka ndzi nga endli nchumu ha wona. A ndzi fanele ku byi amukela byi ri vumundzuku bya mina.” Yi hlakuleriwe hi dyondzo ya ku kunguhateriwa leyi a yi dyondzisiwa hi John Calvin, dyondzo ya ku hleleriwa yi tele ngopfu ni le Vujaganini. Hakanyingi vafundhisi va byela maxaka lama rilaka nkosi leswaku mhangu yo karhi i ku rhandza ka Xikwembu. Kasi hi hala tlhelo, Vakreste van’wana lava tshembekaka va sola Sathana eka xin’wana ni xin’wana lexi nga fambiki kahle evuton’wini bya vona.

Sweswi, se hi sungula ku vona swiendlo leswi endliwaka munhu a nga byarisiwi vutihlamuleri bya swona, leswi swi amukeriwaka hi nawu ni hi vanhu. Hi hanya enguveni leyi timfanelo ti engetelekaka naswona laha vutihlamuleri bya vanhu byi nyamalalaka.

Nkambisiso wa mahanyelo ya munhu wu te ni leswi ku anakanyiwaka leswaku i vumbhoni bya sayense lebyi van’wana va anakanyaka leswaku byi va nyika mpfumelelo wo hanya hi ndlela yin’wana ni yin’wana ku sukela eka ku tikhoma loko biha ku fikela eku dlayeni. Leswi swi kombisa ndlela leyi vanhu va hisekelaka ku veka nandzu eka xin’wana ni xin’wana kumbe eka un’wana ni un’wana handle ka leswaku vona vini va wu byarha.

Hi fanele hi kuma tinhlamulo ta swivutiso swo kota leswi: Xana kahle-kahle sayense yi tshubule yini? Xana mahanyelo ya munhu ma lawuriwa hilaha ku heleleke hi swiaki swa xitekela? Kumbexana mahanyelo ya hina ma lawuriwa hi matimba ya le ndzeni ni ya le handle? Xana kahle-kahle vumbhoni byi ri yini?