Xana Hi Kunguhateriwe Hi Swiaki Swa Hina Swa Xitekela?

“AHI hamba hi anakanya leswaku ku hleleriwa ka hina ku le tinyeletini. Sweswi ha swi tiva leswaku, hi mpimo lowukulu, ku hleleriwa ka hina ku le ka swiaki swa xitekela.” Ku vule James Watson la tshahiweke eku sunguleni ka buku leyi nge Exploding the Gene Myth, ya Ruth Hubbard na Elijah Wald. Hambiswiritano, ehansinyana ka ntshaho wa Watson, ku tshahiwe R. C. Lewontin, Steven Rose na Leon J. Kamin va ku: “A hi swi twisisi leswaku ku ni mahanyelo yo karhi ya munhu exikarhi ka van’wana lama akeriweke eswiakini swa hina swa xitekela lama nga hundzuriwiki hi vanhu lava hi hanyaka na vona.”

Xifunengeto xa buku leyi xi katsakanya leswi nga endzeni ka buku leyi naswona xi sungula hi xivutiso xa nkoka swinene, “Xana mahanyelo ya munhu ma lawuriwa hi swiaki swa xitekela?” Hi marito man’wana, xana mahanyelo ya munhu ma lawuriwa hilaha ku heleleke hi swiaki swa xitekela leswi hundziselaka timfanelo ni maendlelo yo karhi lama hi tswariweke na wona eka xivumbiwa lexi hanyaka? Xana ku ni mahanyelo yo karhi yo biha lama faneleke ku amukeriwa hi vito ra leswaku ma le ka swiaki swa xitekela? Xana swigevenga swi fanele ku tekiwa tanihi leswi dlayisiwaka hi swiaki swa xitekela swa swona, swi rhuriwa milandzu hikwalaho ka leswi swi kunguhateriweke hi swiaki swa xitekela?

A swi kaneteki leswaku vativi va sayense va tshubule swilo swo tala leswi pfunaka eka lembe-xidzana leri. Eka mintshubulo leyi ku na lowu tsakisaka wa DNA, ku nga lexi vitaniwaka pulani ya swiaki swa hina swa xitekela. Rungula leri swiaki swa xitekela swi nga na rona ri va tlunye hi mpimo lowu fanaka vativi va sayense kun’we ni vanhu lava nga tiviki nchumu. Xana nkambisiso emhakeni leyi ya swiaki swa xitekela wu tshubule yini? Xana leswi kumiweke swi tirhisiwa hi ndlela yihi ku seketela dyondzo ya manguva lawa ya ku hleleriwa kumbe ku kunguhateriwa ka ha ri emahlweni?

Ku Vuriwa Yini Hi Vuoswi Ni Vusodoma?

Hi ku ya hi xihloko lexi kandziyisiweke eka phepha-hungu ra The Australian, vukambisisi byin’wana bya swiaki swa xitekela byi kombisa leswaku “kumbexana vuoswi byi le swiakini swa hina swa xitekela. . . . Swi vonaka onge timbilu ta hina ta vukanganyisi ti endliwe leswaku ti va hi ndlela yoleyo.” Anakanya mpfilumpfilu lowu langutelo leri ri nga wu vangaka evukatini ni le mindyangwini hi ku pfulela un’wana ni un’wana vangwa loyi a lavaka ku susiwa nandzu wa vunghwavava!

Mayelana ni vusodoma, magazini wa Newsweek a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge “I ku tswariwa na swona kumbe swo Hlakuleriwa?” Xihloko xi te: “Sayense ni ntivo-mianakanyo swi tsandzeka ku twisisa nkambisiso lowuntshwa lowu vulaka leswaku vusodoma byi nga ha va byi vangiwa hi swiaki swa xitekela, ku nga ri hi ku hlakuleriwa. . . . Eka vanhu lava nga vasodoma va xinuna, vo tala va teka leswaku vusodoma byi sungula eka tikhromozomu.”

Kutani xihloko lexi xi tshaha Dok. Richard Pillard, loyi a nga te: “Ku ni xiphemu xo karhi eswiakini swa xitekela lexi nge: ‘A hi xihoxo, naswona a hi nandzu wa wena.’” Loko a ya a tiyisa mhaka leyi ya leswaku “a hi xihoxo,” Frederick Whitam, mukambisisi wa vusodoma, u vula leswaku “ku ni mboyamelo wa vanhu, wa leswaku loko va byeriwa leswaku vusodoma i nchumu wa ntumbuluko, hi kona va nge hefu, va nga ha karhateki. Swi rhula mindyangu ni vasodoma ku titwa va ri ni nandzu. Nakambe swi vula leswaku vanhu a va fanelanga va karhateka hi timhaka to kota vadyondzisi lava nga vasodoma va xinuna.”

Minkarhi yin’wana, leswi vuriwaka vumbhoni bya leswaku maendlelo ya vasodoma ma lawuriwa hi swiaki swa xitekela swi hangalasiwa hi vuhaxi tanihi leswi nga ntiyiso naswona swi tiyisekile ematshan’weni yo vula leswaku swi nga ha endleka swi ri tano ni leswaku a swi si tiyiseka.

Magazini lowu nge New Statesman & Society wu timela ku hundzeletiwa kun’wana ka ndlela leyi khavisiweke leyi vutshuburi lebyi byi hlamuseriwaka ha yona wu ku: “Muhlayi la nga riki na vutivi a nga ha va a honise leswi tumbeleke eka vumbhoni lebyo dzika lebyi kumiweke—kumbe entiyisweni, leswaku hilaha ku heleleke ku hava xisekelo xa swilo leswi swi nga manyala hi tlhelo ra sayense swa leswaku vunghwavava ‘byi le ka swiaki swa xitekela swa munhu wa xinuna, naswona byi tshame entsindza wa byongo bya munhu wa xinuna.’” Ebukwini ya vona leyi nge Cracking the Code, David Suzuki na Joseph Levine va engetela ku khumbeka ka vona hi nkambisiso wa sweswinyana wa swiaki swa xitekela va ku: “Hambileswi swi nga ha kotekaka ku vula leswaku swiaki swa xitekela swi lawula mahanyelo, a swi koteki ku vula leswaku xiaki xa xitekela xo karhi—kumbe mpatswa wa swiaki swa xitekela, hambi ku ri xikatsa xa swiaki swa xitekela—hakunene swi lawula mahanyelo yo karhi ya ndlela leyi xiharhi xi angulaka ha yona eka xiyimo lexi xi nga eka xona. Emhakeni leyi i swinene ku vutisa loko a ri kona loyi hi ku ya hi nkambisiso wa timolekhulu a nga kotaka ku vona ni ku hundzula nketana ya ti-DNA leyi yi lawulaka mahanyelo yo karhi lama ma nga kona eka swiaki swa xitekela.”

Swiaki Swa Xitekela Swa Vundzendzele Ni Vugevenga

Nkambisiso wa vundzendzele wu nyanyule vakambisisi vo tala va swiaki swa xitekela hi malembe yo tala. Van’wana va vula leswaku minkambisiso yi kombise leswaku vukona kumbe ku pfumaleka ka swiaki swo karhi swa xitekela swi vanga vundzendzele. Hi xikombiso, The New England Journal of Medicine yi vike hi 1988 leswaku “eka malembe-xikhume lama hundzeke, minkambisiso minharhu yo hambana yi tshubule vumbhoni lebyi tiyisekisiweke bya leswaku vundzendzele i nchumu lowu munhu a tswariwaka na wona.”

Hambiswiritano, vativi van’wana emhakeni ya vugodzomberi sweswi va kaneta langutelo ra leswaku vundzendzele byi vangiwa swinene hi swivangelo swa ntumbuluko. Xiviko lexi nga eka The Boston Globe ya April 9, 1996, xi te: “Ku hava xiaki xa xitekela xa vundzendzele lexi hi xi vonaka, naswona vakambisisi van’wana va vula leswaku nchumu lowu kumbexana va nga wu kumaka wa vulawuri bya swiaki swa xitekela hi lowu endlaka vanhu van’wana va nwa swinene kambe va nga dakwi—nchumu lowu nga va susumetelaka eka vundzendzele.”

The New York Times yi vike enhlengeletanwini ya le Yunivhesithi ya Maryland leyi a yi ri ni nhloko-mhaka leyi nge “Nhlamuselo Ni Nkoka Wa Vukambisisi eMhakeni Ya Swiaki Swa Xitekela Ni Vugevenga.” Mhaka ya leswaku ku ni xiaki xa xitekela xa vugevenga a yi rharhangananga. Vahlamuseri vo tala va vonaka va tsakela ku amukela langutelo rero hi ku hatlisa. Mutsari wa swa sayense eka The New York Times Magazine u vule leswaku swi nga ha endleka ku ri ni vuhomboloki “lebyi celeriweke etinketanini ta tikhromozomu ta vatswari va hina leti hi ti kumaka loko hi tikiwile.” Xihloko xa The New York Times xi vike leswaku mhaka ya leswaku ku tshamela ku vulavula hi swiaki swa xitekela swa vugevenga swi kurisa mianakanyo ya leswaku vugevenga byi “vangiwa hi nchumu wun’we—ku nga tirhi kahle ka byongo.”

Jerome Kagan, mutivi wa mianakanyo wa le Harvard, u anakanya leswaku ku ta fika nkarhi lowu minkambisiso ya swiaki swa xitekela yi nga ta kombisa vana lava va nga ta va ni mahanyelo ya vukarhi. Vanhu van’wana va vula leswaku ku nga ha va ni ntshembo wa ku lawula vugevenga hi ku lawula maendlelo ya ntumbuluko ematshan’weni yo ololoxa vanhu.

Ndlela leyi ku vikiwaka mianakanyo leyi ya swisekelo swa swiaki swa xitekela swa mahanyelo ha yona, hakanyingi a yi twali kahle naswona a yi tiyisekisiwi. Buku leyi nge, Exploding the Gene Myth yi hlamusela leswaku nkambisiso wa Lincoln Eaves, mutivi wa ku lawuriwa ka mahanyelo hi swiaki swa xitekela, u vule leswaku u kume vumbhoni bya leswaku ntshikilelo wu vangiwa hi swiaki swa xitekela. Endzhaku ko kambisisa vavasati lava ku vuriwaka leswaku va nga ha va ni ntshikilelo, Eaves “u ringanyete leswaku langutelo ni swiendlo swo tshikilela [swa vavasati lava] swi nga ha va swi vange leswaku va weriwa hi swiphiqo swoleswo swa xitshuketa.” Xana “swiphiqo swa xitshuketa” i yini? Vavasati lava kambisisiweke “a va pfinyiwile, va xanisiwa, kumbe va hlongoriwe emintirhweni ya vona.” Kutani, xana ntshikilelo wu vanga swiendlakalo leswi swo vavisa? Buku yi ya emahlweni, “I mianakanyo ya muxaka muni yoleyo? Vavasati va pfinyiwile, va xanisiwa, kumbe va hlongoriwa emintirhweni ya vona, naswona a va tshikilelekile. Loko maxangu lama va ma voneke ma ri makulu, ni ntshikilelo wa vona a wu va wukulu. . . . A swi ta antswa loko [Eaves] a a lo vula leswaku leswi swi le swiakini swa xitekela loko ku ri hi leswaku ntshikilelo a wu fambisani ni leswi humelelaka evuton’wini bya munhu.”

Buku yoleyo yi vula leswaku switori leswi swi “fanelana kahle ni swiviko swo tala swa sweswinyana swa [mahanyelo lama vangiwaka hi] swiaki swa xitekela, swa vuhaxi ni swa timagazini ta sayense. Swi ni marungula lama tsakisaka, ku vhumbha loku nga sekeriwiki helo, ni ku hundzeleta lokukulu ka nkoka wa swiaki swa xitekela evuton’wini bya hina. Nchumu lowukulu mayelana ni leswi swi tsariweke i ku nga hlamuseriwi ka swona hi ndlela leyi twisisekaka.” Yi ya emahlweni: “Ku ni ku hambana lokukulu eku kombiseni ka ku fambisana ka swiaki swa xitekela ni swiyimo leswi lawuriwaka hi milawu ya Mendel ya swiaki swa xitekela leswi munhu a tswariwaka na swona ni ku tirhisa ‘mimboyamelo’ leyi ngo vhumbhiwa leswaku a hlamusela swiyimo leswi rharhanganeke swo kota khensa kumbe ku tsutsuma swinene ka ngati. Vativi va sayense va hatla va endla xiboho loko va ringanyeta leswaku nkambisiso wa swiaki swa xitekela wu nga pfuna ku hlamusela mahanyelo ya munhu.”

Hambiswiritano, mayelana ni hinkwaswo leswi hlamuseriweke emahlweni, swivutiso leswi hakanyingi swi vutisiwaka swa ha sele: Ha yini minkarhi yin’wana hi tivona se hi va ni mahanyelo man’wana evuton’wini bya hina? Naswona xana hi nga swi lawula njhani swiyimo swo tano? Xana hi byi lawula ni ku byi hlayisa njhani vutomi bya hina? Xihloko lexi landzelaka xi nga ha pfuna ku nyikela tin’wana ta tinhlamulo ta swivutiso leswi.

Vutshunguri Bya Swiaki Swa Xitekela—Xana Leswi Languteriweke Swi Hetisisiwile?

Ku vuriwa yini hi vuhandzuri bya ku nghenisiwa ka swiaki swa xitekela—muvabyi a tlhaviwa neleta ya swiaki swa xitekela leswi lulamisaka leswaku swi tshungula vuvabyi lebyi a nga tswariwa na byona, lebyi nga eka swiaki swa yena swa xitekela? Vativi va sayense a va langutele swilo leswikulu malembe ma nga ri mangani lama hundzeke. The Economist ya December 16, 1995, yi vutisile yi ku: “Xana lowu hi wona nkarhi lowu faneleke wa vuhandzuri bya swiaki swa xitekela? Hi ku xiya leswi vuriwaka erivaleni hi vadokodela va byona, ni ku haxiwa ka byona swinene, u nga ha anakanya tano. Kambe ntlawa wa vativi va sayense va le Amerika lava tlakukeke wa hambana. Harold Varmus, nhloko ya National Institutes of Health (NIH) u kombele 14 wa vativi va sayense lava tlakukeke leswaku va kambisisa mhaka leyi. Endzhaku ka nkombo wa tin’hweti va ri karhi va anakanyisisa, va hetelele hi ku vula leswi eka xiviko lexi kandziyisiweke vhiki leri nga hela va vula leswaku, hambileswi vuhandzuri bya swiaki swa xitekela byi tshembisaka, ku humelela ka byona ku fikela sweswi, ku lo ‘hundzeletiwa.’” Ku endliwe minkambisiso leyi katsaka 597 wa vavabyi lava kayivelaka adenosine deaminase (ADA) kumbe va ri ni muxaka wa mavabyi man’wana lama ku anakanyiwaka leswaku ma fanele ku tshunguriwa hi ku engeteriwa ka swiaki swimbe swa xitekela. The Economist yi ri: “Hi ku ya hi vativi lava, ku hava muvabyi ni un’we loyi hi ndlela leyi xiyekaka a pfuniweke hi ku ringetela koloko.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Ku nga khathariseki leswaku van’wana va ri yini hi ntirho wa swiaki swa xitekela, vanhu va nga hlawula ndlela leyi va hanyaka ha yona