I Swa Nkoka Leswaku Ku Va Ni Swimilana Swo Hambana-hambana

HI MALEMBE ya va-1840, nhlayo ya vaaki va le Ireland a yi ri ehenhla ka timiliyoni ta nhungu, leswi endleke leswaku ri va tiko leri nga ni vaaki vo tala ngopfu eYuropa. Vaaki va kona a va hanya hi mazambhana, naswona a ku byariwa ngopfu mazambhana lama vuriwaka ti-lumper.

Hi 1845 varimi va byale mazambhana ya vona hilaha a va tolovele ku endla hakona, kambe vuvabyi bya ku vuna ka swibyariwa byi dlaye mazambhana wolawo. Paul Raeburn, ebukwini yakwe leyi nge The Last Harvest—The Genetic Gamble That Threatens to Destroy American Agriculture, u tsarile: “Vanhu vo tala va le Ireland va ponile elembeni rero ro nonon’hwa. Khombo ri landzele hi haxawa wa kona. Varimi a va nga ri na lexi va nga xi endlaka handle ko byala mazambhana lama fanaka. A va nga ri na mazambhana ya muxaka wun’wana. Vuvabyi lebyi bya ku vuna ka swibyariwa byi tlhele byi hlasela, sweswi byi hlasele hi matimba lamakulu ngopfu. Ku xaniseka loku veke kona a ku hlamuseleki.” Vativi va matimu va ringanyeta leswaku vanhu lava tlulaka miliyoni va dlayiwe hi ndlala, kasi van’wana lava ringanaka miliyoni ni hafu va boheke ku rhurhela ematikweni man’wana, vo tala va rhurhele eUnited States. Lava seleke va sele evusiwaneni lebyikulu.

ETintshaveni ta le Amerika Dzonga, varimi va byale mazambhana ya mixaka-xaka, naswona i matsongo lama hlaseriweke hi vuvabyi bya ku vuna ka swimilana. Xisweswo, a ku vanga na khombo. Swi le rivaleni leswaku swa pfuna ku va ni swimilana swa mixaka-xaka. Loko ku byariwe muxaka wun’we ntsena wa swimilana, swi endla leswaku swi tika leswaku ku va ni leswi salaka loko ko tshuka ku hlasela vuvabyi kumbe switsotswana, leswi nga ha kayelelaka nsimu hinkwayo. Hi swona leswi endlaka leswaku varimi vo tala va tirhisa ngopfu swidlaya-switsotswana ni mirhi yin’wana leyi sirhelelaka swibyariwa, hambileswi ko tala mirhi yoleyo yi onhaka mbango.

Kutani, ha yini varimi va tirhisa muxaka wun’we ntsena wa swibyariwa, ematshan’weni ya swibyariwa swa mixaka-xaka? Hakanyingi swi vangiwa hi swiphiqo swa timali. Swi vonaka onge loko munhu a byala swibyariwa swa muxaka wun’we, swi ta n’wi olovela loko a tshovela, naswona xibyariwa xa kona xi vonaka xi koka mahlo, a nge lahlekeriwi kasi hi hala tlhelo u ta kuma ndzalo. Mboyamelo lowu wu sungule ku tirhisiwa ngopfu hi va-1960 hi tirhelo leri vitaniweke ku cinciwa ka swimilana.

Ku Cinciwa Ka Swimilana

Hikwalaho ka tsima ra hulumendhe ni tikhampani tin’wana, varimi lava tshamaka ematikweni lama hlaseriweke hi ndlala va kuceteriwe ku tshika swibyariwa swa vona swa mixaka-xaka, kutani va khutaziwa ku byala swibyariwa leswi tswalaka ngopfu, ngopfu-ngopfu mpunga ni koroni. Tindzoho leti ta “singita” a ti bumabumeriwa, ku vuriwa leswaku ti ta heta ndlala. Kambe a ti durha—timbewu ta kona a ti vitana nxavo lowu phindhiweke ka nharhu eka lowa ntolovelo. Timbewu ta kona a ti lava mirhi yo tala, swin’we ni manyoro, hi nga ha vulavuli hi switirho leswo durha swo kota titeretere. Nilokoswiritano, hi ku seketeriwa hi hulumendhe hi timali, ku sungule ku cinciwa ka swimilana. Raeburn u ri: “Hambileswi swi pfuneke vanhu va timiliyoni leswaku va nga dlayiwi hi ndlala, sweswi [swi] xungeta ku sirheleleka ka swakudya swa misava hinkwayo.”

Entiyisweni, ndzalo ya swakudya yi nga ha va yi pfune swa xinkarhana, kambe yi vange khombo leri nga ta tshama nkarhi wo leha. Hi ku hatlisa ku tirhisiwa ka swibyariwa leswi fanaka swi andzile ematikweni hinkwawo—kasi hi hala tlhelo, ku tirhisiwa ngopfu ka manyoro swi vange nhlakulo lowukulu, naswona swidlaya-switsotswana swi dlaye ni switsotswana leswi pfunaka. Ematikweni lama ku byariwaka mpunga eka wona, tikhemikhali leti nga ni chefu ti dlaye tinhlampfi, timundle, minkokotso, machela swin’we ni mintsembyana ni mirhi ya le nhoveni—leyi yo tala ya yona yi dyiwaka. Ku kumeka ka tikhemikhali swi endle leswaku varimi va chelelana chefu.

Mudyondzisi wa le ka Ndzawulo ya Ntivo-vutomi eYunivhesiti ya Open eUnited Kingdom, Dok. Mae-Wan Ho, u tsarile: “Sweswi a nga kona la nga kanetaka leswaku ku tumbuluxiwa ka swibyariwa swa muxaka wun’we leswi sunguleke hi nkarhi wa ‘Ku Cinciwa ka Swimilana’ swi herise swibyariwa swa mixaka-xaka ni ku endla leswaku swi nga ha vi kona swakudya leswi nga pfunaka emisaveni hinkwayo.” Hi ku ya hi Nhlengeletano ya Nhlangano wa Matiko ya Swakudya ni Vurimi, 75 wa tiphesente ta fambiselo ra xitekela ro hambana-hambana leri a ri ri kona eka swibyariwa leswi a swi rimiwa eka lembe-xidzana leri hundzeke a swa ha ri kona sweswi, marimelo ya manguva lawa hi wona lama hoxeke xandla swinene eka ku nyamalala ka swona.

Broxara leyi kandziyisiweke hi Vandla ra Worldwatch yi lemukise “hi khombo lerikulu leri hi tihoxaka eka rona hi tlhelo ra ikholoji hi ku hlanganisa swibyariwa swa mixaka-xaka swi va nchumu wun’we.” Xana makhombo lawa ma lawuriwa njhani? Ku laveka vativi va sayense ya vurimi ni va tikhemikhali ta matimba swin’we ni mali yo pfuna varimi. Hambiswiritano, ku hava xitiyisekiso xa leswaku swilo swi ta famba kahle. Ku hlanganisiwa ka swibyariwa swa mixaka-xaka swi hoxe xandla eka vuvabyi bya swifaki lebyi veke kona eUnited States ni le ku lahlekeriweni hi 202 350 wa tihekitara ta mpunga le Indonesia. Kambe, emalembeni ya sweswinyana, ku sungule marimelo lamantshwa, laha ku cinciwaka vutomi byi nga si sungula—eka fambiselo ra xitekela.

Ku Cinciwa Ka Fambiselo Ra Xitekela

Ku kambisisiwa ka fambiselo ra xitekela ku sungule bindzu rin’wana lerikulu leri vuriwaka sayense ya ntivo-vutomi. Hilaha vito leri ri vulaka hakona, ku hlanganisiwe ntivo-vutomi ni thekinoloji ya manguva lawa emhakeni ya ku hundzuriwa ka fambiselo ra xitekela. Tikhampani tin’wana letintshwa ta sayense ya ntivo-vutomi, hilaha ti vitaniwaka hakona, ti yise nyingiso lowukulu eka vurimi naswona ti tirha hi matimba ku endla timbewu leti nga ta tswala ngopfu, leti nga ta swi kota ku hlula mavabyi, dyandza ni gwitsi ni leti hungutaka ku tirhisiwa ka tikhemikhali leti nga ni chefu. Swi nga pfuna swinene loko vo swi kota ku fikelela pakani yoleyo. Kambe van’wana va karhateka hi swibyariwa leswi ku cinciweke switekela swa swona.

Buku leyi nge Genetic Engineering, Food, and Our Environment, yi ri: “Eka ntumbuluko, ku hambana ka switekela ku veke swipimelo swo karhi. Xiluva xi nga hlanganisiwa ni xiluva xin’wana, kambe xiluva a xi nge hlanganisiwi ni mazambhana. . . . Kasi hi hala tlhelo, loko ku hundzuriwa xitekela, hakanyingi ku tekiwa tijini ta muxaka wun’wana ti nghenisiwa eka xin’wana xa muxaka lowu hambeneke na tona, ku ri matshalatshala yo hundzisa mfanelo yin’wana leyi rhandzekaka. Hi xikombiso, leswi swi nga ha vula ku tekiwa ka xitekela lexi endlaka leswaku nchumu lowu xi nga eka wona wu nga dlayiwi hi xirhami, kumbexana va teka xitekela xa nhlampfi leyi tshamaka endhawini leyi titimelaka ngopfu (ku fana ni nhlampfi leyi vuriwaka flounder), va yi nghenisa eka mazambhana kumbe eka mihandzu ya xidzungela ku endlela leswaku swi nga dlayiwi hi gwitsi. Sweswi swa koteka ku cinca switekela swa tibakiteriya, swa switsongwatsongwana, swa switsotswana, swa swiharhi hambi ku ri swa vanhu.”a Kutani, sayense ya ntivo-vutomi yi endla leswaku vanhu va nghena eka fambiselo ra xitekela leri endlaka leswaku ku va ni ku hambana exikarhi ka swilo leswi hanyaka.

Ku fana ni ku cinciwa ka swimila, leswi vanhu van’wana va swi vitanaka ku cinciwa ka switekela swi hoxa xandla eka xiphiqo xa ku endla xitekela lexi fanaka—van’wana va yi kandziyisa ngopfu mhaka leyi hikuva vativi va switekela va nga ha tirhisa hambi ku ri tindlela leti endlaka leswaku nchumu lowu va wu endlaka, wu kulela ehandle ka xivumbiwa xa kona, ku nga endlelo leri humesaka swivumbiwa swimbirhi leswi fanaka ku fana. Hikwalaho, xiphiqo xa ku herisiwa ka swilo swa mixaka yo hambana-hambana xa ha ri kona. Phela, swimilana leswi ku cinciweke switekela swa swona, swi vanga swiphiqo swin’wana, ku fana ni mimbuyelo leyi swi nga ha vaka na yona eka hina ni le ka mbango. Mutsari wa timhaka ta sayense Jeremy Rifkin u te: “Hi nghene hi magugu eka nguva ya sayense ya ntivo-vutomi, a hi kavanyetiwi ngopfu naswona a hi ehleketi ngopfu hi leswi swi nga ha humelelaka.”b

Hi hala tlhelo, vanhu va swi rhandza ngopfu ku cinca vutomi bya swilo eka switekela, xisweswo tikhampani ti le mphikizanweni wa ku endla timbewu letintshwa ni swivumbiwa swin’wana leswi cinciweke switekela. Hi nkarhi lowu fanaka, swimilana swi karhi swa herisiwa. Hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni, leswaku ku papalatiwa khombo, tihulumendhe ni tinhlengeletano tin’wana ti endle lunghiselelo ra ku hlayisa timbewu. Xana lunghiselelo leri ri ta endla leswaku switukulwana leswi taka swi va ni timbewu ta mixaka-xaka leti swi nga ta ti byala ni ku ti tshovela?

Vuhlayiselo Bya Timbewu—Xana Ku Lwiwa Ni Ku Herisiwa Ka Swimilana?

Royal Botanic Gardens ya le Kew, eNghilandhi, yi nghenele leswi yi swi vulaka “tsima lerikulu ngopfu ra misava hinkwayo leri tshameke ri endliwa”—Tsima ra Vuhlayiselo bya Mbewu ra Gidi ra Malembe. Xikongomelo-nkulu xa tsima leri i (1) ku hlengeleta ni ku hlayisa khume ra tiphesente—timbewu ta mixaka leyi tlulaka 24 000—eka timbewu leti kumekaka emisaveni leti bulukaka swiluva hi lembe ra 2010 ni (2) ku hlengeleta ni ku hlayisa timbewu hinkwato ta le United Kingdom leti bulukaka swiluva lembe rero ri nga si fika. Matiko man’wana na wona ma sungule vuhlayiselo bya timbewu, kumbe vuhlayiselo bya switekela hilaha minkarhi yin’wana ti vitaniwaka hakona.

John Tuxill, la dyondzeleke ntivo-vutomi u vula leswaku kwalomu ka tiphesente ta 90 eka ta timbewu ta timiliyoni leti hlayisiweke evuhlayiselweni bya timbewu, i ta swakudya ni ta swimilana leswi pfunaka, ku kota koroni, mpunga, mavele, maxalana, mazambhana, tinyala, swinyalana, mova, vutiyi, mixaka ya tinyawa, loko hi boxa ti nga ri tingani ntsena. Kambe, timbewu a ti fi ntsena loko mbilu ya kona ya ha hanya. Hikwalaho, xana vuhlayiselo bya timbewu byi tshembeke ku fikela kwihi?

Khombo eVuhlayiselweni Bya Timbewu

Ku laveka mali leswaku ku va ni vuhlayiselo bya timbewu—hi lembe ku laveka mali ya kwalomu ka R2,4 wa magidi ya timiliyoni, hi ku ya hi Tuxill. Kambe, u vula leswaku swi nga ha endleka mali leyi yi nga enelanga, hikuva ko va “13 wa tiphesente ntsena ta vuhlayiselo bya timbewu lebyi languteriweke kahle.” Tanihi leswi timbewu leti nga hlayisiwangiki kahle ti nga tshamiki nkarhi wo leha, ti fanele ti byariwa hi ku hatlisa leswaku ku ta kumeka timbewu tin’wana; loko swi nga ri tano, evuhlayiselweni byebyo bya mbewu ko sala vito ntsena. Phela, ntirho wolowo wu lava vatirhi vo tala, leswi swi ngo nyanyisa timhaka ntsena etindhawini leti ana ti kayivelaka mali.

Buku leyi nge Seeds of Change—The Living Treasure yi hlamusela leswaku Laboratori ya Vuhlayiselo bya Mbewu ya Tiko eColorado, le U.S.A., yi “langutane ni swiphiqo swo hlayanyana, ku katsa ni ku heleriwa hi gezi, swigwitsirisi leswi tshovekeke, ku pfumaleka ka vatirhi lava eneleke leswi endleke leswaku ku va ni tinhulu ta timbewu leti nga hambanisiwangiki kahle hi ku ya hi mixaka ya tona.” Vuhlayiselo bya timbewu byi nga ha tlhela byi khumbeka loko ku va ni nkitsikitsi wa tipolitiki, ku wa ka ikhonomi ni timhangu ta ntumbuluko.

Ku veka timbewu nkarhi wo leha swi vanga swiphiqo swin’wana. Loko swimilana swi ri enhoveni, swa swi kota ku langutana ni xiyimo xexo kutani swi hlula mavabyi ni swiphiqo swin’wana. Kambe loko swi ri endhawini leyi sirhelelekeke ku fana ni le vuhlayiselweni bya timbewu, hi ku famba ka nkarhi swi nga ha tsandzeka ku lwa ni mavabyi. Kambe, timbewu ta swimilana swo tala leti vekiweke kahle ti heta malembe yo tala swinene ti nga si laveka leswaku ti byariwa. Ku nga khathariseki swiphiqo ni swihinga swin’wana leswi nga vaka kona, vanhu va karhateka hi timbewu ta nkarhi lowu taka ta swakudya leti kumekaka evuhlayiselweni bya timbewu.

Ina, ndlela leyinene yo sirhelela timbewu leswaku ti nga heli i ku sirhelela swimilana swa kwalaho ni ku sirhelela timbewu to hambana-hambana. Kambe Tuxill u vula leswaku loko hi ta endla sweswo, hi fanele hi “ringanisela eka leswi vanhu va swi lavaka ni leswi swi lavekaka enhoveni.” Kambe, xana hakunene hi nga ehleketa leswaku vanhu va nga “ringanisela” eka leswi va swi lavaka enhoveni kasi hi hala tlhelo va karhi va aka tifeme ni ku hlongorisa mali hi nkhinkhi lowukulu? Hambi ku ri eka vurimi, hilaha hi voneke hakona, ku tirhisiwa tindlela ta thekinoloji ya xiyimo xa le henhla ni ku hlongorisiwa ka mali. Ku fanele ku ri ni ndlela yin’wana.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Xana Murimi—‘U Le Khombyeni’?

“Ku sukela hi 1950, nhlayo ya vanhu lava thoriweke eka swa vurimi yi ehle ngopfu ematikweni hinkwawo ya vumaki, etindhawini tin’wana yi ehle hi tiphesente leti tlulaka 80,” ku vula magazini wa World Watch. Hi xikombiso, sweswi United States ri ni vabohiwa vo tala ku tlula varimi. I yini lexi endlaka leswaku vanhu vo tala va tshika ku rima?

Swivangelo leswikulu i ku ehla ka mpindzulo, ku engeteleka ka swikweleti etindhawini ta le makaya, vusweti lebyi engetelekaka ni ku engeteleka ka michini. Hi 1910, varimi va le United States a va kuma 40 wa tisente eka dolara yin’wana ni yin’wana leyi vanhu va xavaka swakudya ha yona, kambe hi 1997, mali leyi varimi va yi kumaka yi ehle ku fika eka 7 wa tisente. Mubyari wa koroni, hi ku vula ka World Watch, “u kuma tisente ta tsevu eka dolara yin’wana ni yin’wana loko ku xaviwa xinkwa.” Leswi swi vula leswaku lava va endlaka maphepha ya ku phutsela xinkwa va kuma mali leyi ringanaka ni leyi kumiwaka hi murimi. Xiyimo lexi xi bihe ngopfu ematikweni lama hluvukaka. Murimi wa le Australia kumbe eYuropa a nga ha lomba mali leswaku yi n’wi pfuna ku langutana ni lembe leri nga riki rinene; murimi wa le Afrika Vupela-dyambu a nge he swi koti ku lomba nakambe. Swi nga ha endleka swilo swi n’wi fambela ximatsi.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

“Swibyariwa swa muxaka wun’we leswi sunguleke hi nkarhi wa ‘Ku Cinciwa ka Swimilana’ swi herise swibyariwa swa mixaka-xaka ni ku endla leswaku swi nga ha vi kona swakudya leswi nga pfunaka emisaveni hinkwayo.”—Dok. Mae-Wan Ho

[Swihlovo Swa Kona]

Background: U.S. Department of Agriculture

Centro Internacional de Mejoramiento de Maíz y Trigo (CIMMYT)

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Vuhlayiselo bya Mbewu bya Gidi ra Malembe le Nghilandhi, byi hlayise timbewu ta risima ta swimilana

[Xihlovo Xa Kona]

© Trustees of Royal Botanic Gardens, Kew