Ndlela Leyi Marimelo Ya Manguva Lawa Ma Yi Cinceke Ha Yona Misava

XANA u swi kuma njhani swakudya? Xana u tixavela swona kumbe u tirimela swona? Emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke, vanhu vo tala emisaveni a va dya swakudya leswi a va tirimela swona. Kambe sweswi ematikweni man’wana lama nga ni tifeme to tala, i munhu un’we ntsena eka va 50 la tirhaka emapurasini. Swi te njhani leswaku ku va ni ku cinca koloko?

Marimelo lamantshwa lama nga dyiki nkarhi ma sungule ku tirhisiwa hakatsongo-tsongo ivi ma tirhisiwa hi xitalo. Ku cinca kun’wana ni kun’wana loku a ku va kona a ku endla leswaku ku va ni mindzulamiso leyikulu eka mindyangu ya timiliyoni, naswona ku cinca koloko ku hambeta ku va kona emisaveni hinkwayo ninamuntlha. Ku kambisisa ndlela leyi nhluvuko lowu veke kona etimhakeni ta swa vurimi ku va khumbeke ha yona vanhu swi nga ku pfuna ku twisisa leswaku ku endleka yini emisaveni namuntlha.

Ku Sungula Ku Cinca Lonkukulu Eka Marimelo

Lexi hlamarisaka, loko ku sungula ku paniwa tihanci hi va-1100 eYuropa, swi endle leswaku varimi lava eku sunguleni a va rimela ku tikumela swakudya va sungula ku rimela ku xavisa. Mabandhi lawa a ti paniwa ha wona a ma endla leswaku ti kota ku koka puluhu handle ko titlimba nkolo. Xisweswo, tihanci leti paniweke a ti kota ku koka puluhu nkarhi wo leha, hi rivilo ni hi matimba swinene ku tlula tihomu leti a ti tirhisiwa eku sunguleni. Van’wamapurasi a va kota ku rima ndzima leyikulu hi tihanci. A va ta kota ku tirhisa puluhu ya nsimbi emisaveni leyi eku sunguleni a va nga swi koti ku yi rima. Goza rin’wana ra khale leri hluvukiseke marimelo a ku ri ku sungula ku byala swibyariwa leswi humesaka nayitrojini leyi nonisaka misava, swo fana ni tinyawa, timbaweni ni swimila leswi vuriwaka alfalfa. Misava leyi noneke a yi humesa ntshovelo wo tala swinene.

Tindlela toleto to sungula leti antswisiweke ta marimelo ti endle leswaku varimi van’wana va tshovela ngopfu lerova va kota no xavisa swin’wana. Sweswo swi endle leswaku madoroba ma kula, laha vanhu a va ta xava swakudya naswona va tirha etifemeni kasi van’wana va tela ku ta xavisa. Van’wana va vanhu lava fuweke lava a va ri ni tikhampani leti endlaka swakudya, lava nga ni switolo ni varimi va tlhele va endla michini yo sungula yo rima ha yona.

Kwalomu ka va-1700, Jethro Tull, n’wamapurasi wa Munghezi, u endle muchini lowu kokiwaka hi tihanci lowu byalaka mbewu eka ntila lowu kongomeke, lowu siveke endlelo ro haxa mbewu hi voko leri a ri tlangisa mbewu. Hi 1831, le United States, Cyrus McCormick u endle muchini lowu kokiwaka hi tihanci lowu kotaka ku tshovela mavele hi rivilo lerikulu swinene ku tlula munhu loyi a tshovelaka hi sikela. Nakambe hi nkarhi wolowo, van’wamabindzu va sungule ku xava manyoro lama humaka ematikweni lama nga eribuweni ra Andes le Amerika Dzonga ma ya eYuropa. Ku tirhisiwa ka michini ni manyoro swi endle leswaku ku va ni ntshovelo lowukulu swinene. Kambe ku tirhisiwa ka michini ni manyoro swi va khumbe njhani vanhu?

Nhluvuko lowu endliweke etimhakeni ta vurimi wu endle leswaku nxavo wa swakudya swo tala emadorobeni wu va ehansi. Nhluvuko lowu wu sungule eBritain kwalomu ka va-1750 ku ya eka 1850. Mindyangu yo tala yi boheke ku rhurhela emadorobeni lama nga ni tifeme leswaku yi ya tirha eka timayini ta malahla, tifeme leti n’okisaka nsimbi, tifeme ta swikepe ni le tifemeni leti endlaka malapi. A va boheka ku endla tano. Varimi lava a va ri ni mapurasi lamatsongo lava a va nga ta swi kota ku xava michini leyintshwa yo rima ha yona, a va nga bindzuli swi nyawula loko va xavisa leswi va swi tshoveleke kutani a va tsandzeka ku hakela rente ya vona. Xisweswo va boheke ku tshika mapurasi ya vona kutani va rhurhela emadorobeni lama nga ni vaaki vo tala laha a swi olova leswaku va tluletana mavabyi. Ematshan’weni yo va swirho swa ndyangu swi rima hinkwaswo, vavanuna se a va boheka ku ya tirha edorobeni. Hambi vana a va boheka ku tirha tiawara to tala etifemeni. Ku cinca loku ku humelele ni le matikweni man’wana.

Sayense Ya Vurimi Yi Tise Ku Cinca Lokukulu

Loko ku fika lembe ra 1850, matiko man’wana se a ma hluvuke swinene lerova ma humese timali leswaku ku endliwa mindzavisiso ya swa vurimi. Sayense ya swa vurimi yi hambete yi endla leswaku ku va ni ku cinca ku ta fika eminkarhini ya hina. Hi xikombiso, vanhu lava byalaka swimilana va dyondze timhaka ta swimilana naswona va sungule ku byala swimilana leswi tswalaka mihandzu yo tala kumbe leswi kotaka ku hlula mavabyi ya swimilana. Vakambisisi va tlhele va kuma ndlela leyi pakanisaka yo hlanganisa tikhemikhali leti tirhisiwaka ku va manyoro eka mixaka yo hambana-hambana ya swimilana ni ya misava. Vatirhi va le mapurasini a va tshama va khomekile hi ntirho wa ku hlakula hi nguva ya ku rima. Kambe vatirhi volavo vo tala va lahlekeriwe hi mintirho ya vona loko van’wasayense va sungule ku endla tikhemikali leti nga ni matimba swinene leti endlaka leswaku mfava wu nga kuli hi ku hatlisa. Naswona switsotswana, swivungu ni swihesi i valala va khale va van’wamapurasi. Hambiswiritano, van’wamapurasi se va ni tikhemikali to tala leti va nga ti tirhisaka ku dlaya switsotswana swihi na swihi leswi dyaka swibyariwa swa vona.a

Ndlela leyi van’wamapurasi lava fuwaka swifuwo a va endla swilo ha yona yi cincile na yona. Michini leyi nyikaka tihomu swakudya ni ku ti senga yi endla leswaku murisi un’we ni mupfuni wakwe va kota ku khathalela tihomu ta kwalomu ka 200. Nakambe van’wamapurasi va nga endla leswaku marhole ni tinguluve ti kota ku nona hi ku hatlisa ku tlula ndlela leyi a va endla ha yona eku sunguleni hi ku ti fuwa endzeni ka guxete ematshan’weni yo ti tshika ti dya kun’wana ni kun’wana, hi ndlela yoleyo va lawula swakudya leswi ti swi dyaka swin’we ni ku hisa ni ku titimela ka laha ti tshamaka kona.

Hakanyingi a ku va ni vuyelo lebyinene loko ku tirhisiwa tindlela ta marimelo ya sayense. Mpimo wa swibyariwa leswi a swi tshoveriwa hi mutirhi un’we eka van’wamapurasi van’wana wu andzile wu kala wu phindhiwa ka dzana kumbe ka gidi ku tlula lowu a va wu kuma hi nkarhi lowu a va nga ma tirhisi marimelo ya sayense. Kambe ku cinca koloko ku byi khumbe njhani vutomi bya vanhu?

Matirhelo Ya Van’wamapurasi Ma Cinca

Michini yo rima ha yona yi cince ndlela leyi van’wamapurasi a va rima ha yona ematikweni yo tala. Van’wamapurasi vo tala ni vatirhi va le mapurasini se va fanele va va ni vutshila bya ku tirhisa michini leyi hluvukeke swinene ni ku yi khathalela. Naswona se va tirha va ri voxe. Nkarhi lowu a va byala, va hlakula ni ku tshovela va ri mintlawa wu hundzile.

Ematikweni yo tala se ku ni van’wamapurasi lava dyondzekeke swinene lava byalaka swilo swo tala swo hambana-hambana kumbe swa muxaka wun’we. Va tirhisa mali yo tala leswaku va xava ndhawu leyikulu yo rimela eka yona, va aka miako ni ku xava michini. Hambiswiritano, n’wamapurasi a nga swi koti ku tiendlela xiboho a ri yexe. Tikhampani letikulu leti tirhisaka leswi n’wamapurasi a swi tshoveleke ku endla swakudya swa mixaka-xaka ni switolo leswikulu hi swona swi n’wi byelaka leswaku u fanele a swi xavisa mali muni swilo swakwe. Swi tlhela swi n’wi byela ni mixaka ya swilo leswi lavekaka, mpimo ni muvala wa kona. Vativi va swa vurimi va n’wi byela leswaku u fanele a byala ni ku tshovela rini naswona tikhampani tin’wana ti n’wi nyika manyoro lama faneleke, mirhi yo dlaya switsotswana ni timbewu ta mixaka yimbirhi leti pfanganisiweke leti milaka ehansi ka swiyimo swo karhi epurasini rakwe. Ndlela yo rima yi cince ngopfu loko yi pimanisiwa ni liya ya tolweni. Kambe van’wamapurasi va ha langutane ni mintlhontlho yo tala, naswona vanhu van’wana va karhateka hi makhombo lama nga ha vangiwaka hi maendlelo man’wana ya marimelo.

Van’wamapurasi Va Ha Ri Ni Swiphiqo

Ematikweni lama fuweke van’wamapurasi vo tala va ha lahlekeriwa hi mapurasi ya vona hikwalaho ka leswi va durhisaka leswi va swi tshoveleke loko swi pimanisiwa ni leswi xavisiwaka hi van’wamapurasi lava endleke khampani leswaku va tirhisana swin’we. Van’wamapurasi van’wana va hetelela va tshika ku rima kutani mapurasi ya vona va ma hundzula tindhawu to wisela eka tona, leti katsaka tindhawu to rhurhela vavalangi kumbe leti vavalangi va nga dzimaka matende eka tona, timbala ta ntlango wa galufu ni tindhawu laha ku endliwaka kona swibya swa vumba ni ku vatla. Van’wamapurasi van’wana va hlawula ku ti tirhisela swilo swin’wana swo hlawuleka—ku fana ni ku byala swibyariwa leswi nga laviki manyoro ya tikhemikhali, va byala swiluva, va fuwa tiyinca ni swiharhi leswitsongo leswi fanakanyana ni tinyimpfu leswi vuriwaka ti-alpaca.

Ematikweni lama sweleke laha vaaki va wona lava endlaka tiphesente ta 80 va tirhaka emapurasini, vanhu vo tala lava tihanyisaka hi ku rima va langutana ni swiphiqo leswikulu. Tikhampani leti xavisaka leswi ti swi rimaka ematikweni man’wana leti tirhisaka tindlela leti hluvukeke ta ku rima ti nga ha xava tindhawu letinene leswaku ti rima eka tona, kutani ti byala swibyariwa leswi nga ta xavisiwa ematikweni ya le kule swinene. Kasi vanhu lava tihanyisaka hi ku rima lava nga riki na michini kumbe lava nga ni michini yi nga ri yingani ntsena, hakanyingi va rima etindhawini leti nga nonangiki kumbe letitsongo leswaku va kota ku khathalela mindyangu ya vona.

Ku rhurha ka vanhu vo tala va suka etindhawini ta le makaya va ya emadorobeni leswi endlekaka sweswi ematikweni yo tala i vuyelo bya ku cinca loku sunguleke khale swinene. Ku va vanhu va tshike vutomi bya ku rima etindhawini ta le makaya kutani va tshama emadorobeni swi hambeta swi vuyerisa van’wana ni ku tshikilela van’wanyana. A ti talanga tihulumendhe leti endleke malunghiselelo yo pfuna vanhu volavo. Hakunene vanhu va lava Mfumo wa Xikwembu lowu nga ta endla leswaku ku va ni vutomi lebyinene!—Esaya 9:6.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

TINDLELA TIMBIRHI TA KU RIMA

[Nhlamuselo ya xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Eusebio u tshama eribuweni ra Andes, laha a rimaka kona naswona a nga ni tihomu ta 14. U ri: “Hinkwato ti ni mavito. Ndza swi rhandza ku rima. Matsavu hinkwawo lawa hi dyaka wona ho tirimela. Mina ni nsati wa mina hi pfuna vaakelani va hina loko va rima ni ku tshovela kutani na vona va hi pfuna. Hinkwerhu a hi na tona titeretere to rima ha tona. Hi rima hi tinkuzi naswona etindhawini leti nga swiganga hi rima hi mavoko.

“Mavabyi ma tshame ma dlaya tihomu ta mina to tala. Endzhaku ka sweswo, ndzi endle khoso yin’wana yo koma leyi dyondzisaka vanhu ku khathalela swifuwo loko swi vabya kumbe loko swi vavisekile. Ku sukela kwalaho a hi si tshama hi feriwa hi swifuwo naswona sweswi ndzi nga swi kota ku pfuna vaakelani ku khathalela swifuwo swa vona. Hi xavisa chizi emakete ya kwala mugangeni kambe a hi kumi mali yo tala. Hambiswiritano, hi tshama hi ri na swona swakudya swa vana va hina va tsevu.”

Richard u rima epurasini leri kuleke tihekitara ta 500 etimbaleni ta le Canada. U tirha a ri swakwe, kambe u thola munhu un’we loyi a n’wi pfunaka hi nguva ya ku byala ni ya ku tshovela.

Richard u ri: “Manguva lawa ku rima swi tshikilela swinene emianakanyweni ku tlula emirini. Laha ndzi tshamaka kona loko ndzi chayela teretere kumbe muchini wo tshovela ku ni muchini lowu endlaka leswaku ku va ni moya wo hola naswona wu ndzi sirhelelaka eka ritshuri ni le ka switsotswana. Ndzi ni michini leyi leheke timitara ta kaye, kutani ndza swi kota ku byala mbewu kumbe ku tshovela endhawini leyi nga endlaka 65 ya hekitara hi siku. Kambe ndzi titshege swinene hi michini, kutani sweswo hi swona leswi vangelaka munhu ntshikilelo. Minkarhi yin’wana ndzi boheka ku lomba mali leswaku ndzi xava michini yin’wana loko leyi ndzi yi tirhisaka yi onhakile. Leswaku ndzi ta swi kota ku hakela mali yoleyo kumbe ndzi nge swi koti swi titshege hi swilo leswi nga ehenhla ka matimba ya mina, ku nga mpfula, gamboko, ntsengo lowu ndzi nga ta xavisa ha wona leswi ndzi swi tshoveleke ni ntswalo wa mali leyi ndzi yi lombeke ebangi. Ntshikilelo lowu vangiwaka hi ku rima wu endle leswaku van’wamapurasi va le ndhawini leyi va va ni swiphiqo evukatini naswona van’wana va kala va tidlaya.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Muchini wo tshovela wa McCormick lowu endliweke hi 1831, wu pfune van’wamapurasi leswaku va tshovela mavele hi rivilo leri andzisiweke ka ntlhanu ku tlula endlelo ra vona ra khale ro tshovela

[Xihlovo Xa Kona]

Wisconsin Historical Society, WHi-24854