I Yini Lexi Vangaka Swiphiqo Eka Van’wamapurasi?

“Vatirhi va le ka Ndzawulo ya Ntshikilelo wa Van’wamapurasi va leteriwele ku ku pfuna leswaku u swi kota ku langutana ni ntshikilelo lowu vangiwaka hi ku rima. Hi van’wamapurasi naswona a hi ri van’wamapurasi—ku fana na wena—naswona ha swi twisisa swiphiqo leswi mindyangu ya le tindhawini ta le makaya yi langutaneke na swona. Hi nga ku hlanganisa ni vanhu lava nga ku pfunaka. . . . Tinqingho hinkwato leti nghenaka laha hi ti hlayisa ti ri xihundla.”—Ku suka eka Web-site ya hulumendhe ya le Canada.

SWESWI madokodela yo tala ma teka ntshikilelo wu ri khombo lerikulu eka lava rimaka. Leswaku van’wamapurasi va pfuniwa ku langutana ni ntshikilelo, ku ni vativi va mianakanyo lava tirhanaka hi ku hlawuleka ni ntshikilelo wa van’wamapurasi, va va pfuna hi mintlawa leyi va seketelaka ni nomboro ya riqingho leyi va nga belaka eka yona loko va ri ni ntshikilelo lowu vangiwaka hi ku rima.

Jane, nsati wa n’wamapurasi un’wana u ya eka nongonoko wun’wana lowu vaka kona hi Ravumune nimadyambu lowu nyikelaka switsundzuxo. Jane wa hlamusela: “Ndzi ta laha hikuva nuna wa mina u tidlele. Lexi a a xi lava hi mbilu yakwe hinkwayo a ku ri ku rima purasi ra ka vona, nakambe ndzi vona onge a a nga swi lavi ku endla xin’wana handle ko rima purasi rero.”

Vo tala va vona ku engeteleka lokukulu ka nhlayo ya van’wamapurasi lava lavaka ku pfuniwa hi mhaka ya ntshikilelo. Entiyisweni, i yini lexi vangaka swiphiqo leswi van’wamapurasi vo tala va langutanaka na swona?

Makhombo Ni Mavabyi Ya Ntumbuluko

Web-site ya hulumendhe leyi tshahiweke eku sunguleni yi ri: “Ku ni leswi u nga swi kotiki ku swi lawula eka ntirho wa vurimi siku ni siku—swo kota maxelo, minxavo emakete, ntswalo ni ku tshoveka ka switirho. Hambi ku ri ku hlawula exikarhi ka mbewu leyi u faneleke u yi byala kumbe ku xavisa ndhawu yoleyo [ku ri na ku] va yi tekiwa hi mulombisi wa tindhawu swi nga ha vanga ntshikilelo, tanihi leswi swi nga ha endlekaka u vuyeriwa kumbe u lahlekeriwa.” Loko swilo leswi swi fambisana ni nxungeto wa dyandza lerikulu, mavabyi kumbe ku lahlekeriwa hi purasi, ntshikilelo wa kona wu nga ha nyanya ngopfu.

Hi xikombiso, dyandza ri nga ha vavisa n’wamapurasi hi tindlela timbirhi. N’wamapurasi Howard Paulsen u hlamusele leswaku dyandza ra 2001, leri veke ro biha ku tlula hinkwawo lama tshameke ma hlasela eCanada, ri khumbe swibyariwa ni swifuwo swakwe. Leswi a ku nga ri na madyelo kumbe ntshovelo, a a boheka ku xavela swifuwo swakudya. U te: “Ana se ndzi tirhise mali yo ringana $10,000 [R57 000] ku xava swakudya swa swifuwo naswona sweswi ndzi swi nyika swakudya leswi a ndzi fanele ndzi swi nyika hi vuxika. Loko u sungula ku endla sweswo, a wa ha vuyeriwi hi nchumu ni le ka swifuwo.” Etindhawini tin’wana, tindhambhi ti onhe mapurasi yo tala—ti endla leswaku van’wamapurasi va huma ximandlamandla.

Le Britain, ku tangunuka ka vuvabyi bya swinyondzwana ni swindomundomu hi 2001 a ko va xin’wana xa swiphiqo leswi van’wamapurasi va le Britain va langutaneke na swona, ku katsa ni vuvabyi bya ku hlanya ka tihomu ni mukhuhlwana wa tinguluve. Mavabyi lawa—ni ku chava loku ma ku vangelaka vanhu—a mo onha ntsena ikhonomi. Agence France-Presse yi vikile: “Vavanuna lava nga ni vurhena, lava nga ririsiwiki hi nchumu lowu nga nyawuriki, va voniwe va ri karhi va mpfikula loko va hlalele madokodela ya swiharhi ya hulumendhe ma ri karhi ma hisa mintsumbu yo tala ya swifuwo swa vona leswi va swi dzukeleke nyuku vutomi bya vona hinkwabyo.” Endzhaku ka ku tangunuka ka vuvabyi bya swinyondzwana ni swindomundomu, maphorisa ma sungule ku teka swibalesa eka vafuwi lava va nga ha vaka ekhombyeni ra ku tidlaya. Tindzawulo leti nyikelaka switsundzuxo a ti amukela tinqingho to tala leti humaka eka van’wamapurasi lava karhatekeke.

Ku Tsekatseka Ka Ikhonomi

Ku ve ni ku cinca lokukulu ni le ka ikhonomi. Buku leyi nge Broken Heartland yi vula leswi hala xifunengetweni xa le ndzhaku: “Ku sukela hi 1940 ku ya fika exikarhi ka va-1980, mali leyi a yi tirhiseriwa ku khathalela ta vurimi eAmerika Xikarhi yi phindheke kanharhu, ku xaviwa ka switirho ku phindheke ka mune, ku hakeriwa ka ntswalo ku phindheke ka khume, mpindzulo wu hunguteke hi tiphesente ta khume, nhlayo ya van’wamapurasi yi ehle hi n’we-xa-nharhu, naswona nhlayo ya vanhu lava tshamaka etindhawini ta vurimi swin’we ni mabindzu, swi hungutekile, ikhonomi yi sungule ku tsekatseka.”

Ha yini mpindzulo a wu ri ehansi ka mali leyi tirhisiwaka? Emisaveni ya namuntlha laha matiko hinkwawo ma tirhisanaka, van’wamapurasi va khumbeka hi leswi endlekaka ematikweni man’wana. Xisweswo van’wamapurasi va tikuma va boheka ku phikizana ni van’wamapurasi van’wana lava nga ematikweni man’wana lama nga le kule swinene. Ina, ku pfuleka ka mabindzu emisaveni hinkwayo swi endle leswaku ku kumeka matiko lamantshwa laha ku nga xavisiwaka swilo swa le masin’wini, kambe bindzu ra misava hinkwayo ri nga ha wa nkarhi wun’wana ni wun’wana. Hi xikombiso, hi 1998, vaxavisi va mavele ni nyama ya nguluve va le Canada va wile loko vanhu lava a va va xavisela eAsiya va langutane ni xiphiqo xa ikhonomi.

Ku Lahlekeriwa Hi Vaaki

Profesa Mike Jacobsen wa le Yunivhesiti ya Iowa, la nga mutshila etimhakeni ta le matiko-xikaya, u xiye nileswaku xiphiqo xa van’wamapurasi xi tlhela xi khumba ni ndhawu yoleyo hinkwayo. U ri: “Tindhawu leti ti kahle eka vana, ti basile, hi laha u lavaka ku nghenela vukati ni ku kurisela vana va wena kona. Swikolo swa kona swi kahle. A swi na khombo. Hi leswi vanhu va swi ehleketaka hi tindhawu leti, a swi tano ke? Phela, xiyimo xa ikhonomi etindhawini leti xi titshege ngopfu hi mindyangu yo hlayanyana ya van’wamapurasi va le tindhawini leti.” Hikwalaho ka sweswo, loko ku va ni swiphiqo eka van’wamapurasi, swibedlhele, swikolo, mavhengele, switolo ni tikereke ta le madorobeni ya le tindhawini ta le matiko xikaya, swa pfala. Nchumu wun’wana lowu a wu tsakisa hi vutomi bya le mapurasini, i vun’we lebyi a byi ri kona exikarhi ka vaaki, lebyi se byi nyamalalaka.

Kutani, a swi hlamarisi leswi hi ku ya hi magazini wa Newsweek, vanhu va kwalomu ka 16 wa tiphesente va le Amerika va nga swisiwana. Exivikweni xakwe lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge, “Xiphiqo Xa Le Tindhawini Ta Le Makaya eAustralia,” Geoffrey Lawrence u tsala leswaku eAustralia, “ku pfumaleka ka mintirho, ku tirha masiku yo karhi ntsena ni vusweti swi andze ngopfu etindhawini ta le makaya ku ri ni le madorobeni.” Ku tsekatseka ka ikhonomi ku sindzise mindyangu yo tala—ngopfu-ngopfu mimpatswa leyintshwa—ku rhurhela edorobeni. Sheila, loyi a tirhaka purasi ni ndyangu wakwe, wa vutisa: “Xana xiyimo lexi xi ta ya emahlweni lerova hi hetelela hi nga ha ri na vanhu lava lavaka ku rima?”

Hikwalaho ka ku rhurha ka vantshwa va ya emadorobeni, se ku kumeke leswaku vaaki va le tindhawini to tala ta le makaya i vanhu lavakulu ntsena. Tindhawu leti a ti lo lahlekeriwa ntsena hi matimba ya vantshwa, kambe ti lahlekeriwe ni hi vanhu lava seketelaka lavakulu—ngopfu-ngopfu loko va lava nkhathalelo wa vona. Swa twisiseka leswaku ha yini vanhu vo tala lavakulu va pfilunganyekile naswona va chavisiwa hi ku cinca loku ka xihatla.

Xisweswo, xiphiqo xa van’wamapurasi i xikulu naswona xi ni vuyelo byo biha swinene. Xa hi khumba hinkwerhu ka hina. Hambiswiritano, hilaha xihloko xa hina lexi tlhandlamaka xi nga ta kombisa hakona, ku ni xivangelo xo kholwa leswaku xiphiqo xa van’wamapurasi xi ta hela.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

Emisaveni ya namuntlha laha matiko hinkwawo ma tirhisanaka, van’wamapurasi va khumbeka hi leswi endlekaka ematikweni man’wana

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Xana xiyimo lexi xi ta ya emahlweni lerova hi hetelela hi nga ha ri na vanhu lava lavaka ku rima?”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

KU TIRHISA MANYORO YA NTUMBULUKO EMASIN’WINI

Ku rhandziwa ngopfu swakudya leswi cheriweke manyoro ya ntumbuluko. Xitolo lexi xavisaka swakudya leswi cheriweke manyoro ya ntumbuluko eCanada xi engetela swilo leswi xi swi xavisaka lembe ni lembe hi tiphesente ta kwalomu ka 15.

I yini swakudya leswi cheriwaka manyoro ya ntumbuluko? Xiviko xa Ndzawulo ya Vurimi, Swakudya Ni Nhluvuko ya le Alberta xi swi hlamusela tanihi “swakudya leswi pfunaka, hileswaku, ku tlhandlekela eka leswi swi nga cheriwiki tikhemikhali, kambe swi endla leswaku masimu ma tshama ma ri kahle, swilo swo hambana-hambana swa swi kota ku mila eka wona, swifuwo a swi tshameli ku tshunguriwa naswona mbango wu khathaleriwa hi mfanelo.”

Van’wamapurasi lava tirhisaka manyoro ya ntumbuluko va vula leswaku lava nga ni mapurasi lamakulu ya bindzu a va wa lavi manyoro lawa. Katharine Vansittart, eka Canadian Geographic, u ri: “Lava nga ni mapurasi lamakulu va tala ku va ni mboyamelo wa ku byala swibyariwa swa muxaka wun’we swo tala ngopfu, leswi swi cheriwaka swidlaya-switsotswana ni manyoro lama endliweke hi tikhemikhali leswaku va ta kuma ntshovelo lowukulu. Ku tlhandlekela eka tikhemikhali leti ti nga ha salelaka eswakudyeni, swakudya swa kona a swa ha ri na swiaki swa miri leswi ringaneke tanihi leswi swi tshoveriwaka swi nga si wupfa hikwalaho ka leswi swi nga ta rhumeriwa ekule laha swi nga ta xavisiwa kona. Leswaku ntshovelo wolowo wu ya fika laha wu rhumeriwaka kona wa ha ri kahle, swi nga ha endleka wu cheriwa tikhemikhali tin’wana.”

I vamani lava xavaka swakudya leswi cheriweke manyoro ya ntumbuluko? Xiviko xa Alberta xi vula leswaku vaxavi “ku nga ha va vantshwa lava khathalaka hi ta rihanyo, vamanana lava nga ni vukheta swin’we ni vakhalabye ni vakhegula. . . . A ka ha ri vana lavaya va nga velekiwa hi va-1960 na va-1970.”

Hambiswiritano, a hi hinkwavo lava kholwaka leswaku swakudya leswi cheriweke manyoro ya ntumbuluko i swinene. Canadian Geographic yi ri: “Ku durha ka swakudya leswi cheriweke manyoro ya ntumbuluko swi endle leswaku vaxopaxopi va kanakana leswaku swa pfuna hakunene tanihi leswi ku nga hava vumbhoni bya sayense lebyi kombisaka leswaku swa pfuna. Van’wana va vilela hi swakudya swa mixaka yimbirhi leswi nga kona kambe ku nga anakanyiwi hi swisiwana.” Lava rhandzaka swakudya leswi cheriweke manyoro ya ntumbuluko va vula leswaku ku cinca leswi munhu a swi dyaka, ku xavisiwa ka swakudya ni ku tleketliwa ka swona swi endla leswaku swakudya swa muxaka lowu swi kumeka eka mani na mani ku nga khathariseki leswaku u na mali muni. Hikwalaho ka mavonelo yo hambana-hambana ni rungula ra sayense, swi vonaka onge njhekanjhekisano malunghana ni swakudya leswi wa ha ri ekule ni ku hela.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

NJHEKANJHEKISANO WA VAN’WAMAPURASI MALUNGHANA NI SWIDLAYA-SWITSOTSWANA

Switsotswana ni mavabyi ya swimila ma dlaye swibyariwa swa kwalomu ka 75 wa tiphesente ematikweni man’wana. Ndlela yo tlhantlha xiphiqo lexi i ku byala swimila swin’wana. Phepha-hungu ra Globe and Mail ra vika: “Van’wamapurasi va le Canada va ringete ku va emahlweni ka mphikizano lowu hi ku tirhisa tindlela leti nga ta endla leswaku va kuma ntshovelo wo tala, va kuma wo tala wo wu xavisa.” Kambe, Terence McRae wa ta ndzawulo ya mbango ya le Canada, wa tsundzuxa: “Ku cinca loku ko tala ku engetele makhombo ya mbango eka ta vurimi.”

Ku vuriwa yini hi ku tirhisiwa ka swidlaya-switsotswana? Leswi na swona swi vange njhekanjhekisano eka van’wamapurasi, tanihi leswi ka ha riki ni ku phikizana malunghana ni ndlela leyi swidlaya-switsotswana swi pfunaka ha yona ni makhombo lawa ma swi vangaka eka rihanyo. Xiviko xa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo xa pfumela leswaku a swi si tiveka hi ku helela leswaku swidlaya-switsotswana swo tala swi ni chefu ni makhombo yo fikela kwihi. Chefu leyi nga ha vaka kona yi namarhela eswakudyeni loko swi ri karhi swi hundza eka ntlawa wun’wana swi ya eka wun’wana. Swiharhi swi dya byanyi lebyi fufuteriweke hi swidlaya-switsotswana. Kutani vanhu vona va dya swiharhi.

[Xihlovo Xa Kona]

USDA Photo by Doug Wilson