Swidlaya-switsotswana A Swi Dlayi Switsotswana Ntsena

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EBRAZIL

“I WUNENE,” ku vula murimi Domingos dos Santos loko a ri karhi a languta mintsumbula yakwe emasin’wini yakwe edzongeni wa Brazil. U ni swivangelo swa ku titwa a enerisekile. Matluka ya swimila swakwe ma vonaka onge ku hava xitsotswana lexi onhaka lexi tshameke xi ma hlasela. Xana i ntirho lowunene lowu endliweke hi swidlaya-switsotswana? E-e. Domingos u ri: “N’wexemu ni nan’waka, a ndzi swi xavanga swidlaya-switsotswana nikatsongo.”

Domingos hi un’wana wa varimi lava nga swi rhandziki ku tirhisa swidlaya-switsotwana ku sirhelela swibyariwa swa vona.a Ematshan’weni ya sweswo, va tirhisa tindlela leti nga laviki tikhemikhali, kumbe leti endlaka leswaku va nga ti tirhisi ngopfu tikhemikhali. Ndzi vutise Sandro Müller, murimisi loyi a a ri karhi a endla vukamberi byo karhi eka swimila swa xilamula ekusuhi na São Paulo ndzi ku: “Xana hi tihi tindlela ta kona? Ha yini swi pfuna leswaku varimi va nga swi tirhisi ngopfu swidlaya-switsotswana?”

Ndzhendzeleko Wa Swidlaya-switsotswana

Leswaku a ndzi pfuna ndzi vona khombo ra ku tirhisa swidlaya-switsotswana, Sandro u ri: “Ehleketa hi ntlawa wa maphorisa wu ri karhi wu tsutsumisa ntlawa wa tinsula-voya leti yiveke ebanki. Leswaku ti balekela maphorisa, tinsula-voya leti ti nghena emuakweni wa tihofisi lowu nga ni vanhu vo tala. Loko tinsula-voya leti ti nga ha vonaki entshungwini lowu nga etihofisini toleto, maphorisa ma vitana xihaha-mpfhuka-phatsa lexi fikaka xi fufutela bomo ya gasi etihofisini toleto. Bomo leyi a yi dlayi tinsula-voya ntsena, kambe yi dlaya ni vatirhi va le tihofisini toleto lava nga riki na nandzu ni varindzi va muako wolowo. Ku humelela nchumu lowu fanaka loko murimi a n’wan’wasela swibyariwa swakwe hi swidlaya-switsotswana leswi nga ni khombo. Swidlaya-switsotswana leswi onhaka, ku nga tinsula-voya, kambe swi dlaya ni switsotswana leswi pfunaka, ku nga varindzi.”

Ndzi hlamule ndzi ku: “Kambe swibyariwa swi sirheleriwile.” Kambe Sandro u ndzi byele leswaku swidlaya-switsotswana leswi cheriweke kun’wana ni kun’wana swi sungula ndzhendzeleko wun’wana lowu nga ni khombo. Njhani? Switsotswana swin’wana a swi fi loko a ri karhi a n’wan’wasela swidlaya-switsotswana. Endzhaku ka nkarhi swi tikuma swi tshame exikarhi ka xibyariwa swi ri swoxe ku nga ri na ‘varindzi,’ kumbe switsotswana leswi pfunaka—switsotswana leswi onhaka swi va swi pfuniwe hi murimi hikuva a n’wan’wasele swidlaya-switsotswana.

Loko switsotswana leswi onhaka swi kuma swakudya swo tala naswona swi nga ri na valala, swi andza hi ku hatlisa switsotswana sweswo leswi nga dlayiwiki hi chefu, leswi susumetelaka murimi leswaku a n’wan’wasela chefu nakambe, kumbexana a lava chefu leyi nga ni matimba ngopfu. Etindhawini tin’wana leti ku byariwaka tinyawa eAmerika Dzonga, varimi va n’wan’wasela chefu vhiki ni vhiki. Xana chefu leyi yi helela kwihi? Murimi un’wana u te: “Loko u byala swidlaya-switsotswana, u ta tshovela chefu.”

Ku Tirhisiwa Ka Swidlaya-switsotswana—Xana A Swi Na Khombo Lerikulu?

Vulavisisi byi komba leswaku munhu loyi a chelelaka switsotswana chefu, na yena wa tichelela. EBrazil ntsena, magazini lowu nge Guia Rural wu vike leswaku swidlaya-switsotswana swi hundzisela chefu eka vanhu va kwalomu ka 700 000 lembe ni lembe—leyi i nhlayo-xikarhi ya munhu un’we hi 45 wa tisekene tin’wana ni tin’wana! Naswona Nhlengeletano ya Misava Hinkwayo ya Rihanyo yi vika leswaku emisaveni hinkwayo, vanhu va 220 000 va fa lembe ni lembe hikwalaho ka ku va endhawini leyi nga ni swidlaya-switsotswana leswi nga ni chefu. Kasi hi hala tlhelo, swidlaya-switsotswana swi wu onha ngopfu mbango wa hina.

Hambileswi namuntlha vanhu van’wana va vonaka onge ku pfula xitameri xa swidlaya-switsotswana swi fana ni ku pfula Bokisi ra Swilo leswi nga ni Khombo, hakanyingi vo tala va vona onge ku tirhisa swidlaya-switsotswana a swi na khombo, khombo ri kona loko u nga swi tirhisi. Mbulavurisano wu fambise xileswi: Swi kambirhi, hi tirhisa swidlaya-switsotswana leswaku hi kuma swakudya, kumbe hi nga swi tirhisi swidlaya-switsotswana kutani mhisi yi tlakula tshuri. Phela, nhlayo ya vanhu ya andza emisaveni kasi ndhawu ya ku rima ya hela. Loko hi ta swi kota ku sivela ndlala ya misava hinkwayo, swibyariwa swi fanele swi sirheleriwa eka switsotswana leswi onhaka leswi swi nga ha swi herisaka.

Swi lo dla, leswaku switsotswana swi vanga xiphiqo lexikulu. Kambe, nkateko wa kona, varimi vo tala emisaveni hinkwayo va dyondza leswaku yi kona ndlela yo antswa ku tlula ku n’wan’wasela swibyariwa hi swidlaya-switsotswana swo tala. Ndlela leyi yi vuriwa mpfangano wa ku herisa switsotswana kumbe IPM.

IPM—Ndlela Yin’wana

“I yini IPM?” Ndzi vutise Profesa Evôneo Berti Filho, loyi a nga mulawuri wa Ndzawulo ya Sayense ya Switsotswana eYunivhesiti ya São Paulo ePiracicaba tlhelo murhangeri wa vukambisisi bya ku herisa switsotswana hi ndlela ya ntumbuluko. Profesa Berti u hlamusele leswaku pakani ya IPM i ku hunguta ku tirhisiwa ka swidlaya-switsotswana hi mpimo lowukulu ngopfu ni ku tirhisa swidlaya-switsotswana leswi dlayaka switsotswana swo karhi leswi onhaka ntsena. Loko u chela swidlaya-switsotswana switsongo, swi ta pfuniwa hi tindlela ta ntumbuluko ta ku herisa switsotswana.

Ndlela yin’wana ya ku herisa switsotswana i ku cinca-cinca swibyariwa ensin’wini. Hi xikombiso, lembe leri murimi a nga ha byala mavele ensin’wini ya yena, ivi hi leri tlhandlamaka a cinca a byala tinyawa ensin’wini yoleyo. Switsotswana leswi rhandzaka mavele kambe swi nga riki na mhaka ni tinyawa, swi nga ha dlayiwa hi ndlala kumbe swi suka ensin’wini yoleyo swi ya lava ndhawu leyi nga ni mavele. Kutani, loko ku byariwa mavele enkarhini lowu taka, switsotswana swo tala swi ta va swi fambile—swa nkarhinyana. Loko switsotswana leswi rhandzaka mavele swi vuya hi vunyingi, swibyariwa swin’wana leswintshwa swi nga ha swi hlongola.

Ku tirhisa switsotswana swin’wana hi yin’wana ya tindlela ta IPM. Swi lava leswaku varimi va wonga switsotswana swo tala, tibakteriya, switsongwatsongwana, mfurho ni hinkwaswo leswi nga valala va switsotswana hi ntumbuluko. Hi xikombiso, valavisisi va le Brazil va xiye leswaku hi ntumbuluko, swivungu swo tala swi file loko swi hlangane ni xitsongwatsongwana lexi vuriwaka baculovirus. Va xiye leswaku tanihi leswi xitsongwatsongwana lexi xi nga riki na khombo eka vanhu, va nga ha chela swibyariwa hi mati lama nga ni xitsongwatsongwana lexi, naswona xi ta tirha tanihi chefu ya ntumbuluko leyi dlayaka swivungu leswi dyaka tinyawa ni mitsumbula. Ndlela leyi yi humelerile. Swivungu swi file endzhaku ka masiku ma nga ri mangani swi dye swibyariwa leswi nga ni chefu leyi. Tlhandla-kambirhi, swivungu leswi feke swi tlhele swi nyika varimi matlhari ya mahala yo lwa tinyimpi leti taka. Njhani?

Profesa Berti u te: “Varimi a va hoxa swivungu leswi dlayiweke hi chefu leyi emuchinini wo sila, wu swi sila, wu swi kama, kutani va veka mati ya kona eka xigwitsirisi.” Kutani murimi u n’okisa mati lama kamiweke eka swivungu, a ma pfanganisa ni mati manene, kutani a teka mpfangano lowu a wu chela swibyariwa swakwe.

Xidlaya-switsotswana lexi xa ntumbuluko swi nga ha endleka xi nga ri na matimba lama dlayaka hi ku hatlisa ku fana ni chefu leyo sungula, kambe mulavisisi un’wana u vula leswaku xa dlaya hi 90 wa tiphesente.

Ku Hlula Switsotswana—Ndlela Ya Ntumbuluko

Ku wonga switsotswana leswi pfunaka swo tala leswaku swi ta lwa ni switsotswana leswi onhaka hi yin’wana ya tindlela ta nkoka ta ku herisa switsotswana. Kambe, ku nga khathariseki matshalatshala lama endliweke yo khorwisa varimi leswaku va tirhisa ndlela leyi yo herisa switsotswana, varimi vo tala eBrazil ni le tindhawini tin’wana va ha kanakana ku yi tirhisa. Ha yini? Swi vonaka onge eka varimi, ku nghenisa switsotswana hi vomu ensin’wini swi fana niloko u nghenisa mahele etindlwini ta vanhu lava tshamaka emadorobeni. Profesa Berti u ndzi byele a ku: “Eka varimi vo tala, switsotswana hinkwaswo swi dya swimila. Nchumu lowu murimi a nga wu laviki, i switsotswana swo tala.”

Kutani, swi le rivaleni leswaku tindlela to herisa switsotswana hi ku tirhisa switsotswana swin’wana ti nga humelela ntsena loko varimi va twisisa leswaku switsotswana swin’wana i mavuthu ya vona. Hi xikombiso, lava va byalaka mihandzu eCalifornia, le U.S.A., va pfuniwe hi xitsotso lexi vuriwaka xindodzi eku heleni ka va-1800. Enkarhini wolowo, switsotswana leswi onhaka, leswi tekiweke eAustralia hi xihoxo, swi dye misinya hinkwayo ya maswiri ni malamula. Swi teke swindodzi nkarhi lowu nga hlanganisiki malembe mambirhi ku hunguta switsotswana leswi swi hlaselaka, swi ponisa misinya ya xilamula ya le California!

Swiherisa-switsotswana Leswi Swi Pfunaka

Namuntlha varimi van’wana va le Brazil va tlhele va kuma leswaku joaninha (Joanna lexitsongo, vito ra xindodzi laha) i ‘murindzi’ la tshembekaka. “Joaninhas xi hlasela tinhwala ta swimila eka misinya leyi ya xilamula,” Sandro u ndzi byele loko hi ri karhi hi famba etilayinini ta misinya ya xilamula leyi a yi khathalelaka. U fike a yima ensinyeni wa malamula, a khoma xirhabyana lexi nga ni matluka lamatsongo, a xi ova. Ti-aphid kumbe tinhwala ta swimila—switsotswana leswitsongo ngopfu—a ti fambi naswona milomu ya tona yi tshama yi namarhele matluka, ti tswonga mafi ya ximilana.

Kambe tinhwala leti ta swimila, i swakudya swa ‘varindzi.’ Entiyisweni, eka mixaka yin’wana ya xindodzi, xindodzi xin’we xi nga dya 800 wa tinhwala ta swimila enkarhini wa ku hanya ka xona. Xana sweswo swi nga pfuna? Sandro u te: “Ina, loko wo siya byanyi lebyi eneleke ni nhlakulo exikarhi ka misinya ya xilamula leswaku swindodzi swi ta tshama kona hi vutalo ni valala van’wana va ntumbuluko.” Enkarhini lowu hundzeke, loko ku nga si tirhisiwa switsotswana ku herisa switsotswana swin’wana entangeni lowu, a ku cheriwa swidlaya-switsotswana mavhiki man’wana ni man’wana mambirhi, ku vule Sandro. Namuntlha, hi pfuniwe hi valala va ntumbuluko kukota swindodzi ni switsotswana swin’wana, sweswi hi tirhisa swidlaya-switsotswana kan’we endzhaku ka tin’hweti timbirhi kumbe tinharhu.

Swindodzi hi swin’wana swa masocha yo tala ya ntumbuluko lawa varimi va tshembeleke eka wona. Tinyoxi, mipfi, swinyenyana, mapuma, machela, swinana, loko hi hlaya swi nga ri swingani, hinkwaswo i swirho swa masocha lama herisaka switsotswana nkarhi hinkwawo. Hambi ku ri nhlampfi ya pfuna ematshan’weni ya swikotela swa ku n’wan’wasela. Njhani?

EChina, mulavisisi Xiao Fan, wa ndzawulo ya Vurimi ni Ntivo-mirhi eNanking, eXifundzheni xa Kiangsu, u vike leswaku xilaveko xa swidlaya-switsotswana xi ye ehansi loko tinhlampfi ti tisiwa emasin’wini ya mpunga. Varimi va bohelele ntambhu eka swimila, kutani va yi koka yi swi tsekatsekisa, ivi switsotswana swi wela ematini. Fan wa hlamusela: “Tanihi leswi switsotswana leswi swi tiendlaka onge swi file loko swi wa eka swimila swa mpunga, tinhlampfi ti swi dya hi ku olova.”

Ku tirhisa swidlaya-switsotswana leswitsongo swi endla nileswaku switsotswana leswi pfunaka swi ya emahlweni swi hanya. Switsotswana leswi swi hlangana ni tinhlampfi leti dyaka switsotswana leswi onhaka. Hi pfuniwe hi switsotswana leswi dyaka switsotswana swin’wana, ku vula Fan, a ha ha yi tirhisi chefu yo tala. U engetela hi ku vula leswaku swi le rivaleni leswaku rihanyo ni ikholoji swa vuyeriwa.

Kambe, varimi va tirhisa IPM hileswi va wongaka mali ku nga ri hikwalaho ka ikholoji. Phela, loko murimi a nga tirhisi swidlaya-switsotswana swo durha u wonga mali, sweswo swi vula leswaku u bindzula ngopfu—ku nga mhaka leyi khutaziwaka emisaveni hinkwayo. Nilokoswiritano, loko mpindzulo lowukulu wu tlhela wu endla leswaku ku nga tirhisiwi chefu yo tala eka swibyariwa, ni mbango wu nga onhiwi ngopfu, xisweswo IPM yi vuyerisa varimi, vaxavi swin’we ni ikholoji. Hilaha wanuna un’wana a swi vekeke hakona, hi IPM “un’wana ni un’wana wa vuyeriwa.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

NDZHAKA YA SWIDLAYA-SWITSOTSWANA

Hambiloko ndlela leyi ya ku lawula mpfangano wa switsotswana a yo tirhisiwa hi varimi hinkwavo emisaveni hinkwayo ku sukela namuntlha, xiphiqo xa swidlaya-switsotswana a xi ta hambeta xi ri kona. Nhlengeletano ya Vurimi ni Swakudya ya Nhlangano wa Matiko (FAO) yi ringanyeta leswaku ku ni tithani leti tlulaka 100 000 ta swidlaya-switsotswana leti seleke ematikweni lama hluvukaka. Our Planet, ku nga magazini lowu kandziyisiweke hi Nongonoko wa Mbango wa Nhlangano wa Matiko wu ri: “Swidlaya-switsotswana swo tala leswi seleke swi kumiwe loko ku endliwe ntwanano wo phalala.” Eka mphakelo lowu ku ni DDT yo tala ni swidlaya-switsotswana leswi sweswi swi langutiwaka tanihi thyaka leri nga ni khombo. Loko swidlaya-switsotswana leswi swi seleke swi nga susiwi, magazini lowu nge Our Planet wu ri, “ku nga va ni khombo.”

Kambe, ku swi susa swa durha swinene. Ku susa swidlaya-switsotswana leswi seleke eAfrika ntsena, swi nga ha durha 574 wa timiliyoni ta tirhandi. I mani la nga ta hakela mali leyi? FAO yi byele matiko lama nyikeleke swilo leswi leswaku ma pfuna ku endla tano. Kambe, hilaha FAO yi kombisaka hakona, “ku fanele ku laviwa mpfuno ni le ka tikhampani leti endleke tikhemikhali ta le masin’wini, leti hakanyingi ti hoxeke xandla swinene eku phakeleni ka swidlaya-switsotswana swo tala ni leswi nga lavekiki.” Kambe, ku fikela sweswi, tikhampani leti ta ha “kanakana ku nyikela mali yo basisa swidlaya-switsotswana leswa khale.”

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

SWIMILA LESWI CINCIWEKENYANA—Ha Yini Ku Ri Ni Mphikamakaneta?

Sayense ya ntivo-vutomi i tlhari rin’wana ro lwa ni switsotswana. Tanihi leswi vanhu va yaka va tiva ndlela leyi timolekhuli ta le ndzeni ta DNA ti tirhaka ha yona, valavisisi va swi kotile ku hlanganisa swiphemu swa DNA ya swimila swo hambana-hambana kutani va endla ximila lexi nga swi kotaka ku tilwela eka switsotswana.

Hi xikombiso va endle tano eka mavele. Vativi va switekela va suse jini kun’wana va ya yi hoxa eka DNA ya mavele. Kutani jini leyi hoxiweke, yi humese piroteyini leyi dlayaka switsotswana. Leswi swi endle leswaku mavele lawa ma nga ni tijini tin’wana ma swi kota ku hlula valala va wona, ku nga switsotswana.

Nilokoswiritano, ku ni njhekanjhekisano eka vakambisisi va mavele. Lava va lwisanaka ni endlelo leri va vula leswaku mavele yo tano ma nga vabyisa vanhu kumbe leswaku mavele lama cinciwekenyana ma nga ha va nhlakulo lowukulu. Vativi van’wana va sayense va vula leswaku swimila leswi nga ni jini leyi dlayaka switsotswana yi ta endla leswaku hi ku hatlisa ku va ni switsotswana leswi nga dlayiwiki hi chefu. Mutivi wa sayense ya switsotswana Berti wa tsundzuxa: “Hi fanele hi ringanisela ku hiseka ka hina malunghana ni vutivi bya tijini. Xana ha yi tsundzuka ndlela leyi vanhu a va tsake ha yona hi va-1950 loko swidlaya-switsotswana swo hlamarisa swi sungula ku endliwa? Namuntlha ha swi tiva leswaku a swi nga ri swinene hi ndlela leyi a swi langutiwa ha yona. Swidlaya-switsotswana swo hlamarisa swi vange switsotswana swo hlamarisa. I mani la tivaka swiphiqo leswi swo hlamarisa swa namuntlha leswi endliwaka swi nga ta swi vanga?”

Hambiloko swiphiqo hinkwaswo swa swidlaya-switsotswana swi nga tlhantlhiwa, vanhu van’wana va karhatekile hi ku nghenelela ka sayense eka mavumbekelo ya tijini. Van’wana va vona onge sayense ya ntivo-vutomi yi nga tlhantlha swiphiqo swa khale swa swidlaya-switsotswana kambe yi hi vangela swiphiqo swin’wana swa rihanyo leswintshwa.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Xindodzi xi nga dya switsotswana swa madzana-dzana