Xana Matshalatshala Lawa Ma Humelela? — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Xana Matshalatshala Lawa Ma Humelela?

“HLAYISANI pulanete leyi, a hi na yin’wana handle ka yona.” Lexi a xi ri xikombelo lexi baka nhloko ya mhaka xa Prince Philip wa le Britain, muungameri wa World Wide Fund for Nature.

Emalembeni ya magidi lama hundzeke, mupisalema u tsarile: “Loko ma ri matilo, i matilo ya Yehova, e misav̌a, u yi nyikile v̌ana v̌a v̌anhu.” (Pisalema 115:16) Xikwembu xi hi nyike misava leswaku yi va kaya ra hina, hikwalaho hi fanele ku yi hlayisa. Ikholoji yi katsa sweswo.

Kahle-kahle, rito “ikholoji” ri vula “ku dyondza kaya.”a Nhlamuselo yin’wana ya The American Heritage Dictionary yi ri i “dyondzo yo dyondza hi vuyelo lebyi nga ni khombo embangwini, lebyi vangiwaka hi nhluvuko wa manguva lawa, hi ntshembo wo ringeta ku sivela kumbe ku kondletela xiyimo hi ku hlayisa mbango.” Hi nhlamuselo yo olova, ikholoji swi vula ku tshubula leswi onhiweke hi munhu ni ku lava tindlela to swi pfuxeta hi ku hlayisa mbango. Lowu a hi ntirho wo olova.

Mintiyiso Yinharhu Ya Kaya Ra Ikholoji

Barry Commoner mutivi wa ntivo-vutomi, ebukwini yakwe leyi nge Making Peace With the Planet, u ringanyeta mintiyiso yinharhu yo olova ya ikholoji leyi hi pfunaka ku hlamusela leswaku hikwalaho ka yini misava yi hlaseleka hi ku olova loko yi khomiwa hi ndlela ya futa.

Swilo hinkwaswo swa tirhisana. Tino ro bola ri nga vavisa miri hinkwawo, hi laha ku fanaka, ku onha rifuwo-pfuneta ro karhi ku nga tlhontlha swirhalanganya swo tala swa mbango.

Hi xikombiso, emalembeni ya 40 lama hundzeke, 50 wa tiphesente ta makhwati ya le tintshaveni ta Himalaya ta le Nepal ya tsemeleriwile hi xikongomelo xo kuma tihunyi kumbe timhandzi to endla swilo leswi vatliwaka. Loko misinya yi tsemeleriwile, misava leyi nga emaweni ya tintshava yi kukuriwile loko ku fika timpfula leti taka ni moya. Loko misava ya le henhla yi nga ri kona, mirhi leyintshwa a yi koti ku dzima timitsu, naswona tintshava ti hundzuka makwandzasi. Hikwalaho ka ku tsemeleriwa ka makhwati, sweswi Nepal ri lahlekeriwa hi timiliyoni ta tithani ta misava ya le henhla lembe na lembe. Swiphiqo leswi a swo va le Nepal ntsena.

Le Bangladesh timpfula leti onhaka swinene, leti khale mati ya tona a ma tswongiwa hi mirhi, sweswi ti khuluka hi rivilo handle ko kavanyetiwa etintshaveni leti nga funengelangiki nchumu ti rhelela ti kongoma eribuweni laha ti vangaka tindhambi leti onhaka swinene. Eminkarhini leyi hundzeke, Bangladesh a ri hlaseriwa hi tindhambhi letikulu ngopfu kan’we endzhaku ka 50 wa malembe; kambe sweswi ri hlaseriwa hi tindhambhi endzhaku ka mune wa malembe man’wana ni man’wana kumbe lama nga ehansi ka wona.

Eswiphen’wini swin’wana swa misava, ku tsemeleriwa ka makhwati ku vange makwandzasi ni ku hundzuka ka maxelo ya ndhawu yoleyo. Makhwati i rifuwo-pfuneta rin’wana leri vanhu va ri tirhisaka hi ndlela yo biha. Leswi vativi va ikholoji va tivaka switsongo ntsena mayelana ni ku hlanganisiwa ka swiphemu swa fambiselo ra ikholoji, hikwalaho swi nga ha endleka xiphiqo xi nga xiyiwi ku fikela loko ku onhaka lokukulu ku endliwile. Lowu i ntiyiso emhakeni ya ku cukumetiwa ka thyaka, leswi kombisaka kahle nawu wa vumbirhi wa ikholoji.

Hinkwaswo swi fanele ku ya kun’wana. Anakanya ndlela leyi kaya a ri ta languteka ha yona loko a ri nga ri na yona ndhawu yo cukumetela thyaka. Pulanete ya hina yi tano na yona—thyaka ra hina hinkwaro ri fanele ri helela kun’wana kwala kaya ra hina misava. Ku onhiwa ka vuandlalo bya ozoni hi vomu swi kombisa leswaku hambi tigasi leti vonakaka onge a ti na khombo to tanihi chlorofluorocarbons (ti-CFC), a ti heleli ntsena emoyeni. Ti-CFC to va tin’wana ta tikhemikhali ta madzana-dzana leti hahelaka exibakabakeni, emilambyeni, ni le malwandle.

I ntiyiso, swilo swin’wana—leswi vuriwaka “leswi kotaka ku bola”—hi ku famba ka nkarhi swi nga ha bola, naswona swi nga tswongiwa hi fambiselo ra ntumbuluko, kambe swin’wana a swi boli. Timbuwa ta malwandle ya misava ti thyakisiwe hi swibye swa pulasitiki leswi nga ta va swa ha thyakise ndhawu leyi ni le ka malembe-xikhume yo tala lama ha taka. Ku ni thyaka leri nga ni chefu leri nga tekeriwiki enhlokweni ra le tindhawini ta vumaki leri hi ntolovelo ri celeriwaka. Hambi loko ri nga voniwi, ku hava lexi tiyisaka leswaku a ri nga ha tsundzukiwi. Ri nga ha dzika ri ya fika eswihlobyeni swa mati leswi nga ehansi ka misava ivi ri vanga makhombo ya rihanyo eka vanhu ni swiharhi. Mutivi wa sayense wa le Hungary wa Budapest’s Institute of Hydrology u pfumerile a ku: “A hi swi tivi ni leswaku hi ta endla yini hi tikhemikhali leti humesiwaka hi vumaki bya manguva lawa. A hi swi tivi ni leswaku ti helela kwihi.”

Thyaka leri xungetaka ngopfu i miseve ya matimba leyi nga ni chefu, leyi humesiwaka hi swihlovo swa gezi swa nyutliya. Magidi ya tithani ta nyutliya ti hlayisiwa etindhawini tin’wana swa xinkarhana, hambi swi ri tano, tin’wana se ti cukumetiwile emalwandle. Ku nga khathariseki malembe yo tala ya vulavisisi bya sayense, ku hava ntlhantlho lowu se wu kumiweke wa ndhawu leyi sirhelelekeke yo hlayisela kumbe ku cukumetela thyaka leri eka yona, naswona hambi ku ri enkarhini lowu taka swi vonaka onge a yi nga kumeki. Ku hava loyi a tivaka leswaku tibomo leti ti rhiyiweke ta ikholoji ti ta buluka rini. Xiphiqo xi ta tshama xi ri kona—thyaka ri ta tshama ri ri ni khombo hi malembe-xidzana yo tala, kumbe magidi ya malembe lama ha taka, kumbe ku fikela loko Xikwembu xi ta teka goza. (Nhlavutelo 11:18) Nakambe ku honisa ka vanhu emhakeni ya ku cukumeta thyaka swi hi tsundzuxa nawu wa vunharhu wa ikholoji.

Tshika ntumbuluko wu endla ku rhandza ka wona. Hi marito man’wana, munhu u fanele a tirhisana ni mafambiselo ya ntumbuluko ematshan’weni yo ringeta ku ma honisa hi ku endla leswi a anakanyaka leswaku swa antswa. Swidlaya-switsotswana swin’wana i xikombiso lexinene xa leswi. Loko swi humesiwa ro sungula swi pfune varimi leswaku va lawula nhova, nakambe a swi herisa switsotswana leswi nga ni khombo. Swi tikombe onge timbewu letikulu ti ponile. Kambe swilo a swa ha fambanga kahle. Swidlaya-switsotswana hi ku hambana ka swona se a swi nga ha swi koti ku dlaya nhova ni switsotswana, kutani swi ve erivaleni leswaku swidlaya-switsotswana a swi ri chefu eka swiharhi leswi hi ntumbuluko swi dyaka switsotswana, ni le ka swiharhi swa nhova, ni le ka munhu hi yexe. Kumbexana u khumbekile hi chefu ya swidlaya-switsotswana. Hikwalaho, u ta va u ri un’wana wa vanhu va timiliyoni lava hlaseriweke emisaveni hinkwayo.

Lexi hlamarisaka ngopfu i vumbhoni lebyi andzaka bya leswaku swidlaya-switsotswana a swi nge antswisi ntshovelo wa masimu hi ku famba ka nkarhi. Le United States, sweswi switsotswana swi dya xiphemu lexikulu xa ntshovelo ku tlula enkarhini lowu a va nga tirhisi swidlaya-switsotswana. Hi laha ku fanaka International Rice Research Institute, leyi nga ePhilippines, yi kume leswaku swidlaya-switsotswana a swa ha wu antswisi ntshovelo wa mpunga emasin’wini le Dzonga-vuxa bya Asia. Entiyisweni, tsima leri seketeriwaka hi hulumendhe ya Indonesia leri nga titshegangiki hi ku tirhisa swidlaya-switsotswana ri fikelele 15 wa tiphesente ta ku andza ka ntshovelo wa mpunga ku sukela hi 1987 ku nga khathariseki leswi ri nga hunguta ku tirhisa swidlaya-switsotswana hi 65 wa tiphesente. Hambi swi ri tano, lembe na lembe varimi emisaveni hinkwayo va hambeta va tirhisa swidlaya-switsotswana ku tlurisa.

Milawu yinharhu ya ikholoji leyi hlamuseriweke laha henhla yi hi pfuna ku hlamusela leswaku hikwalaho ka yini swilo swi nga fambi kahle. Swivutiso swin’wana swa nkoka hi leswi, Hi kwihi ku onhaka loku se ku endliweke, naswona xana ku ta lulamisiwa hi ndlela yihi?

Hi Kwihi Ku Onhaka Loku Se Ku Endliweke?

Mepe lowu kombisiweke (vona matluka 8-9) wu kombisa swiphiqo swin’wana leswikulu swa mbango ni hi laha swi kuleke ngopfu kona. Swi le rivaleni leswaku loko ndhawu yo karhi yi onhiwa kumbe hikwalaho ka swivangelo swin’wana ku herisiwa rixaka ra swimilana kumbe ra swiharhi, vanhu a va nge ku lulamisi ku onhaka loku. Ku onhaka kun’wana—ko tanihi ku onhaka loku yaka emahlweni ka vuandlalo bya ozoni—ana se ku endlekile. Ku vuriwa yini hi ku onhaka ka mbango loku yaka emahlweni? Xana ku ni lexi endliwaka ku herisa ku onhiwa loku kumbe ku ku hunguta?

Swilo swin’wana swimbirhi leswi nga hi pfunaka ku pima ku onhiwa ka ikholoji i vurimi ni ku phasiwa ka tinhlampfi. Hikwalaho ka yini? Hikwalaho ka leswi ntswalo wa swona wu titshegeke hi mbango lowunene naswona vutomi bya hina byi titshegeke hi mphakelo wa swona wa swakudya.

Hi vumbirhi bya swona swiyenge leswi swi kombisa ku hohloka. United Nations Food and Agriculture Organization yi kume leswaku swikepe swo phasa tinhlampfi emisaveni hinkwayo a swi nge phasi tithani leti tlulaka 100 wa timiliyoni ta tinhlampfi ivi swi nga xungeti mphakelo wa tinhlampfi. Nhlayo leyi yi tlakukile hi 1989, naswona swi nga languteriwanga, lembe leri landzeleke ku phasa tinhlampfi ka misava hinkwayo ku hunguteke hi tithani ta mune wa timiliyoni. Ku hunguteka ka tinhlampfi etimbuweni ta malwandle i kukulu swinene. Hi xikombiso, en’walungu-vuxa bya Atlantiki ku phasa ku hunguteke hi 32 wa tiphesente emalembeni ya 20 lama hundzeke. Swiphiqo leswikulu i ku phasa tinhlampfi ku tlula mpimo, ku thyakisiwa ka malwandle ni ku herisiwa ka tindhawu to tshikelela eka tona.

Endlelo leri ri yaka ri kula ngopfu ri kona ni le ntshovelweni wa swibyariwa. Emalembeni ya va-60 na va-70, tindlela leti antswisiweke to khathalela swa le masin’wini ku katsa ni ku cheleta ni ku tirhisa tikhemikhali to tala ta swidlaya-switsotswana ni swinonisi ti antswise ntshovelo wa swibyariwa swa misava hi ndlela leyi xiyekaka. Sweswi, swidlaya-switsotswana ni swinonisi swi lahlekeriwa hi matimba ya swona, kasi ku kayivela ka mati ni nthyakiso swi hoxa xandla eka ntshovelo lowu nga nyawuriki.

Ku nga khathariseki leswaku ku na kwalomu ka 100 wa timiliyoni ta milomu leyi engetelekeke leyi lavaka ku wundliwa lembe na lembe, exikarhi ka malembe ya khume lama hundzeke ku ve na ku hunguteka ka mpimo wo karhi wa ndhawu leyi rimekaka. Nakambe ndhawu leyi leyi rimekaka yi ya yi lahlekeriwa hi ku nona ka yona. Worldwatch Institute yi ringanyeta leswaku nkhukhulo wa misava wu endle leswaku varimi va lahlekeriwa hi 500 wa magidi ya timiliyoni ta tithani ta misava ya le henhla exikarhi ka malembe ya 20 lama hundzeke. Handle ko tipfinyinga, swakudya swi sungula ku hunguteka. Xiviko xa State of the World 1993 xi hlamusela leswaku “ku hunguteka ka 6 wa tiphesente ta swakudya eka munhu ha un’we exikarhi ka malembe ya 1984 na 1992 kumbexana [i] nchumu lowu kavanyetaka swinene hi tlhelo ra ikhonomi emisaveni namuntlha.”

Swi lo dla, erivaleni, leswaku vutomi bya timiliyoni ta vanhu byi le khombyeni hikwalaho ka leswi munhu a nga riki na mhaka na mbango.

Xana Munhu A Nga Langutana Ni Swiphiqo?

Hambi leswi sweswi munhu a swi twisisaka leswaku i yini lexi hoxeke a swi olovi ku swi lulamisa. Xiphiqo xo sungula hi leswaku swi ta lava mali yo tala—kwalomu ka tibiliyoni timbirhi ta tirhandi hi lembe—leswaku ku endliwa malunghiselelo lama heleleke lama andlariweke eka Nhlengeletano Ya Varhangeri Va Misava leyi a yi ri hi 1992. Ku ta laveka matshalatshala ya xiviri—matshalatshala yo tanihi ku tlangisa switsongo ni ku vuyetela swo tala, ku hlayisa mati ni gezi, ni ku tirhisa vutleketli bya mani na mani ematshan’wini ya lebya wena n’wini, naswona nchumu wo nonon’hwa ku swi tlula hinkwaswo i ku anakanya hi leswi khumbhaka pulanete hinkwayo ku nga ri ku tianakanyela swa wena ntsena. John Cairns, Lontsongo, mutshami wa xitulu wa komiti ya United States leyi kondletelaka fambiselo ra ikholoji ra swilo swa le matini, u hlamusela swiphiqo hi ku katsakanya: “Ndzi ni ntshembo hi leswi hi nga swi endlaka. Kambe ndza kanakana loko ku tiwa emhakeni ya leswi hi nga ta swi endla.”

Ku basisa mbango hi laha ku heleleke ku durha ngopfu lerova matiko yo tala ma vona swi antswa ku vekela ntirho wolowo etlhelo. Enkarhini wa swiphiqo swa ikhonomi, milawu ya mbango yi langutiwa tanihi nxungeto wa mintirho, kumbe tanihi leyi kavanyetaka ikhonomi. Nomu a wu taleriwi hi nambu. Buku leyi nge Caring for the Earth yi hlamusela leswaku leswi anguriweke swi fana ni ku “dzindza ka tilo leri nga hava mpfula.” Kambe ku nga khathariseki leswi va kokaka milenge, xana thekinoloji leyintshwa—loko yo nyikiwa nkarhi—a yi nge kumi murhi lowu nga vavisiki wo tshungula vuvabyi bya pulanete? Swi vonaka tano.

Hi rito rin’we, U.S. National Academy of Sciences na Royal Society ya London ti pfumerile: “Loko tinhlayo ta sweswinyana leti ringanyetiweke ta ku andza ka vanhu to va ntiyiso naswona mintirho leyi endliwaka hi vanhu ehenhla ka pulanete yo ka yi nga cinci, sayense na thekinoloji swi ta tsandzeka ku sivela ku onhaka loku nga lulamisekiki ka mbango kumbe vusweti lebyi yaka emahlweni emisaveni.”

Xiphiqo lexi tsemaka nhlana xa thyaka ra nyutliya leri nga hava ndhawu, i xitsundzuxo xa leswaku sayense a yi na matimba lama heleleke. Ku hele 40 wa malembe vativi va sayense va ri eku laveni ka ndhawu leyi hlayisekeke yo hlayisa thyaka leri nga ni khombo. Ndzavisiso wa ndhawu wu tikomba wu tika swinene lerova matiko man’wana, yo tanihi Italy na Argentina ma bohe leswaku a ma nge vi na yona ndhawu leyi lulameke ku fikela eku sunguleni ka lembe ra 2040. Jarimani, tiko leri nga ni ntshembo swinene emhakeni leyi, ri langutele ku boha makungu hi lembe ra 2008.

Hikwalaho ka yini thyaka ra nyutliya ri ri xiphiqo swonghasi? Mutivi wa maribye Konrad Krauskopf wa hlamusela: “Ku hava mutivi wa sayense kumbe munjhiniyara loyi a nga hlambanyaka leswaku thyaka leri nga ni khombo, siku rin’wana a ri nge pfuti hi mpimo lowukulu hambi ku ri kwale tindhawini ta rona ta vuhlayiselo leti akiweke kahle.” Kambe ku nga khathariseki leswi va tsundzuxiweke ka ha ri ni nkarhi mayelana ni xiphiqo xa ku cukumetiwa ka thyaka, tihulumendhe ni vumaki bya nyutliya ti hambete ti sihalala ti anakanya leswaku thekinoloji ya nkarhi lowu taka yi ta ta ni ntlhantlho. Kambe a ku vanga ni nhlanga leyi humeke ngati.

Loko thekinoloji yi nga koti ku lulamisa swiphiqo swa mbango hi ku hatlisa, xana hi tihi tindlela tin’wana leti saleke? Xana xiyimo xa khombo xi ta hetelela xi sindzise matiko leswaku ma tirhisana ma sirheleta pulanete?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

a Ri huma eka rito ra Xigriki oiʹkos (yindlu, kaya) na rito lo·giʹa (dyondzo).

Vulavisisi Bya Swihlovo Swa Ndzilo Leswi Pfuxetekaka

Vo tala va hina hi wu tekela ehansi ndzilo—ku fikela loko wu timeka kumbe loko nxavo wa oyili wu tlakuka. Hambi swi ri tano, ku tirhisiwa ka ndzilo hi xin’wana xa swivangelo-nkulu swa nthyakiso. Ndzilo lowu tirhisiwaka ngopfu wu kumeka hi ku tshiveriwa ka tihunyi kumbe oyili, endlelo leri vangaka ku mbulukiseriwa emoyeni ka tithani ta khaboni diyokisayidi ni ku herisa makhwati ya misava.

Nchumu wun’wana, i ndzilo wa nyutliya lowu nga ha tirhisiwiki ngopfu hikwalaho ka makhombo ni swiphiqo swo hlayisa thyaka leri nga ni khombo. Swikhomela-ndhawu swin’wana swi tiviwa tanihi swihlovo swa ndzilo leswi pfuxetekaka, hikwalaho ka leswi swi hlayisaka ndzilo wa ntumbuluko lowu nga kona ni lowu kumekaka mahala. Ku ni tinxaka ta ntlhanu letikulu.

Ndzilo lowu humaka edyambyini. Ndzilo lowu wu nga kokiwa hi ku olova, naswona ematikweni man’wana yo tanihi Israyele, tindlu to tala ti ni malwangu lama nghenisaka dyambu leswaku ri hisisa mati. Ku tirhisa dyambu leswaku ri humesa gezi swi nonon’hwa ngopfu, kambe swikoka-ntamu swa manguva lawa leswi kotaka ku koka ntamu wa dyambu swi nghenisa ndzilo ematiko-xikaya naswona swi pfuna ngopfu eku hlayiseni ka mali.

Gezi leri humaka emoyeni. Swipelupelu leswikulu sweswi swi tele eswiphen’wini swin’wana swa misava leswi nga ni moya ngopfu. Mphakelo wa gezi leri vitaniwaka gezi ra le moyeni wu le hansi hi nxavo nakambe a wu durhi ngopfu etindhawini tin’wana ku tlula mphakelo wa gezi leri tolovelekeke.

Gezi leri humaka ematini. Tiphesente ta 20 ta gezi ra misava ri huma eka swihlovo swa gezi swa le matini, kambe khombo ra kona, tindhawu to tala leti ri nga kokiwaka eka tona ematikweni lama hluvukeke se ti tirhisiwa ku tlula mpimo. Madamu lamakulu na wona ma nga ha vanga ku onhaka lokukulu ka ikholoji. Nchumu wo antswa lowu nga languteriwaka, ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukaka, swi tikomba onge ma lava ku aka swihlovo leswitsongo swa gezi ra le matini.

Ntamu lowu humaka ehansi. Matiko man’wana, ngopfu-ngopfu Iceland na New Zealand, ma kote ku kuma “fambiselo ra mati yo hisa” leri nga ehansi ka misava. Ehansi ka misava tivholkhano ti hisisa mati, lama nga ha tirhisiwaka ku kufumeta tiyindlu, ni ku kuma gezi. Italy, Japani, Mexico, Philippines na United States, na wona ma tirhisa endlelo leri ra xihlovo lexi xa gezi ra ntumbuluko hi mpimo wo karhi.

Matimba lama humaka egandlatini. Magandlati ya malwandle ma tirhisiwa ematikweni man’wana, yo tanihi Britain, Furwa na Russia leswaku ku kokiwa gezi. Hambi swi ri tano, ku ni tindhawu titsongo emisaveni hinkwayo leti ku nga kumekaka mphakelo lowu wa ntamu lowu nga durhiki ngopfu eka tona.

Swiphiqo Swin’wana Leswikulu Swa Misava Swa Mbangu

Ku herisiwa ka makhwati. Tikotara tinharhu ta makhwati lama nga kahle ni hafu ya makhwati ya tindhawu to hisa ta misava se ma herisiwile, naswona mpimo wa ku herisiwa ka makhwati wu engeteleke hi ndlela leyi tsemaka nhlana exikarhi ka khume ra malembe lama hundzeke. Mindzinganyeto ya sweswinyana yi komba ku herisiwa ka makhwati ya tindhawu leti hisaka ku ri exikarhi ka 150 000 na 200 000 wa swikwere khilomitara lembe na lembe, ndhawu leyi nga ringanaka na Uruguay hi vukulu.

Thyaka leri nga ni chefu. Hafu ya tikhemikhali ta 70 000 leti sweswi ti endliwaka ti hlayeriwa eka leti nga ni chefu. United States ri ri roxe ri humesa 240 wa timiliyoni ta tithani ta thyaka leri nga ni chefu lembe na lembe. Hi ku pfumaleka ka vuxokoxoko bya tinhlayo, a swi olovi ku tiva ntsengo lowu heleleke wa misava hinkwayo. Ku tlhandlekela kwalaho, hi lembe ra 2000, ku ta va na kwalomu ka 200 000 wa tithani ta thyaka leri nga ni khombo leri hlayisiweke etindhawini swa xinkarhana.

Ku onhiwa ka misava. N’we-xa-nharhu xa misava xi le khombyeni ra leswaku xi nga hundzuka kwandzasi. Eswiphen’wini swin’wana swa Afrika, Kwandzasi ra Sahara ri kule hi kwalomu ka 350 wa tikhilomitara emalembeni ya 20 ntsena. Vutomi bya vanhu va timiliyoni ana se bya xungetiwa.

Ku pfumaleka ka mati. Kwalomu ka vanhu va magidi ya timiliyoni timbirhi va hanya etindhawini leti tshamaka ti ri hava mati lama eneleke. Ku kayivela loku ka mati ku nyanyisiwa hi ku tshwa ka swihlovo swa magidi hikwalaho ka ku mbombomela ka tshaku ra wona.

Tinxaka tin’wana ti le khombyeni ro herisiwa. Hambi leswi tinhlayo ta kona ti ngo mbamberiwa, vativi va sayense va ringanyeta leswaku exikarhi ka 500 000 na 1000 000 wa tinxaka ta swiharhi, swimilana ni switsotswana swi ta va swi herisiwile hi lembe ra 2000.

Nthyakiso wa moya. Hi ku ya hi nkambisiso wa Nhlangano wa Matiko eku sunguleni ka malembe ya va-1980 vanhu va gidi ra timiliyoni va tshama etindhawini ta le madorobeni lama hlaseriwaka siku na siku hi nxungeto wa rihanyo lowu vangiwaka hi nsiti kumbe hi tigasi to tanihi sulfur dioxide, nayitrojeni diyokisayidi, na khaboni monokisayidi. Ku andza ka xihatla ka madoroba emalembeni ya khume lama hundzeke handle ko kanakana ku nyanyise xiphiqo lexi. Ku tlula kwalaho, 24 wa magidi ya timiliyoni ya tithani ta khaboni diyokisayidi ti mbulukiseriwa emoyeni lembe na lembe, naswona ku ni nchavo wa leswaku “tigasi leti hisisaka misava” ti nga ha hisisa misava hinkwayo.