Xana Munhu U Yi Endla Yini Misava?

MALEMBE ya madzana-nharhu lama hundzeke, munhu a a hanya ekusuhi swinene ni ntumbuluko. Lexi xiyekaka, a a nga xungetiwi hi ku cinca loku endliweke hi vanhu eka mbango wa vuako hinkwabyo hi laha a nga ha kona namuntlha. Ndzhendzeleko wa vumaki a wu nga si sungula. A ku nga ri na tindhawu ta gezi, tifektri, mimovha kumbe swihlovo swin’wana swa nthyakiso lowu hangalakeke hinkwako. Mianakanyo ya leswaku munhu a nga onha misava hinkwayo a swi ta n’wi nonon’hwela ku yi ehleketa.

Hambi swi ri tano, khale hambi ku ri koloko, xitsundzuxo mayelana ni ku onhiwa ka misava hinkwayo a xi hangalasiwa swinene. Xitsundzuxo lexi a xi kumeka ebukwini yo hetelela ya Bibele naswona yi vhumbe nkarhi lowu ha wona Xikwembu xi nga ta nghenelela etimhakeni ta vanhu leswaku xi “herisa lava herisaka misava.”—Nhlavutelo 11:17, 18.

Vona ndlela leyi swi khongotelaka ha yona eka hinkwavo lava karhatekaka hi ku onha ka vanhu misava leswaku Muvumbi wa planete leyi hlamarisaka u ta yi sirhelela eku herisiweni! ‘Kambe,’ u nga ha vutisa, ‘xana hi xi fikelerile xiyimo xo bihisa xisweswo lerova ku nghenelela ka Xikwembu ku laveka?’ Phela, xiya yin’wana ya mintiyiso ivi u vona hi wexe.

Makhwati

Makhwati ma khavisa misava ni ku phamela swakudya ni ku nyikela vutumbelo eka swivumbiwa swo hambana-hambana swa timiliyoni to hlaya. Loko mirhi yi kula ivi yi humesa swakudya, yi endla mintirho yin’wana ya nkoka, yo tanihi ku tswonga khaboni diyokisayidi ni ku humesa okisijini leyi nga ya nkoka. Hikwalaho, National Geographic yi ri, “yi sivela ku hisa ka misava loku xungetaka vutomi emisaveni hi laha hi swi tivaka ha kona.”

Kambe munhu u onha ndzhaka ya yena ya makhwati. Makhwati ya le Amerika N’walungu ni ya le Yuropa ya fa hikwalaho ka nthyakiso. Naswona swilaveko swa matiko ya vumaki swi herisa makhwati ya le ka titropiki. Phepha-hungu ra le Afrika ri hlamusele leswaku hi 1989, “tikhubiki mitara ta 66 [ta timhandzi a ti] languteriwe ku rhumeriwa—tiphesente ta 48 ti ya eJapani, 40 wa tiphesente ti ya eYuropa.”

Nakambe, ematikweni man’wana, varimi va hisa makhwati leswaku va endla masimu. Hi ku hatlisa misava yo vevuka ya khwati yi hela matimba, kutani varimi va boheka ku hisa makhwati man’wana. Ku ringanyetiwa leswaku eka lembe xidzana leri ntsena, kwalomu ka hafu ya makhwati ma herile.

Malwandle

Malwandle ya misava na wona ma pfuneta swinene eku basiseni ka moya, naswona mintirho ya munhu ya ma onha. Mpimo lowukulu wa khaboni diyokisayidi wu tswongiwa hi malwandle. Nakambe, swimilana swa le lwandle swi tswonga khaboni diyokisayidi ivi swi humesa okisijini. Dr. George Small u hlamusela nkoka wa ndzhendzeleko lowu wa vutomi: “Tiphesente ta 70 ta okisijini leti engeteriwaka emoyeni lembe na lembe ti huma eka swimilana swa le lwandle.” Hambi swi ri tano, vativi van’wana va sayense va tsundzuxa leswaku swimilana swa le lwandle swi nga herisiwa swinene hikwalaho ka ku hungutiwa ka ozone (muxaka wa gasi) emoyeni, leswi ku vuriwaka leswaku swi vangiwa hi munhu.

Nakambe, munhu u lahla thyaka, oyili hambi ku ri swilo leswi nga ni chefu elwandle. Hambi loko matiko man’wana ma pfumela ku hunguta thyaka leri ma pfumelelaka leswaku ri lahliwa elwandle, man’wana ma ala. Tiko rin’wana ra le Vupela-dyambu ri pfumelela ni ku lahliwa ka switlhavana swa nyutliya elwandle. Muyimburi wa le lwandle la dumeke Jacques Cousteau wa tsundzuxa: “Hi fanele hi ponisa malwandle loko hi ta ponisa vanhu.”

Mati Yo Nwa

Munhu u onha hambi ku ri mati ya yena yo nwa! Ematikweni lama sweleke, timiliyoni ta vanhu ta fa lembe na lembe hikwalaho ka mati lama nga ni switsongwatsongwana. Ematikweni lama fuweke, hi xikombiso, swihlovo swa mati swi thyakisiwa hi manyoro ni swo dlaya switsotswana leswi rhwariwaka hi mati swi ya emilambyeni naswona swi dzikela ematini ya le hansi. Hi 1986, ku endliwa ka swidlaya-switsotswana ka misava hinkwayo a ku ri tithani ta 2,3 wa timiliyoni naswona mpimo wa ku andza ku vikiwa leswaku i tiphesente ta 12 lembe na lembe.

Xihlovo xin’wana xa nthyakiso i ku lahliwa ka tikhemikhali. “Madiramu ya methali lama tameleke tikhemikhali,” hi ku hlamusela ka Scientific American, “ma fana ni tibomo leti rhiyiweke leti bulukaka loko ti kurhile.” Muxaka lowu wa nthyakiso, ku engetela magazini lowu, wu humelela “emisaveni hinkwayo eka tinhulu ta tikhemikhali ta magidi-gidi.”

Vuyelo hi byihi? Emisaveni hinkwayo, milambu leyi khale a yi tengile yi hundzuriwe yi va ndhawu yo lahlela thyaka ra tindhawu ta vumaki. Ku ringanyetiwe leswaku Valungu va kwalomu ka timiliyoni ta 20 va nwa mati yo huma eRhine, kambe nambu lowu wu thyakile lerova ndzhope lowu kokiweke kona wu ni khombo swinene ku wu tirhisela ku engetela misava!

Tindlela To Rima

Lexi hlamarisaka, munhu u onha hambi ku ri masimu yakwe. Le United States ntsena, xivandla lexi cheletiwaka xa tiphesente ta 20 xi onhiwile, hi ku vula ka Scientific American. Hikwalaho ka yini? Hi mhaka ya leswi ku cheleta ku tlula mpimo swi engetelaka munyu wo tala emisaveni. Matiko yo tala ma onhe masimu ya nkoka hi ku endla leswi. “Masimu yo tala ma karhi ma onhiwa hikwalaho ka ku nghenisa munyu wo tala ku ringana masimu lama endliwaka ma bindzula hi ku tirhisa tindlela letintshwa to cheleta,” ku vula The Earth Report. Xiphiqo xin’wana lexi hangalakeke i madyelo lama kutsiwaka ngopfu, leswi swi nga engetelaka ku tala ka makwandzasi.

Mimovha Yo Tala Ku Tlula Mpimo

Yi tele ku tlula tiko ni mati ya planete ya hina. Kambe ku vuriwa yini hi moya wa yona? Na wona wa onhiwa, naswona swivangelo swi tele. Ku boxa xin’we ntsena, kambisisa movha. Leswi landzelaka i switsundzuxo swo huma eka timagazini tinharhu ta sayense leti nga ni nkucetelo: “Mimovha yi humesa thyakiso lowukulu wa moya ku tlula ntirho wihi na wihi wa munhu.” (New Scientist) “Sweswi ku na mimovha leyi tsarisiweke ya timiliyoni ta 500 eka planete leyi . . . Ku tata mathangi ya yona swi teka kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa oyili leyi endliwaka emisaveni. . . . Nhlayo ya mimovha yi andza hi xihatla ku tlula vaaki.” (Scientific American) “Petirolo [gazolina] eka swivumbeko hinkwaswo swa mpindzulo, ku tirhisa ni ku lahla i xihlovo lexikulu xa ku onhiwa ka mbango ni vuvabyi.”—The Ecologist.

Ina, planete ya hina yi karhi yi tirhisiwa hi ndlela yo biha, ya onhiwa. Malwandle ya yona, mati yo nwa, masimu hambi ku ri moya wa yona swa karhi swa thyakisiwa hi mpimo lowukulu. Hakunene, leswi swi ri swoxe swi nga ringanyeta leswaku nkarhi wa Xikwembu wa ku nghenela a xi “herisa lava herisaka misava” wu tshinele. (Nhlavutelo 11:18) Hambi swi ri tano, ka ha ri na tindlela tin’wana, leti nga ni khombo swinene, leti misava yi onhiwaka ha tona. A hi voneni leswaku hi tihi.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 4]

“Hi fanele hi sirhelela malwandle loko hi lava ku ponisa vanhu.”—Jacques Cousteau