Misava Ya Hina Leyi Onhiwaka Makhombo Ya Kona Ma Wela Tindhawu To Tala

HI JUNE n’wexemu, ku khomiwe Nhlengeletano ya varhangeri va Misava mayelana ni mbango le Rio de Janeiro, eBrazil. Hi xiwelo, hi n’hweti yoleyo, magazini lowu nge India Today wu humese xihloko xa mavonelo ya muhleri wa yona Raj Chengappa. A xi ku, “Misava Leyi Vavisekeke.” Tindzimana ta xona to sungula a ti ri ni xifaniso lexi diroyiweke:

“Hi 1971 loko Edgar Mitchell a hahela en’wetini a khandziye Apollo 14, a a tsakile loko a hoxa mahlo emisaveni a ri le mpfhukeni. ‘Yi languteka tanihi ribye ra nkoka ra muvala wa wasi ni wa ku basa leri hatimaka . . . Yi funengetiwe hi hunguva leyi rhendzelekaka hakatsongo . . . Yi fana ni xiphambati lexitsongo ehenhla ka lwandle lerikulu,’ u vulavule eka xiya-ni-moya a ri empfhukeni swi twala le Houston.

“Endzhaku ka malembe ya makumembirhi-n’we, loko Mitchell o tlhelela empfhukeni, a ri na manghilazi ya mahlo yo hlawuleka lawa a ma ta n’wi endla a vona tigasi leti nga vonakiki leti nga kona empfhukeni, a ta vona xivono lexi hambaneke swinene. A a ta vona timbhovo letikulu eka xifunengeto xa ozone ehenhla ka Antarctica na Amerika N’walungu. Ematshan’wini yo vona ribye ra nkoka ra wasi ni ra ku basa leri hatimaka, a ta vona misava yo biha, leyi thyakeke yi tale hi mapapa ya ntima, lama nga ni khaboni dayokisayidi ni xivavula.

“Loko Mitchell o teka khamera ya yena kutani a teka swifaniso swa makhwati lama funengeteke misava ivi a swi fananisa ni leswi a nga swi teka hi 1971, a a ta hlamala hi ku vona ndlela leyi ma onhakeke ha yona. Naswona loko o pfula xipompolo [telescope] xakwe xo hlawuleka leswaku xi n’wi pfuna ku vona thyaka leri nga ematini ya misava, a a ta vona chefu yo tala leyi taleke emisaveni ni xikontiri xa ntima lexi taleke ehansi endzeni ka lwandle. ‘Houston,’ a a ta vuya a ku, ‘xana hi dlawela yini?’

“Entiyisweni, a swi lavi swona leswaku hi famba 36 000 wa tikhilomitara hi ya empfhukeni leswaku hi ta tiva leswi hi nga swi endla. Namuntlha, hi nwa, hi hefemula, hi twa ni ku vona nthyakiso. Emalembeni ya 100 lama hundzeke, ngopfu-ngopfu eka ya 30 lama hundzeke, vanhu va yi onhe swinene misava. Loko hi haxa gasi yo tala leyi sivaka ku hisa emoyeni, hi endla leswaku ku cinca ka maxelo ku tsana. Tigasi leti tirhisiwaka hi swigwitsirisi ni swilawula-mahiselo ya moya, hi swona leswi hetaka ozone leyi sirhelelaka dyambu, swi hi nghenisela khensa ya nhlonge ni ku hundzula xivumbeko xa ti-gene ta swiharhi swin’wana leswitsongo. Kasi hi nkarhi lowu fanaka hi onhe ndhawu leyikulu, hi tsemelele makhwati hi mpimo wo chavisa, hi hoxe tichefu to tala emilambyini hi futa ni ku chela tikhemikhali leti dlayaka, emalwandle.

“Sweswi lexi xungetaka ngopfu vanhu ku tlula hinkwaswo i ku onhiwa ka mbango wa vanhu. Naswona ku laveka ku hundzuriwa mafambiselo hinkwawo ya misava, loko ndzoviso lowu wu ta herisiwa.”

Endzhaku ko longoloxa swiphiqo swo tala leswi matiko ma faneleke ma swi lunghisa malunghana ni mbango, Raj Chengappa u gimeta vutsari byakwe hi marito lawa: “Hinkwaswo leswi swi fanele swi endliwa hi ku hatlisa. Hikuva nxungeto lowu a wu xungeti vumundzuku bya vana va n’wina ntsena. Kambe wu kona sweswi. Se wu kwala.”

Kutani lava langutanaka ni mbango va hlengeletana. Ku khomiwa minhlangano, ku lunghisiwa swilo kambe a va twanani. Va kanetana. Van’wana va ri, ‘kahle-kahle misava a yi vabyi.’ Van’wana va rila va ku, ‘Yi le kusuhi ni ku hela!’ Ku vulavurisana ku ya emahlweni, mirhi ya vutshunguri ya andza, valanguteri va mbango vona va dya nkarhi, kasi misava yona ya onhaka. A va endli nchumu. Va fanele va endla vulavisisi lebyi engetelekeke. Va tsala mintlhantlho leyi nga hetisisiwiki. Khombo ra kona, swo tala swa swona swi endleriwa ku dya nkarhi, leswaku nthyakiso wu ta ya emahlweni, leswaku ku kumiwa mali yo tala. Misava yona a yi tshunguriwi, yi ya emahlweni yi vabya, maxangu ma ya ma kula ni ku onhiwa ka misava a ku yimi.

Misava ni vutomi lebyi nga eka yona swi rharhanganile, swi hlanga-hlanganile. Timiliyoni ta swivumbiwa leswi hanyisanaka swi vuriwa miluko leyi khomeke vutomi. Loko wo tsema ntambhu yin’we, muluko lowu wu nga sungula ku tlhantlheka. Loko u susa fundzu rin’we, laman’wana ya magidi-gidi ma nga wa. Ku tsemiwa ka makhwati i xikombiso xa leswi.

Loko dyambu ri tlhava, makhwati ma koka khaboni dayokisayidi leyi humaka emoyeni kutani wu tlherisela okisijini eka wona. Ma koka mati yo tala ya mpfula kambe a ma tirhisi yo tala ku endla swakudya. Yo tala ma helela emoyeni ma endla nkahelo. Kutani nkahelo wu endla mapapa lamantshwa ya mpfula leswaku ku va ni mpfula yo tala leyi laviwaka hi makhwati ni swimilana swa timiliyoni leswi hanyaka ni swiharhi leswi dyaka ehansi ka ndzhuti wa wona wa rihlaza.

Kambe makhwati ma tsemiwa. Khaboni dayokisayidi yi tshama ehenhla tanihi nkumba lowu pfalaka ku hisa ka dyambu. I yitsongo swinene okisijini leyi tlheriseriwaka emoyeni leswaku swiharhi swi kota ku hefemula. Leswi swi endla leswaku ku nga vi na mpfula yo tala. Ematshan’wini ya sweswo mpfula hinkwayo leyi naka yi khulukela eminkoveni, yi kukula misava leyi lavekaka leswaku swimilana swi kula. Minkova ni mativa swi tala hi ndzhope, ku fa ni tinhlampfi. Ndzhope wu kukuleka wu ya elwandle kutani wu pfala matamba ya le matini, ya le matikweni yo hisa, kutani ma nyamalala. Timiliyoni ta swimilana ni swiharhi leswi eku sunguleni a swi hanya ehansi ka ndzhuti wa rihlaza swa nyamalala, timpfula letikulu leti a ti cheleta misava ta hunguteka, naswona makwandzasi ma ya ma andza hakatsongotsongo. Tsundzuka, Mananga lamakulu ya Sahara ya le Afrika a ma ri ya rihlaza eku sunguleni, kambe sweswi ma hundzuke sava lerikulu leri yaka ni le swiphen’wini swa Yuropa.

Eka Nhlengeletano Ya Varhangeri Va Misava, United States ni matiko man’wana lama fuweke ma tirhise ntshikilelo ku endla leswaku Brazil ni matiko man’wana lama hluvukaka ma tshika ku tsemelela makhwati ya wona. Hi ku ya hi rungula ra New York Times, “United States yi vula leswaku makhwati, ngopfu-ngopfu makhwati ya le matikweni yo hisa, ma tsemeleriwa hi mpimo lowu chavisaka ematikweni lama hluvukaka ni leswaku tiko hinkwaro ri ta va ekhombyeni hikwalaho ka swona. Yi vula leswaku, makhwati i nchumu wa misava hinkwayo lowu pfunaka ku lawula maxelo hi ku koka khaboni dayokisayidi leyi khomaka ku hisa naswona hi wona ma rhurhelaka swilo swo tala leswi hanyaka swa misava.”

Matiko lama hluvukaka a ma hlwelanga ku paluxa vukanganyisi bya matiko lawa. Hi ku ya hi The New York Times, va “hlundzukisiwa hi leswi va swi vonaka ku ri ku tekeriwa vulawuri bya vona hi matiko lawa ku nga khale ma bindzula hi ku tsema swihlahla swa wona kambe sweswi va lava ku rhwexa ndzhwalo wa ku hlayisa makhwati eka matiko lama tshikeleriwaka hi xiyimo xa ikhonomi.” Mutameri wa timhaka wa le Malaysia u swi veka hi ndlela yakwe a ku: “Kahle-kahle, makhwati ya hina a hi ma hlayiselanga lava va nga tsema ya vona, ivi sweswi va ringeta ku vula leswaku lawa ya hina i ndzhaka ya vanhu hinkwavo.” EN’walungu-vupela-dyambu bya Pacific, United States yi saleriwe hi tiphesente ta 10 ntsena ta makhwati ya yona ya khale, naswona ma ha tsemeleriwa, kambe yi lava leswaku Brazil, leri ri nga ni tiphesente ta 90 ta makhwati ya rona ya Amazon ri tshika ku ma tsema.

Lava byelaka van’wana va ku, ‘Mi nga tsemi makhwati ya n’wina,’ hambi loko ya vona va ma tsema, va kotisa lava hlamuseriwaka eka Varhoma 2:21-23: “Wena ke la dyondzisaka van’wana, a wu tidyondzisi xana? Wena la vulaka leswaku ku nga tshuki ku yiviwa, a wu yivi ke? Wena la nge: ‘Ku nga tshuki ku oswiwa’, a wu oswi ke? Wena la nyenyaka swikwembu swa hava, a wu yivi swa le titempeleni ke? Wena la tidzunisaka hi Nawu, xana a wu sorisi Xikwembu loko u tlula Nawu wolowo ke?” Kumbe loko swi vekiwa hi ku ya hi mbango, ‘xana wena la chumayelaka u ku, “Hlayisani makhwati ya n’wina,” xana a wu ma tsemi ya ka wena?’

Xin’wana lexi yelanaka swinene ni ku onhiwa ka makhwati i xiphiqo xa ku andza ka ku hisa emisaveni. Matimba ya tikhemikhali ni ya ku hisa ma rharhanganile, kambe ngopfu-ngopfu ku vileriwa hi khemikhali yin’we leyi nga emoyeni, ku nga khaboni dayokisayidi. Hi yona ngopfu leyi hisisaka misava. Valavisisi va Xivandla xa Vulavusisi xa Byrd Polar n’wexemu va vike leswaku “tinhulu hinkwato ta ayisi leyi titimelaka ngopfu ni leyi nga titimeliki ngopfu sweswi ta n’oka naswona ta hela—tin’wana ti hela hi ku hatlisa—ni leswaku rhekhodo ya ayisi leyi yi komba leswaku emalembeni ya 50 lama hundzeke a ku hisa ku tlula malembe wahi na wahi man’wana ya 50” hi ku ya hi rhekhodo. Loko ko va ni khaboni dayokisayidi leyitsongo swi nga vula leswaku ku ta va ni maxelo yo titimela; loko yi tele ngopfu swi nga vula leswaku ayisi ni tinhulu ta yona swi ta n’oka kutani madoroba ya le ribuweni ra lwandle ma ta dyiwa.

Malunghana ni khaboni dayokisayidi India Today yi te:

“Yi nga ha va yi nga nyawuli loko yi pimanisiwa ni tigasi ta moya: 0,03 wa tiphesente ta ntsengo. Kambe handle ka khaboni dayokisayidi, pulanete ya hina a yi ta titimela ku kota n’weti. Hi ku siva ku hisa loku tlhandlukaka ku huma emisaveni, yi lawula maxelo ya misava hinkwayo ma va mpimo wa mahiselo ya 15, lama endlaka vutomi leswaku byi va kona. Kambe loko mpimo wa yona wu kula, misava yi nga hundzuka phungulo lerikulu.

“Loko tindhawu leti lawulaka maxelo ya misava hinkwayo ti tshembekile, ku fanele ku endliwa swin’wana hi ku hisa loku. Malembe ya va-1980 ma ve ni tinguva ta tsevu ta ximumu, leti nga tin’wana eka ta nkombo leti tshameke ti hisa ngopfu ku sukela loko maxelo ma sungule ku tsariwa ehansi emalembeni ya 150 lama hundzeke. Xivangelo: i ku engeteleka ka 26 wa tiphesente ta khaboni dayokisayidi emoyeni loko ku pimanisiwa ni ta le mahlweni ka ku sungula ka vumaki.”

Ku ehleketiwa leswaku xihlovo xa kona i tithani ta 1,8 wa timiliyadi ta khaboni dayokisayidi leti humesiwaka lembe na lembe hi ku hisiwa ka mafurha. Ntwanano lowu a ku languteriwe leswaku wu ta lawula ku humesiwa ka khaboni dayokisayidi a wu tekeriwanga nhlokweni eka Nhlengeletano Ya Varhangeri va Misava ya sweswinyana, kutani leswi swi “virise” swinene vavalangi va maxelo lava a va ri kona. Un’wana wa vona a hlundzukile lerova a ku: “A hi swi koti ku honisa xiyimo lexi. I mhaka leyi nga erivaleni leswaku akhawunti ya le banki ya misava hinkwayo ya gasi a ya ha ringanani. Ku fanele ku endliwa swin’wana, handle ka swona hi ta va ni timiliyoni ta vanhu lava balekelaka ndhawu ya vona.” A vulavula hi lava a va ta baleka ematiko-xikaya ya vona lama taleke hi gasi.

Mhaka yin’wana ya xihatla yi malunghana ni leswi vuriwaka timbhovo leti boxekaka exufunengetweni xa ozone lexi sirhelelaka misava eka miseve ya matimba leyi vangaka khensa. Leyi nga ni khombo swinene i CFC (chlorofluorocarbons). Leyi tirhisiwaka eka swigwitsirisi, eka swo berisa moya ni le ka swilo swo basisa, naswona yi tirhisiwa loko ku endliwa swilo swa pulastiki. Ematikweni yo tala ya ha humesiwa hi tichimele ta musi. Loko yi fika exivandleni xa le henhla, miseve ya matimba ya dyambu ya yi nhlanhla, kutani ku huma chlorine leyi nga hlanganiki na nchumu, leyi athomo yin’wana ni yin’wana ya yona yi nga dlayaka timolekhuli ta 100 000 ta ozone. Timbhovo, tindhawu leti nga ni mpimo lowu hungutekeke wa ozone, ta sala eka vuandlalo bya ozone eAntarctica ni le mpfhukeni wa le N’walungwini, leswi swi vulaka leswaku ku fika miseve yo tala ya matimba emisaveni.

Miseve leyi yi dlaya swimilana swa le matini ni swakudya swa vankavangaheti, leswi swi nga swona leswikulu eka swakudya swa le lwandle. Ku cinca ku va kona eka timolekhuli ta DNA leti nga ni fambiselo ra xitekela ra vutomi. Timbewu ta khumbeka. Miseve leyi yi vanga mahlo ma tala hi mati ni ku vanga khensa ya nhlonge evanhwini. Loko valavasisi va NASA va kume ku hlangana lokukulu ka chlorine monoxide eswifundzheni swa le n’walungwini wa United States, Canada, Yuropa na Russia, un’wana wa valavisisi lava u te: “Un’wana ni un’wana swi fanele ku n’wi hlamarisa leswi. Swi bihe ngopfu ku tlula leswi a hi swi ehleketile.” Lester Brown, muungameri wa Worldwatch Institute, u vikile: “Vativi va sayense va ringanyeta leswaku ku onhaka lokukulu ka xifunengeto xa ozone en’walungwini ku ta vanga mafu man’wana ya 200 000 eUS ntsena hi mhaka ya khensa ya nhlonge emalembeni ya 50 lama landzelaka. Emisaveni hinkwayo vutomi bya timiliyoni byi le khombyeni.”

Biodiversity, ku hlayisa swimilana ni swiharhi swo tala hi laha swi kotekaka ha kona swi ri karhi swi hanya hi ndlela ya swona ya ntumbuluko, i xiphiqo xin’wana lexi nga kona sweswi. Magazini leyi nge Discover yi humese marito lama humaka eka mutivi wa vutomi ebukwini ya sweswinyana ya Edward O. Wilson leyi nge The Diversity of Life, laha eka yona a nga longoloxa swinyanyana swa magidi, tinhlampfi ni switsotswana, swin’we ni swilo leswi hakanyingi swi tekiwaka swi nga ri nchumu: “Swilo swin’wana leswi nyamalaleke i swimilana swo fana ni swikowa, swikokovi leswi endlaka timitsu ta swimilana titswonga swakudya hi ku olova. Vativi va ecology [vuxaka bya swivumbiwa ni mbango wa swona] i khale va tivutisa leswaku ku ta humelela yini hi swivumbiwa swa misava loko swikowa leswi swi hela, naswona hi ta swi vona ku nga ri khale.”

Ebukwini yoleyo Wilson nakambe u vutisile kutani a tlhela a hlamula xivutiso xakwe malunghana ni nkoka wa ku hlayisa swilo leswi hanyaka:

“Hi kwihi ku hambana loku nga kona loko swimilana ni swikokovi swin’wana swi herisiwa, hambi loko hafu ya swimilana ni swikokovi hinkwaswo eMisaveni swi nyamalala? Ndzi ta boxa leswi nga ta humelela. Swihlovo leswintshwa swa rungula ra sayense swi ta lahleka. Rifuwo lerikulu leri ri nga vaka kona ra ntivo-vutomi ri ta lova. Naswona mirhi leyi nga tiviwiki, timbewu, vuhlayiselo bya mirhi, timhandzi, swikhuvutiwa, swimilana leswi tataka misava, leswi sivelaka petroleum, ni swiendliwa swin’wana ni vuxongi bya ntumbuluko a swi nge he vuyi. Swi tolovelekile leswaku vanhu van’wana va swi honisa swilo leswitsongo, leswi nga tolovelekangiki, tinsikiti ni nhlakulo, va rivala leswaku nsumba leyi nga tolovelekangiki ya le Latin Amerika yi ponise madyelo ya le Australia leswaku ma nga tali ngopfu hi swikwenga, va rivala ni leswaku humba yi ve murhi wa vuvabyi bya Hodgkin ni vuvabyi bya ku kala ngati ka n’wana, ni leswaku mahanti ya nsiya wa le Pacific lowu vitaniwaka yew ma nyika vanhu ntshembo wo hanyisa lava nga ni khensa ya xiamukela-mbewu ni ya mavele, khemikhali leyi humaka eka marhi ya xikokovi xin’wana xo fana na nsikiti ma hlayisa ngati yi nga omi hi nkarhi wa vuhandzuri, nxaxamelo wu fambisa sweswo wu kula, ku nga khathariseki vutsongo bya vulavusisi lebyi endliweke.

“Hi mhaka ya ku khuma ka mianakanyo, swa olova ku honisa mintirho leyi vuxaka bya swivumbiwa ni mbango wa swona byi swi endlelaka vanhu. Swi nonisa misava ni ku endla leswaku moya lowu hi wu hefemulaka, wu va kona. Handle ka swilo leswi, vutomi bya vanhu a byi nga ta tsakisa, a byi ta koma.”

Leswi swi nga laha henhla, hi lo tsongola kunene, leswi nga sala, ku hlaya swona i ku xurha. Xana ku onhiwa ka misava ku ta hela rini? Naswona ku ta herisiwa hi mani? Xihloko lexi landzelaka xa hlamula.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 22]

Eku sunguleni Mananga lamakulu ya Sahara ya Afrika a ma ri ya rihlaza

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 23]

‘Xana wena la vulaka u ku, “Hlayisani makhwati ya n’wina,” wa ma tsema ya ka wena?’

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 23]

Loko ku ri ni khaboni dayokisayidi leyitsongo ngopfu—ku va ni maxelo yo titimela

Loko yi tele ngopfu—ayisi ya n’oka

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 24]

“Hi kwihi ku hambana loku vaka kona loko swimilana ni swikokovi swin’wana swi herisiwa?”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 24]

Handle ka swivumbiwa leswitsongo, vutomi bya vanhu a byi ta koma, byi nga tsakisi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

Mahlathi ya mpfula ya Amazon, ni vuxongi bya wona bya khale

Ku ta va ni makhwati yo tala ya mpfula, endzhaku ka loko ma onhiwile hi vanhu

[Swihlovo Swa Kona]

Abril Imagens/João Ramid

F4/R. Azoury/Sipa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ku lahliwa ka tikhemikhali ta chefu, leti thyakisaka moya, mati ni misava

[Swihlovo Swa Kona]

Feig/Sipa