Matshalatshala Yo Ponisa Pulanete Ya Hina

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ESPAIN

YURY, la tshamaka edorobeni ra Karabash le Russia, u ni vana vambirhi, naswona hinkwavo ka vona va vabya. Wa karhateka ha swona kambe a swi n’wi hlamarisi. Wa hlamusela: “Laha a ku na vana lava hanyeke kahle.” Vanhu va le Karabash va le ku hlaseriweni hi chefu. Lembe na lembe fektri ya kwalaho yi hlantela tithani ta 162 000 ta swithyakisi emoyeni—leswi endlaka 9 wa tithani eka wanuna, wansati ni n’wana un’wana ni un’wana la tshamaka kwalaho. Le Nikel na le Monchegorsk eNhlohlweni ya Kola, en’walungwini wa Arctic Circle, “tifeme timbirhi letikulu ni ta khale swinene leti n’okisaka nickel . . . ti hlantela swikhetsekhetse swo tala na sulfur dioxide emoyeni lembe rin’wana ni rin’wana ku tlula tifeme tin’wana to tano eRussia.”—The New York Times.

Moya a wu basanga eDorobeni-nkulu ra Mexico. Nkambisiso lowu endliweke hi Dok. Margarita Castillejos wu kume leswaku hambi ku ri endhawini ya doroba leyi fuweke, vana va vabya mune wa masiku man’wana ni man’wana eka ya ntlhanu. U te: “Eka vona ku vabya ku ve mhaka ya ntolovelo.” U vula leswaku nchumu lowu karhataka swinene, i ku hangalaka ka ximoko lexi humesiwaka hi magidi ya mimovha leyi tataka switarata swa le madorobeni. Mimpimo ya ozoni yi tlakuke ka mune ku tlula leswi World Health Organization a yi swi languterise xiswona.

Le Australia khombo a ri vonaki—kambe ra dlaya. Sweswi vana va boheka ku ambala swihuku loko va ri karhi va tlanga erivaleni ra mintlangu ra xikolo. Ku onhaka ka xifunengeto lexi sirhelelaka xa ozoni eka Hafu Ya Misava Ya Le Dzongeni ku endle vanhu va le Australia va sungula ku languta dyambu ri ri nala ematshan’wini ya ku va munghana. Ana se va vone ku engeteleka loku andzeke kanharhu ka khensa ya nhlonge.

Eswiphen’wini swin’wana swa misava, ku kuma mati yo tenga i ntirho wa siku na siku. Loko Amalia a ri na malembe ya 13 hi vukhale, ku nghene dyandza eMozambhiki. Elembeni ro sungula mati a ma kala swinene naswona a ku nga ha ri na nchumu elembeni leri tlhandlameke. Swibyariwa swa le masin’wini swi sungule ku vuna ni ku fa. Amalia ni ndyangu wa ka vona va boheke ku dya mihandzu ya nhova ni ku handza esaveni ra le milambyeni leswaku va ta kuma mati yo tenga.

Etikweni ra Rajasthan le India, madyelo ya swifuwo hi wona lama nyamalalaka hi ku hatlisa. Phagu, xirho xa rixaka ra vatsendzeleki, a a tshamela ku holovisana ni varimi va ndhawu yoleyo. A a nga ma kumi madyelo ya ntlhambi wa yena wa tinyimpfu ni timbuti. Hikwalaho ka ku pfumaleka ka ndhawu yo nona hi xitshuketa, malembe-xidzana ya ku tshamisana hi ku rhula exikarhi ka varimi ni vatsendzeleki a ma herile.

Xiyimo xi bihe ngopfu eSahel, ku nga tiko lerikulu leri nga ni n’wema endzilakanini wa le dzongeni ka Sahara eAfrika. Hikwalaho ka ku tsemelela makhwati loku vangeke dyandza, mintlhambi hinkwayo yi lovile naswona mintanga ya ntsandza-vahlayi yi funengetiwe hi sava ra mananga lama kulaka. “A ndzi nge he tlheli ndzi rima,” ku hlambanya murimi wa le Fulani eNiger endzhaku ko vona swimilani swa yena swa maxalana swi fa ku ringana minkarhi ya nkombo. Tihomu takwe ana se a ti file hikwalaho ko sika.

Nxungeto Lowu Kulaka

Dyandza leri ra ha ku hundzaka ri ve ni vuyelo lebyi fanaka lebyi xungetaka, ku pfumaleka ka ntshovelo ni moya lowu thyakisiweke lowu funengeteke doroba rin’wana ni rin’wana. I swikombiso swa pulanete leyi vabyaka, pulanete leyi nga ta ka yi nga ha swi koti ku rhwala ndzhwalo lowu munhu a yi rhwexaka wona.

Ku hava lexi nga xa nkoka swinene laha misaveni leswaku hi hanya ku tlula moya lowu hi wu hefemulaka, swakudya leswi hi swi dyaka ni mati lawa hi ma nwaka. Swilo leswi leswi hlayisaka vutomi swa karhi swa thyakisiwa kumbe ku onhiwa swinene—hi munhu hi byakwe. Ematikweni man’wana xiyimo xa mbango ana se xi xungeta vutomi. Hi laha muungameri wa khale wa tiko ra Soviet Mikhail Gorbachev a swi vekeke ha kona hi ndlela yo fanekisela, “ikholoji yi hi khome hi nkolo.”

Nxungeto lowu a hi wona wo honisiwa. Vaaki va misava va andza swinene, naswona swikoxo eka rifuwo leri kayivelaka swa andza. Lester Brown, muungameri wa Worldwatch Institute, a hi khale a ha ku vula leswaku “nxungeto lowu chavisaka wa vumundzuku bya hina a hi vukari bya nyimpi kambe i ku ehla ka xiyimo xa mbango laha misaveni.” Xana leswi endliwaka swi ringene ku sivela khombo leri?

Matshalatshala Yo Sirheleta Pulanete

Swa nonon’hwa ku pfuna munhu la godzomberiweke hi xihoko loyi a kanetaka leswaku u ni xiphiqo xa ku nwa. Hi laha ku fanaka, goza ro sungula ro antswisa xiyimo xa pulanete i ku tiva lexi vangaka ntungu lowu. Swi tikomba onge ndlela yo antswa yo ponisa mbango i ku dyondzisa vanhu ha wona. Vanhu vo tala namuntlha va swi tiva kahle leswaku misava ya hina ya karhi ya hlaseriwa hi vusweti ni ku thyakisiwa—ni leswaku ku fanele ku endliwa swin’wana ha swona. Nxungeto wa ku herisiwa ka mbango sweswi wu vonaka wu ri wukulu ku tlula nxungeto wa nyimpi ya nyutliya.

Varhangeri va misava va swi vona swiphiqo leswi. Hi 1992, varhangeri va matiko va kwalomu ka 118 va ve kona eNhlengeletanweni ya Varhangeri va Misava laha ku tekiweke magoza ma nga ri mangani malunghana ni ku sirhelela atimosifiya ni rifuwo ra misava leri nyamalalaka. Matiko yo tala ma sayine ntwanano lowu eka wona ma pfumeleke leswaku ku simekiwa fambiselo ro vika ku cinca ka khaboni leyi humesiwaka, hi xikongomelo xo endla leswaku ku humesiwa ka khaboni ku nga tali na moya enkarhini lowu taka. Va tlhele va xiyisisa tindlela to sirhelela biodiversity ya pulanete ya hina, ku nga ntsengo wa tinxaka ta swimilana ni swiharhi. Ntwanano wo sirhelela makhwati ya misava a wu fikeleriwanga, kambe nhlengeletano leyi yi humese matsalwa mambirhi—“Rio Declaration” na “Agenda 21,” lama nga ni swiletelo swa ndlela leyi matiko ma nga fikelelaka “nhluvuko lowu yaka emahlweni” ha yona.

Hi laha mutivi wa mbango Allen Hammond a kombiseke ha kona, “vukamberi bya nkoka byi ta kombisa loko swiboho leswi endliweke eRio swi hlayisiwa—loko marito lama tsariweke hi ku tikisa ma landzeriwa eka tin’hweti ni malembe lama taka.”

Hambi swi ri tano, goza leri xiyekaka leri yaka emahlweni, a ku ri Montreal Protocol ya 1987, leyi a yi katsa ntwanano wa matiko hinkwawo wo tshika ku tirhisa ti-chlorofluorocarbon (CFCs) hi nkarhi wo karhi lowu vekiweke.a Ha yini va khumbeka hi mhaka leyi? Hikuva ku vuriwa leswaku ti-CFC ti vangela ku hunguteka lokukulu ka xifunengeto xa ozoni lexi sirhelelaka misava. Ozoni leyi nga eka atimosifiya leyi nge henhla ka misava yi endla ntirho wa nkoka wa ku sivela miseve ya dyambu, leyi nga vangaka khensa ya nhlonge ni papa etihlweni. Lexi a hi xiphiqo xa le Australia ntsena. Sweswinyana, vativi va sayense va tshubule ku hunguteka ka mpimo wa ozoni hi vuxika hi 8 wa tiphesente ku tlula etindhawini tin’wana to kufumela ta le ka Hafu ya Misava ya le N’walungwini. Makume-mbirhi wa timiliyoni ta tithani ta ti-CFC ana se ti tlakukele ehenhla ku ya eka stratosphere.

Hikwalaho ka leswi ma langutaneke ni khombo leri ra ku hlaseriwa ka atimosifiya, matiko ya misava ma tshike ku kanetana ka wona kutani ma endla xiboho xo hetelela. Ku tlhele ku vumbiwa ni nhlengeletano yin’wana ya matiko hinkwawo leyi nga ta sirhelela swivumbiwa leswi nga ekhombyeni, ku hlayisiwa ka Antarctica, ni ku lawula chefu leyi dlayaka leyi vangiwaka hi swo famba.

Matiko yo tala ma teka magoza yo basisa milambu ya wona (sweswi tinhlampfi ti tlheriseriwe eNambyeni wa Thames wa le Nghilandi), yo lawula nthyakiso wa moya (wu hungutiwe hi 10 ra tiphesente emadorobeni ya le United States laha a ku ri ni ximoko lexikulu), yo kuma swihlovo swa gezi leswi nga lwisaniki na mbango (80 wa tiphesente ta makaya eIceland ma tirhisa gezi leri humaka ehansi ka misava), ni yo hlayisa rifuwo ra wona ra ntumbuluko (Costa Rica na Namibia ma hundzule tiphesente ta kwalomu ka 12 ta tiko ra wona ti va ndhawu yo hlayisa ntumbuluko).

Xana swiendlo leswi leswinene swi kombisa leswaku vanhu va languta khombo leri ku ri mhaka ya xihatla hakunene? Xana leswi swi vula leswaku ku nga ri khale pulanete ya hina yi ta tlhela yi va exiyin’weni xa yona lexinene? Swihloko leswi landzelaka swi ta hlamula swivutiso swoleswo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]