Rifuwo Ra Misava Ra Hela

“Eka ntumbuluko, swilo hinkwaswo swa tirhisana naswona sweswi hi ni nandzu wa swihoxo leswi hi swi endleke enkarhini lowu hundzuke.”—Magazini wa African Wildlife.

HI KU ya hi Vandla ra Misava ra Swilo swa le Nhoveni, ku sukela hi va-1980, vanhu a va tirhisa rifuwo ra misava hi mpimo lowukulu lerova a yi nga swi koti ku tlherisela leswi va swi tirhiseke.a Kambe xexo ko va xikombiso xin’we ntsena lexi kombisaka ndlela leyi mbango wu hlaseriwaka ha yona.

Xikombiso xin’wana i xa xiyimo xa fambiselo ra ekholoji. Xiga lexi nge, “fambiselo ra ekholoji” xi vula ku tirhisana ka swivumbiwa hinkwaswo loku rharhanganeke embangwini, ku katsa ni swilo leswi hanyaka ni leswi nga hanyiki. Xiyimo xa fambiselo leri ra ekholoji—lexi vonakaka hi ku ya hi nhlayo ya swilo leswi hanyaka emakhwatini, ematini ni le malwandle—xi endla leswi Vandla ra Misava ra Swilo swa le Nhoveni ri swi vulaka Xikombo xa Swilo leswi Hanyaka. Exikarhi ka lembe ra 1970 na 2000, xikombo lexi xi ehle hi kwalomu ka 37 wa tiphesente.

Xana Ku Ni Rifuwo Leri Eneleke?

Loko u tshama ematikweni ya le Vupela-dyambu laha switolo swi tshamaka swi lo mphaa, naswona swi xavisaka vusiku ni nhlikanhi, swi ta ku tikela ku anakanya leswaku rifuwo ra ntumbuluko ri le ku heleni. Nilokoswiritano, a hi vangani vanhu lava kumaka xin’wana ni xin’wana lexi va xi lavaka. Vo tala va kayakaya siku ni siku va lava swakudya. Hi xikombiso, ku ringanyetiwa leswaku vanhu lava tlulaka tibiliyoni timbirhi va hanya hi tidolara tinharhu ku ya ehansi nileswaku lava endlaka tibiliyoni timbirhi a va na gezi.

Vanhu van’wana va vula leswaku ndlela leyi matiko lama fuweke ma endlaka bindzu ha yona, hi yona yi endlaka leswaku matiko lama hluvukaka ma va evuswetini. Vital Signs 2003 yi ri: “Ikhonomi ya misava a yi swi pfuni nikatsongo swisiwana.” Loko vanhu vo tala va lwa hi matimba leswaku na vona va kuma swo karhi eka mbango, lava swisiwana vona vo huma ximandla-mandla. Sweswo swi endla leswaku lava va nga ni swa le mandleni, va kuma rifuwo ro tala.

Makhwati Ya Hela

Ku ringanyetiwa leswaku vaaki lava endlaka 80 wa tiphesente laha Afrika va sweka hi tihunyi. Ku tlula kwalaho, magazini wa Afrika Dzonga wa Getaway wu ri: “Nhlayo ya vaaki eAfrika yi engeteleka hi rivilo lerikulu [naswona] nhlayo ya vanhu lava rhurhelaka emadorobeni yi le henhla ku tlula matiko hinkwawo ya misava.” Hikwalaho ka sweswo, ndhawu leyi nga ekusuhi ni madoroba lamakulu eSahel, ndhawu leyi nga kumiki mpfula yo tala le mpfungwe wa le dzongeni wa Mananga ya Sahara yi tsemeleriwe mirhi ku ringana kwalomu ka 100 wa tikhilomitara matlhelo hinkwawo. Mirhi yoleyo a yi ngo tsemeleriwa mahala. Profesa Samuel Nana-Sinkam u ri: ‘Vaaki vo tala va le Afrika va onha mbango wa vona ntsena leswaku va kota ku hanya.’

Kambe a swi tano eAmerika Dzonga. Hi xikombiso, le Brazil ku ni tikhampani ta 7 600 leti tsemaka mirhi emakhwatini. To tala ta tona ti lawuriwa hi tikhampani to tala leti kumekaka ematikweni hinkwawo ya misava. Khampani leyi tsemaka mirhi yi nga xava murhi wa mahogany hi ntsengo wa kwalomu ka R200. Kambe, loko vaxavisi ni van’wamabindzu va sungula ku wu tirhisa ku endla bindzu, murhi wolowo wu ta va se wu durha R850 000, wu nga si fika laha ku navetisiwaka fanichara kona. A swi hlamarisi leswi murhi wa mahogany wu vitaniwaka xihlovo xa rifuwo.

Ku vulavuriwe ngopfu hi ta ku hela ka makhwati ya le Brazil. Swifaniso swa sataliti swi kombisa leswaku ndhawu leyi endlaka 20 000 wa swikwere khilomitara ya makhwati ya le Brazil yi onhiwile lembe ni lembe exikarhi ka 1995 na 2000. Magazini wa Veja wa le Brazil wu ri: “Mpimo lowu chavisaka lowu makhwati ma helaka ha wona wu kombisa leswaku makhwati lama ringanaka ni rivala ra mintlango ya bolo ma nyamalala eka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta nhungu.” Phela, ku vikiwa leswaku United States yi ri yoxe yi kume mirhi ya mahogany ya le Brazil leyi endlaka 70 wa tiphesente hi lembe ra 2000.

Ku endleka leswi fanaka ni le tindhawini tin’wana ta misava. Hi xikombiso, le Mexico ku tsemeleriwe hafu ya makhwati ni swihlahla emalembeni ya 50 lama hundzeke. Ya chavisa ndlela leyi makhwati ma helaka ha yona le Philippine. Tiko leri ri lahlekeriwa hi makhwati lama endlaka 100 000 wa tihekitara lembe ni lembe naswona hi 1999 ku ringanyetiwe leswaku loko swo fambisa xisweswo, endzhaku ka malembe ya khume ku ta va ku hele makhwati yo tala ngopfu.

Swi nga teka 60 ku ya eka 100 wa malembe leswaku murhi lowu tsindziyeleke wu wupfa kasi wu tsemiwa hi timinete ti nga ri tingani ntsena. Xana swi fanele swi hi hlamarisa leswi nhova ya hina yi helaka?

Ku Khukhuleka Ka Misava

Loko ku tsemeleriwa mirhi, misava ya le henhla leyi nga sirhelelekangiki yi kukuriwa hi moya kumbe ku khukhuriwa hi mati. Leswi endlekaka kwalaho swi vuriwa nkhukhulo wa misava.

Hi ntumbuluko misava ya khukhuleka naswona sweswo a swi na khombo—kambe swi va ni khombo loko vanhu va nyanyisa xiyimo hi ku nga yi khathaleli kahle misava. Hi xikombiso, magazini wa China Today wu vula leswaku swihuhuri swin’we ni swin’wana swo tanihi ku tsemeleriwa ka swihlahla ni madyelo lama kutsiwaka ngopfu, “swi engetela” tindhawu leti ku nga ha miriki nchumu eka tona. Hakanyingi tindhawu to tano leti nga ha riki na nchumu leti vonakaka emalembeni ya sweswinyana ti endle leswaku swifundzha swa le vupela-dyambu ni le n’walungu-vupela-dyambu bya Chayina swi hlaseriwa hi mimoya yo titimela leyi humaka eSiberia, leyi hungaka eswifundzheni sweswo. Mimoya yoleyo yi kukule sava lera xitshopana ni ritshuri yi famba na rona ku ya fika eKorea ni le Japani. Sweswi a ka ha mili nchumu endhawini yin’wana ya le Chayina leyi endlaka kwalomu ka 25 wa tiphesente.

Tindhawu ta mananga ta Afrika na tona ti onhake hi ndlela leyi fanaka. Africa Geographic, yi ri: “Varimi va onhe misava ya le henhla hi ku tsemelela swihlahla leswaku va ta byala mavele.” Ku ringanyetiwa leswaku loko ku tsemeleriwe makhwati enhoveni, ndhawu ya kona yi lahlekeriwa hi 50 wa tiphesente ta misava yo nona ku nga si hela ni malembe manharhu. Hikwalaho magazini wolowo wa engetela: “Se ku onhiwe ndhawu leyikulu ngopfu naswona ka ha ta onhaka yin’wana leyikulu tanihi leswi etindhawini tin’wana varimi va nga ha kumiki ntshovelo wo nyawula.”

Ku vuriwa leswaku Brazil ri lahlekeriwa hi misava leyi endlaka tithani ta 500 wa timiliyoni lembe ni lembe hikwalaho ka ku khukhuleka ka misava. Le Mexico Ndzawulo ya Mbango ni Rifuwo ra Ntumbuluko yi vula leswaku 53 wa tiphesente ta ndhawu leyi nga riki na mirhi, 59 wa tiphesente ta ndhawu ya makhwati ni 72 wa tiphesente ta ndhawu ya swihlahla, ti hlaseriwa hi nkhukhulo wa misava. Xiviko xa Nongonoko wa Nhluvuko wa Nhlangano wa Matiko xi vula leswaku loko ku kambisisiwa rungula leri hinkwaro “tindhawu leti endlaka kwalomu ka mbirhi xa nharhu leti ku rimiwaka eka tona ti hlaseriwe hi nkhukhulo. Hikwalaho ka sweswo, ntshovelo a wa ha nyawuli kasi vanhu lava lavaka leswi tshoveriwaka va engeteleka.”

Mati I Ya Risima Kambe Swa Tika Ku Ma Kuma

Munhu a nga hanya kwalomu ka n’hweti a nga dyi nchumu kambe a ngo hanya vhiki ntsena loko a nga nwi mati. Hikwalaho, vatshila va vula leswaku ku hunguteka ka mphakelo wa mati yo tenga ku ta vanga swiphiqo leswikulu emalembeni lama taka. Hi ku ya hi xiviko xa magazini wa Time wa 2002, emisaveni hinkwayo vanhu lava tlulaka biliyoni a va ma kumi mati yo nwa lama tengeke.

Ku ni swivangelo swo hambana-hambana leswi vangaka ku kayivela ka mati. Le Furwa, nthyakiso wu hoxa xandla swinene naswona swi vonaka onge wa ha ta ya emahlweni wu karhata. Le Figaro ri ri: “Milambu ya le Furwa yi thyake ngopfu.” Van’wasayense va kume leswaku xiphiqo lexi xi vangiwa hi munyu lowu khulukelaka emilambyeni, lowu humaka eka manyoro lama tirhisiwaka hi varimi. Phepha-hungu rero, ri ri: “Milambu ya le Furwa yi chele tithani ta 375 000 ta munyu eAtlantic hi 1999, mpimo lowu wu phindheke kambirhi eka wa 1985.”

Swi tano ni le Japani. Leswaku ku kumeka swakudya leswi ringaneke etikweni rero, Yutaka Une, loyi a nga murhangeri wa nhlangano wa vuhlayiseki wa vatirhi va ku tirhandzela u vula leswaku “varimi va boheke ku tirhisa manyoro ya tikhemikhali ni swidlaya-switsotswana leswaku va kota ku kuma mpimo wa swakudya leswi tiko ri swi lavaka.” Sweswo swi endle leswaku ku thyakisiwa mati ya le hansi ka misava—leswi IHT Asahi Shimbun ya le Tokyo yi swi vulaka “xiphiqo lexikulu etikweni hinkwaro ra Japani.”

Phepha-hungu ra Reforma ri vika leswaku le Mexico, mavabyi lama endlaka 35 wa tiphesente “ma vangiwa hi swilo swa mbango.” Ku tlula kwalaho, nkambisiso lowu endliweke hi holobye wa ta rihanyo wu paluxe leswaku “muaki un’we eka va mune a nga na rona fambiselo ra nkululo; vanhu vo tlula nhungu wa timiliyoni va ka mati eswihlobyeni, emilambyeni, emativeni kumbe eswinambyanini; naswona vanhu vo tlula miliyoni va tiseriwa mati hi tilori ta mati.” A swi hlamarisi leswi vavabyi vo ringana 90 wa tiphesente va le Mexico lava nga khomiwa hi vuvabyi bya nchuluko ku ehleketiwaka leswaku byi vangiwa hi mati lama thyakeke!

Magazini wa Veja wa le Brazil, wu ri: “Le mabuweni ya Rio ku ni dyambu leri vavulaka, sava ro basa ni lwandle ra wasi. Nakambe ku ni switsongwatsongwana leswi kumekaka emarhumbyini naswona nkarhi ni nkarhi ku halaka tioyili.” Sweswo swi vangiwa hileswi swihambukelo swo tlula 50 wa tiphesente swa le Brazil swi khulukelaka emilambyeni, emativeni ni le lwandle hi ku kongoma. Sweswo swi vanga leswaku ku va ni ku kayivela lokukulu ka mati yo tenga. Milambu leyi nga edorobeni lerikulu ra Brazil ku nga São Paulo, yi thyake ngopfu lerova mati ma landziwa eka mpfhuka wa 100 wa tikhilomitara ku suka edorobeni.

Ematikweni man’wana, ku fana ni le Australia, ku kayivela ka mati ku vangiwa hi fambiselo leri vuriwaka ku fumbana ka munyu. Eka makume ya malembeni lama hundzeke, vini va masimu a va khutaziwa ku tshetsha masimu ya vona leswaku va ta byala mavele. Tanihi leswi a ku nga ri na mirhi ni mabyanyi yo tala leswi a swi ta tswonga mati ya le hansi ka misava, mati lama nga tala munyu ma sungule ku pfelela. Nhlangano wa Matiko lama Khomisaneke hi ta Sayense ni Nkambisiso wa Vumaki wa le Australia ([Australia’s Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation] CSIRO) wu ri: “Ndhawu leyi endlaka 2,5 wa timiliyoni ta tihekitara se yi ni munyu wo tala. Yo tala ya ndhawu yoleyo a yi humesi ntshovelo wo tala wa tiko ra Australia.”

Van’wana va anakanya leswaku loko vaveki va milawu va le Australia a va lo endla milawu leyi nga ta vuyerisa vanhu ku nga ri yo hlongorisa mali, swi nga endleka a va ta va va xi hlurile xiphiqo lexi xa munyu. Hugo Bekle wa Yunivhesiti ya Edith Cowan le Perth, eAustralia u ri: “Tihulumendhe ti byeriwe ku sukela hi 1917 leswaku masimu ya koroni a ma ri khombyeni ro hlaseriwa hi munyu. Swi tivisiwe hi va-1920 leswaku vuyelo bya ku tsemeleriwa ka mirhi byi ta va byihi, naswona Ndzawulo ya Vurimi yi swi amukerile hi va-1930 leswaku ku ta va ni vuyelo byihi loko ko tsemeleriwa mirhi. Ku endliwe xiviko xa ntshima xi nyikiwa Hulumendhe [ya Australia] hi nhlangano wa CSIRO hi 1950, . . . kambe tihulumendhe ti hambete ti honisa switsundzuxo leswi kutani ti teka van’wasayense onge a va ti rhandzi.”

Vutomi Bya Vanhu Byi Le Khombyeni

A swi kanakanisi leswaku swilo swo tala leswi vanhu va swi endleke, va swi endle hi xikongomelo lexinene. Kambe hakanyingi a hi tivi swo tala hi mbango lerova a hi swi koti ku vona leswaku leswi hi swi endlaka swi ta va ni vuyelo byihi. Vuyelo bya kona a byi chavisa swinene. Tim Flannery, mukongomisi wa Muziyamu ya le Dzongeni wa Australia, u ri: “Se hi onhe vutomi swinene lerova hi hoxe misava leyi hi hanyaka eka yona ekhombyeni, xisweswo ni vutomi bya hina byi le khombyeni.”

Xana xi nga tlhantlhiwa njhani xiphiqo lexi? Xana vanhu va ta kala va wu khoma kahle mbango? Xana Misava yi nga ponisiwa hakunene?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Thonsi Rin’wana Ni Rin’wana Ra Mati I Ra Nkoka

Magoza ma nga ri mangani ma nga hlayisa mati yo tala.

● Lunghisa tiphayiphi leti pfutaka.

● U nga pfuleli xawara nkarhi wo leha.

● Pfala mati loko u ri karhi u tsemeta malepfu kumbe u hlamba meno.

● Tirhisa mathawula yo hlamba ha wona kambirhi kumbe kanharhu u nga si ma hlantswa nakambe.

● Rindza ku kondza u va ni swiambalo swo tala leswi thyakeke hi kona u swi hlantswaka hi muchini. (Swi tano ni hi michini yo hlantswa swibya.)

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Loko Ma Nga Tlangisiwi, Ma Nge Kayiveli

● Hambileswi Australia ri nga tiko-nkulu leri kayivelaka mati ngopfu, kambe 90 wa tiphesente ta mati yo cheleta ma “fambisiwa hi migerho,” ku vike The Canberra Times. Leri i endlelo leri “a ri tirhisiwa loko vafumi va tihanyi va le Egipta va ha aka tiphiramidi.”

● Emisaveni hinkwayo xiringaniso xa mati lama tirhisiwaka hi munhu un’we (ku katsa ni mati lama tirhisiwaka hi vurimi ni vumaki) i 550 000 wa tilitara hi lembe. Hambiswiritano, le Amerika N’walungu, ku tirhisiwa kwalomu ka 1 600 000 wa tilitara hi lembe. Khale ka riphabliki ra Rhaxiya ri tirhisa mpimo lowukulu ngopfu lowu tlulaka 5,3 wa timiliyoni ta tilitara hi munhu lembe ni lembe.

● Magazini wa Africa Geographic wu kambisise leswaku tiko ri lava ndhawu yo tanihi kwihi yo rima leswaku ri ta kota ku humesa swakudya leswi lavekaka. Hi ku ya hi magazini wolowo, hi xiringaniso, munhu un’wana ni un’wana laha Afrika Dzonga u lava 4,0 wa tihekitara hi lembe leswaku vanhu hinkwavo va le Afrika Dzonga va ta kuma swakudya leswi lavekaka hi lembe. Kambe, tiko ri kota ku tirhisa ndhawu leyi endlaka 2,4 wa tihekitara ntsena eka munhu ha un’we.

[Xihlovo Xa Kona]

© Jeremy Hartley/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ndhawu leyi nga ha riki na swihlahla eSahel le Burkina Faso. Ndhawu leyi a yi ri ni mirhi yo tala ngopfu emalembeni ya 15 lama hundzeke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Ku tsemiwa ni ku hisiwa ka mirhi swi herisa makhwati eCameroon

[Xihlovo Xa Kona]

© Fred Hoogervorst/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Ku thyakisiwa ka moya hi mimovha ka ha ri xiphiqo lexikulu le United States

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8, 9]

Le Brazil ku herisiwe nhova leyi endlaka 20 000 wa swikwere khilomitara lembe ni lembe exikarhi ka 1995 na 2000

[Xihlovo Xa Kona]

© Ricardo Funari/SocialPhotos.com

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Xihlovo lexi vanhu a va kuma mati eka xona le Indiya xi thyakisiwe hi lava a va fuwe ti-“prawn”

[Xihlovo Xa Kona]

© Giacomo Pirozzi/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Vanhu lava tlulaka tibiliyoni timbirhi va hanya hi tidolara tinharhu kumbe ku ya ehansi hi siku

[Xihlovo Xa Kona]

© Caroline Penn/Panos Pictures