Laha Swiphiqo Swi Nga Swikulu
MARY loyi a tshamaka eUnited States, u sungula siku rakwe hi ku nghena exawareni, a hlamba meno yakwe mati ma ri karhi ma halaka epompini, a gwedlha mati ya xihambukelo ivi endzhaku ka sweswo a hlamba mavoko. Hambi ku ri emahlweni ko va a fihlula, a nga ha tirhisa mati yo tala lerova ma nga tata bavhu leri tolovelekeke. Loko ri pela, Mary, ku fana ni van’wana vo tala lava tshamaka eStates, u va a tirhise tilitara leti tlulaka 350 ta mati, lama eneleke ku tata bavhu kambirhi ni hafu. Eka yena mati lama tengeke ma tele, ma kumeka hi ku olova epompini leyi nga kwala nyongeni. Minkarhi hinkwayo ma kumeka; a nga kali a karhateka ha wona.
Dede loyi a tshamaka eAfrika Vupela-dyambu, u langutane ni xiyimo lexi hambaneke. U pfuka nimixo swinene, a ambala, a dzenengela xibya lexikulu xa mati ivi a famba nhungu wa tikhilomitara a kongoma enambyeni wa le kusuhi. Loko a ri kwale wa hlamba, a tata xibya hi mati ivi a tlhelela ekaya. Endlelo leri ra siku na siku ri heta kwalomu ka mune wa tiawara. Eka awara leyi tlhandlamaka, u tengisa mati leswaku a dlaya switsongwatsongwana ivi a ma chela eka swibya swinharhu—man’wana i ya ku nwa, man’wana ma ta tirhiseriwa swa muti kasi laman’wana hi lawa a nga ta hlamba ha wona nimadyambu. Swiambalo leswi lavaka ku hlantswiwa swi fanele ku hlantswiwa enambyeni.
Dede u ri: “Ku kala ka mati ka hi dlaya. Loko u hete hafu ya mixo hinkwawo u kelela mati, xana ku sale nkarhi wo tanihi kwihi wa ku rima kumbe ku endla mintirho yin’wana?”
Xiyimo xa Dede a hi lexi nga tolovelekangiki. Hi ku ya hi World Health Organization (WHO), mpimo wa nkarhi lowu hetiwaka lembe na lembe hi mintshungu ya vavasati ni vana eku keleleni ni le ku rhwaleni ka mati ku suka etindhawini leti ma kumekaka eka tona, leti hakanyingi ti thyakeke, wu tlula malembe ya khume ra timiliyoni!
Van’wana Va Na Wona, Van’wana A Va Na Wona
Kutani hambiloko ku ri ni mati yo tala lama tengeke emisaveni hinkwayo, a ma aviwi hi ndlela leyi ringananaka. Lexi i xiphiqo xo sungula lexikulu. Hi xikombiso, vativi va sayense va vula leswaku hambileswi Asia ri nga na 36 wa tiphesente ta mati lama tateke mativa ni milambu emisaveni hinkwayo, tiko-nkulu leri ri ni 60 wa tiphesente ta vanhu lava nga kona emisaveni hinkwayo. Ku hambana ni sweswo, Nambu wa Amazon wu na 15 wa tiphesente ta mati lama nga emilambyeni emisaveni hinkwayo, kambe i 0,4 wa tiphesente ta vanhu eka lava nga kona emisaveni hinkwayo, lava tshamaka ekusuhi na wona lerova va nga kota ku ma tirhisa. Mpfula na yona a yi ni hi ndlela leyi ringaneke. Tindhawu tin’wana ta misava ti tshama ti omile; hambiloko tin’wana ti nga tshami ti omile minkarhi hinkwayo, minkarhi yin’wana ti hlaseriwa hi dyandza.
Vatshila vo hlayanyana va anakanya leswaku vanhu va nga ha vanga ku cinca ko karhi eka maxelo ku katsa ni ndlela leyi mpfula yi naka ha yona. Ku herisiwa ka makhwati, ku rima nsimu ku tlula mpimo ni ku dyisa swifuwo endhawini yin’we ku tlula mpimo, hinkwaswo leswi swi endla leswaku misava yi sala yi nga ha ri na nchumu. Van’wana va vula leswaku loko sweswo swi humelela, vuandlalo bya misava byi tlherisela ku hisa ka dyambu emoyeni. Vuyelo bya kona: Moya wu sungula ku hisa, mapapa ma hangalaka naswona ku na ka mpfula ka hunguteka.
Misava leyi nga riki na nchumu na yona yi nga vanga ku hunguteka ka ku na ka mpfula, hikuva mpfula yo tala leyi naka emakhwatini i mati lama sunguleke hi ku va nkahelo lowu humaka eka swimilana hi swoxe—ematlukeni ya mirhi ni le ka swimilana leswitsongo. Hi marito man’wana, swimilana swi tirha tanihi xiponci lexikulu lexi tswongaka ni ku hlayisa mati ya mpfula. Loko ko susiwa mirhi ni swimilana leswitsongo, swi ta endla leswaku ku kumeka mati matsongo lama vumbaka mapapa ya mpfula.
Leswaku swiendlo swa munhu swi khumba ndlela leyi mpfula yi naka ha yona hi mpimo wo tanihi kwihi i mhaka leyi ku kanerisaniwaka ha yona; ka ha ri ni ndzavisiso wo tala lowu faneleke wu endliwa. Kambe ntiyiso i wun’we: Ku pfumaleka ka mati i kukulu. Banki ya Misava yi vula leswaku ku pfumaleka loku ka mati se ku xungeta ikhonomi ni rihanyo ra vanhu va matiko ya 80. Nakambe ana se 40 wa tiphesente ta vaaki emisaveni hinkwayo—vanhu lava tlulaka magidi mambirhi ya timiliyoni—a va na wona mati lama tengeke kumbe mbhasiso.
Loko ma langutane ni ku pfumaleka ka mati, hakanyingi matiko lama nga ni swa wona ma swi kota ku kuma ndlela yo papalata khombo. Ma aka madamu, ma tirhisa maendlelo yo durha swinene leswaku ma basisa mati lama tirhisiweke kumbe ku susa munyu eka mati yo huma elwandle. Matiko lama sweleke a ma na tona tindlela to tano. Hakanyingi ma boheka ku ava mati lama tengeke hi ku ringanisela, leswi swi nga ha kavanyetaka nhluvuko ni ku hunguta swakudya leswi humesiwaka kumbe ku tlhela ma tirhisa mati lama nga tengisiwangiki, leswi vangaka ku hangalaka ka vuvabyi. Tanihi leswi swilaveko swa mati swi yaka swi kula etindhawini hinkwato, swi tikomba onge ku ta va ni ku pfumaleka lokukulu ka mati enkarhini lowu taka.
Lembe-xikhume Ra Ntshembo
Hi November 10, 1980, Nhlengeletano-nkulu ya Nhlangano wa Matiko yi vulavule handle ko tipfinyinga malunghana ni ku ta ka “Lembe-xikhume Ra Mphakelo Wa Mati Yo Nwa Ni Mbhasiso eMatikweni Hinkwawo.” Nhlengeletano leyi yi vule leswaku pakani ya yona a ku ri leswaku hi lembe ra 1990 mati lama tengeke ni mbhasiso swi va swi kumeka hi ku helela eka vanhu hinkwavo lava tshamaka ematikweni lama hluvukaka. Eku heleni ka lembe-xikhume, kwalomu ka 594 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi ya tirhisiwile leswaku mati lama baseke ma yisiwa eka vanhu lava tlulaka gidi ra timiliyoni ni le ka swilo leswi tirhisiwaka eku cukumeteni ka nkululo, eka vanhu lava tlulaka 750 wa timiliyoni—nhluvuko lowu tsakisaka hakunene.
Hambiswiritano, ku humelela loku ku onhiwe hi ku engeteleka ka vaaki va 800 wa timiliyoni ematikweni lama hluvukaka. Xisweswo hi 1990, a ka ha sale vanhu lava tlulaka gidi ra timiliyoni lava pfumalaka mati lama tengeke ni mbhasiso lowu faneleke. Ku hluleka loku a swi tikomba ku ri ku phindha marito lama vuriweke hi hosikati eka Alice, lama nga ebukwini ya mintsheketo ya vana leyi nge Through the Looking-Glass: “Leswaku u tshama u ri laha u nga kona, u fanele u tsutsuma hi matimba ya wena hinkwawo. Loko u lava ku fika endhawini yin’wana, u fanele u tsutsuma hi rivilo leri engetelekeke kambirhi eka lero sungula!”
Ku sukela hi 1990, nhluvuko lowu endliweke ku antswisa xiyimo xa lava pfumalaka mati ni mbhasiso lowunene a wu nga “nyawuli,” hi ku vula ka WHO. Sandra Postel, khale ka xandla xa muungameri wa ndzavisiso wa Worldwatch Institute, u tsarile a ku: “I mhaka yo biha swinene ku vona leswaku xiphiqo lexikulu xa rihanyo eka vanhu va 1,2 wa magidi ya timiliyoni i ku ka va nga swi koti ku nwa mati ivi va nga vi ekhombyeni ro hlaseriwa hi vuvabyi kumbe rifu. Xivangelo a hi ku pfumaleka ka mati kumbe ku pfumaleka ka thekinoloji leyi faneleke, ematshan’weni ya sweswo, xivangelo i ku pfumaleka ka ku tiyimisela exikarhi ka vanhu ni van’watipolitiki leswaku ku lulamisiwa swiphiqo leswikulu swa swisiwana. Swi nga ha lava mali leyi engetelekeke ya kwalomu ka 36 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara [160 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi] hi lembe, leyi hi xiringaniso yi ringanaka ni mune wa tiphesente ta mali leyi tirhiseriwaka swa nyimpi emisaveni hinkwayo, leswaku vanhu hinkwavo va kuma leswi vunyingi bya hina sweswi hi swi kumaka hi ku olova—mati yo nwa lama baseke ni tindlela leti baseke to cukumeta thyaka.”
Ku Andza Ka Vanhu, Ku Kula Ka Swilaveko
Ku aviwa ka mati hi ndlela leyi nga ringaniki ku nyanyisiwa hi xiphiqo xa vumbirhi: Tanihi leswi vaaki va engetelekaka swi endla leswaku xilaveko xa mati na xona xi kula. Xiyimo xa ku na ka mpfula emisaveni hinkwayo xi tshama xi ri lexi fanakanyana, kambe vaaki va engeteleka. Eka lembe-xidzana leri ku tirhisiwa ka mati ku andze kambirhi naswona van’wana va ringanyeta leswaku ku nga ha engeteleka nakambe ku nga si hela malembe ya 20.
Kavula, ku andza ka nhlayo ya vanhu a ku koxi ntsena mati yo nwa lama engetelekeke kambe ni swakudya leswi engetelekeke. Hilaha ku fanaka, leswaku ku humesiwa swakudya, ku laveka mati yo tala swinene. Hambiswiritano, vurimi byi fanele byi avelana mati ni tindhawu ta vumaki swin’we ni vanhu. Tanihi leswi madoroba ni tindhawu ta vumaki swi yaka swi andza, vurimi hakanyingi bya lahlekeriwa. Muendli un’wana wa ndzavisiso wa vutisa: “Xana swakudya swi ta huma kwihi? Xana hi nga swi kotisa ku yini ku fikelela swilaveko swa vanhu va khume ra magidi ya timiliyoni loko hi tsandziwa hi ku fikelela swilaveko swa ntlhanu wa magidi ya timiliyoni naswona entiyisweni hi ri karhi hi tekela vurimi mati?”
Hakanyingi ku engeteleka ka vanhu ku humelela ematikweni lama hluvukaka, laha hakanyingi mati ana se ma kalaka swinene. Lexi vavisaka, matiko lawa a ma swi koti ku lulamisa xiphiqo xa mati hikuva a ma na mali kumbe vutivi bya thekiniki.
Nthyakiso
Ku engetela eka swiphiqo swa ku kayivela ka mati ni swilaveko swa vaaki lava engetelekaka, ku ni xiphiqo lexi yelanaka na swona: nthyakiso. Bibele yi vulavula hi “nambu wa mati ya vutomi,” kambe milambu yo tala namuntlha i milambu ya rifu. (Nhlavutelo 22:1) Hi ku ya hi ndzinganyeto wun’wana, mpimo wa mati ya thyaka—ya le kaya ni le tindhawini ta vumaki—lama khulukelaka emilambyeni ya misava hinkwayo lembe na lembe wu fika eka 450 wa tikhubiki khilomitara. Milambu ni swinambyana swo tala swi thyakisiwe ku sukela emasungulweni ku ya fika emakumu ka swona.
Ematikweni lama hluvukaka emisaveni hinkwayo, nkululo lowu nga tengisiwangiki wu thyakisa kwalomu ka nambu wun’wana ni wun’wana lowukulu. Nkambisiso lowu endliweke eka 200 wa milambu leyikulu ya le Russia wu kombise leswaku milambu ya 8 eka ya 10 yi ni mpimo lowukulu wa switsongwatsongwana leswi nga ni khombo. Milambu ni tindhawu ta mati leti nga ehansi ka misava ta matiko lama hluvukeke swinene, hambiloko yi nga thyakisiwi hi nkululo, hakanyingi yi thyakisiwa hi tikhemikhali leti nga ni chefu, ku katsa ni leti humaka eka swinonisi swa vurimi. Eswiphen’wini swo tala swa misava, matiko lama nga ekusuhi ni lwandle ma halatela nkululo lowu nga tengisiwangiki ematini lama nga kusuhi ni vugima-lwandle, ma thyakisa timbuwa ta malwandle ku tlula mpimo.
Xisweswo, nthyakiso wa mati i xiphiqo xa misava hinkwayo. Xibukwana xa Audubon Society lexi nge Water: The Essential Resource, loko xi katsakanya xiyimo lexi xi ri: “N’we-xa-nharhu xa vanhu va karhatiwa hi mavabyi lama nga horiki kumbe ku tsana loku vangiwaka hi mati lama nga tengangiki; vanhu van’wana lava endlaka xiphemu xa n’we-xa-nharhu va xungetiwa hi ku cheriwa ka tikhemikhali ematini leti vuyelo bya tona lebyi humelelaka endzhaku ka nkarhi wo leha byi nga tivekiki.”
Mati Lama Nga Riki Manene, Rihanyo Leri Nga Riki Rinene
Loko Dede, la boxiweke eku sunguleni, a vule leswaku “ku kala ka mati ka hi dlaya,” a a vulavula hi ndlela yo fanekisela. Kambe, ku pfumaleka ka mati lama baseke, lama tengeke, swa dlaya hakunene. Eka yena swin’we ni vanhu va timiliyoni lava fanaka na yena, a ku na ndlela yin’wana handle ka ku tirhisa mati lama humaka eswinambyanini ni le milambyeni leyikulu, leyi hi ntolovelo yi fanaka ni minkululo leyi khulukaka erivaleni. A swi hlamarisi leswi hi ku ya hi WHO, ku faka n’wana un’we eka tisekene tin’wana ni tin’wana ta nhungu hikwalaho ka mavabyi lama fambisanaka ni mati!
Ematikweni lama hluvukaka, hi ku ya hi magazini wa World Watch, 80 wa tiphesente eka mavabyi hinkwawo ma hangalasiwa hi ku nwa mati lama nga ni khombo. Switsongwatsongwana leswi hanyaka ematini ni nthyakiso swi dlaya vanhu va 25 wa timiliyoni lembe na lembe.
Mavabyi lama dlayaka lama fambisanaka ni mati—ku katsa ni nchuluko, kholera ni thayifodi—ma dlaya vanhu vo tala eTindhawini to hisa. Hambiswiritano, mavabyi lama vangiwaka hi mati a ma kumeki ntsena ematikweni lama hluvukaka. Hi 1993, le United States, vanhu va 400000 va khomiwe hi vuvabyi eMilwaukee, le Wisconsin, endzhaku ka loko va nwe mati lama humaka epompini lama a ma ri ni xitsongwatsongwana lexi a xi nga dlayiwi hi chlorine. Hi lembe rero, switsongwatsongwana leswi nga ni khombo swi nghene eka mimphakelo ya mati ya le madorobeni man’wana eUnited States—Washington, D.C.; Doroba-nkulu ra New York; ni ra Cabool leri kumekaka le Missouri—swi sindzisa vaaki leswaku va virisa mati lama a ma huma etipompini ta vona.
Ku Tirhisa Mati Ya Milambu Yin’we
Swiphiqo leswi fambisanaka ni ku pfumaleka ka mati, swilaveko swa xihatla swa vaaki lava engetelekaka ni nthyakiso lowu vangaka vuvabyi, hinkwaswo i swilo leswi nga vangaka ku tshwukiselana mahlo ni madzolonga. Phela, mati a hi nchumu wo titsakisa ha wona. N’watipolitiki wa le Spain loyi a a khome ku tika hikwalaho ka swiphiqo swa mati u te: “A ka ha ri xiphiqo xa ikhonomi ntsena, kambe i xa ku lwela ku hanya.”
Xiphiqo lexikulu lexi vangaka ku tshwukiselana mahlo i ku tirhisa mati ya milambu yin’we. Hi ku ya hi Peter Gleick, muendli wa ndzavisiso eUnited States, vanhu lava endlaka 40 wa tiphesente eka vaaki va misava, va tshama ekusuhi ni madamu ya milambu ya 250, leyi mati ya yona ma tirhisiwaka hi matiko yo hlayanyana. Milambu ya Brahmaputra, Indus, Mekong, Niger, Nile na Tigris, wun’wana ni wun’wana wa yona wu khuluka wu tsemakanya matiko yo tala—matiko lawa ma lavaka ku koka mati yo tala eka milambu leyi hilaha ma nga kotaka hakona. Ana se timholovo ti ve kona.
Tanihi leswi swilaveko swa mati swi yaka swi kula, ku tshwukiselana mahlo ko tano ku ta engeteleka. Xandla xa muungameri wa Banki ya Misava eka Environmentally Sustainable Development u vhumba a ku: “Tinyimpi to tala eka lembe-xidzana leri a ti ri malunghana ni oyili, kambe tinyimpi ta lembe-xidzana leri taka ti ta vangiwa hi ku lwela mati.”
[Box/Pictures on page 7]
Fambelo Ra Molekhuli
A hi landzeleni tindlela leti fambiwaka hi molekhuli yin’we ya mati eka riendzo ra yona leri nga riki na makumu. nxaxamelo wa swifaniso leswi nga laha, leswi longoloxiweke leswaku swi ta fambisana ni nhlamuselo ya kona, wu kombisa yin’wana ya timiriyadi ta tindlela leti molekhuli yin’we ya mati yi ti fambaka leswaku yi tlhelela lomu yi humaka kona.—Yobo 36:27; Eklesiasta 1:7.
Hi ta sungula hi molekhuli leyi nga evuandlalweni bya lwandle.(1) Loko mati ma endla nkahelo hikwalaho ka ku hisa ka dyambu molekhuli ya tlhandluka kukondza yi fikelela madzana yo hlayanyana ya timitara ku suka emisaveni.(2) Sweswi, yi tihlanganisa ni timolekhuli tin’wana ta mati leswaku ti vumba thonsinyana ra mati. Thonsinyana leri ri famba ni moya madzana ya tikhilomitara. Hi ku famba ka nkarhi, thonsinyana leri ri endla nkahelo, kutani, molekhuli yi tlhandluka nakambe kukondza loko eku heteleleni yi hlangana ni thonsi ra mpfula leri kuleke ku ringana leswaku ri wela emisaveni.(3) Thonsi ra mpfula ri wela exintshabyanini swin’we ni magidi ya timiliyoni ta mathonsi man’wana; mati ma khulukela exinambyanini.(4)
Kutani mhofu yi nwa mati exinambyanini, yi kukutlela molekhuli ya hina.(5) Endzhaku ka tiawara ti nga ri tingani mhofu yi halata mitsakamiso ivi molekhuli yi nghena emisaveni laha yi tswongiwaka hi timitsu ta murhi.(6) Ku suka kwalaho molekhuli yi tlhandlukela ehenhla ka murhi naswona eku heteleleni yi endla nkahelo lowu humaka hi le tlukeni ra murhi wu nghena emoyeni.(7) Tanihi le ku sunguleni, yi tlhandlukela ehenhla leswaku yi endla thonsi rin’wana leritsongo. Thonsi leri ri haha ni moya kukondza ri hlangana ni papa leri tikiwaka hi mpfula.(8) Molekhuli ya hina yi tlhela yi na swin’we ni mpfula, kambe enkarhini lowu yi fika enambyeni lowu yi yisaka elwandle.(9) Elwandle yi nga ha tshama magidi ya malembe yi nga si fika evuandlalweni, yi endla nkahelo ni ku tlhela yi rhwarhiwa hi moya nakambe.(10)
Ndzhendzheleko lowu a wu na makumu: Mati ma endla nkahelo ku sukela emalwandle, ma famba ehenhla ka misava, ma na tanihi mpfula ivi ma tlhelela emalwandle. Hi ku endla tano, mati ma hlayisa hinkwaswo leswi hanyaka emisaveni.
[Box/Picture on page 9]
Leswi Kunguhatiweke Ku aka tindhawu to susa munyu.
Tindhawu leti ti susa munyu ematini ya lwandle. Hi ntolovelo leswi swi endliwa hi ku pompiwa ka mati ma nghenisiwa emathankini lama nga riki na moya wo tala laha mati ma hisiwaka kukondza ma vila. Mati ma endla nkahelo naswona ma yisiwa endhawini yin’wana, ma siya swiribyana swa munyu. Endlelo leri ra durha lerova matiko yo tala lama hluvukaka ma nge swi koti ku ri tirhisa.
Ku n’okisa maribye lamakulu ya ayisi. Vativi van’wana va sayense va anakanya leswaku maribye lamakulu ya ayisi lama nga ni mati lama baseke, yo tenga, ma nga kokiwa eAntarctic hi swikepe leswikulu swo koka nhundzu kutani ma n’okisiwa leswaku ku yisiwa mati etindhawini leti omeke eka Hafu ya Misava ya le Dzongeni. Xiphiqo i xin’we: Kwalomu ka hafu ya ribye rin’wana ni rin’wana ra ayisi ri nga n’oka elwandle ri nga si fika laha ri yisiwaka kona.
Ku koka mati eka ti-aquifer. Ti-aquifer i maribye lama nga ni mati lama kumekaka ehansi swinene ka misava. Eka wona ku nga pompiwa mati hambi ku ri emakwandzasini lama omeke swinene. Kambe ku kuma mati lawa swa durha naswona swi hunguta mpimo wa mati eribyeni. Xiphiqo xin’wana: Ti-aquifer to tala ti pfuxeteka ntsena hakatsongo-tsongo—naswona tin’wana, a swi koteki ku ti pfuxeta nikatsongo.
[Picture Credit Line on page 28]
Photo: Mora, Godo-Foto
[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]
Ku ka mati swi nga teka mune wa tiawara siku na siku
[Swifaniso leswi nga eka tluka 28]
Kwalomu ka 450 wa tikhubiki khilomitara ta mati ya thyaka ti khulukela emilambyeni lembe na lembe