Xana Ma Ye Kwihi Mati?

Doroba ra Cherrapunji le Indiya, hi rin’wana ra madoroba lama kumaka mati yo tala ngopfu. Hi tinguva leti nga ni swidzedze, timpfula to halaka kunene hi mpimo wa 9 000 wa timilimitara eswitsungeni swa rona, leswi nga le hansi ka Tintshava ta Himalaya. Hambileswi mhaka leyi yi hlamarisaka swinene, Cherrapunji na rona ri kayivela mati.

TANIHI leswi ku nga sala swimilana switsongo leswi nga hlayisaka mati, loko mpfula yi ri karhi yi na, mati ya kona ma khuluka ma famba hi ku hatlisa. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi se ku hundze mpfula leyi ya swidzedze, mati ma sungula ku kayivela. Robin Clarke, ebukwini yakwe leyi nge Water: The International Crisis, u hlamusele doroba ra Cherrapunji leswaku i “mananga lama kumaka mati yo tala swinene emisaveni.”a

Ekusuhi na Cherrapunji ku na Bangladesh, tiko leri nga ni vanhu vo tala swinene, leri nga ehansi, leri hlaseriwaka swinene hi mati ya timpfula ta swidzedze lama khulukaka ku suka eswintshabyanini leswi nga riki na mirhi swa le Indiya ni swa le Nepal. Hi malembe man’wana, tindhawu to tala ta le Bangladesh ti hlaseriwa hi ndhambi. Kambe loko mati ma vohlile, Nambu wa Ganges wu sungula ku hunguteka, naswona tiko ri sungula ku oma. Vanhu lava tlulaka 100 wa timiliyoni va le Bangladesh va langutana ni xiyimo lexi xo biha, ku nga tindhambhi ni dyandza lembe ni lembe. Leswi nyanyisaka timhaka, hi leswi swihlovo swa kwalaho swi thyakisiweke hi chefu, leyi nga ha vaka yi nghene eka vanhu va timiliyoni.

Le Nukus, eUzbekistan, leyi nga riki ekule ni Lwandle ra Aral, xiphiqo xa kona a hi chefu, kambe i munyu. Khuvi ro basa leri endlaka rikoko loko ri oma ri tsondzela swimila swa ricindha kutani ri kavanyeta ku kula ka swona. Munyu lowu wu fumbana ehenhla ka misava. Xiphiqo lexi xa munyu lowu endlaka rikoko ehenhla ka misava a xi sunguli namuntlha. Ku rima le Mesopotamiya ku sungule ku hunguteka emalembeni ya magidi ya mune lama hundzeke hikwalaho ka xiphiqo lexi fanaka. Ku cheleta ku tlula mpimo endhawini leyi mati ma nga khulukiki kahle swi endla leswaku munyu lowu nga emisaveni wu vungelana ehenhla ka yona. Leswaku ku va ni ntshovelo lowunene, ku fanele ku tirhisiwa mati yo tala layo tenga. Hambiswiritano, misava yoleyo yi hetelela yi nga ha pfuni nchumu—eka switukulwana leswi nga ta landzela.

Xana Mati Lawa Ma Ya Kwihi?

Khombo ra kona, mpfula yo tala yo halaka kunene loko yi na. Mpfula yo tano a yi vangi ndhambi ntsena, kambe yi endla leswaku mati ma khulukela elwandle hi ku hatlisa. Naswona tindhawu tin’wana ti kuma mpfula yo tala kasi tin’wana ti kuma mpfula yitsongo. Doroba ra Cherrapunji a a ri tiveka hi ku vika mpfula leyi tlulaka 26 000 wa timilimitara hi nkarhi wa tin’hweti ta 12, kasi eMananga ya le Atacama en’walungwini wa Chile ku hela malembe yo tala yi nga si na kahle.

Ku tlula kwalaho, vanhu vo tala eka pulanete ya hina va tshama etindhawini leti kayivelaka mati. Hi xikombiso, a va talanga vanhu lava tshamaka etindhawini to hisa ta laha Afrika ni ta le Vupela-dyambu bya Amerika laha mpfula yi naka ngopfu. Mati lama endlaka 15 wa tiphesente ya le Nambyeni wa Amazon ma khulukela eLwandle ra Atlantic, tanihi leswi vanhu va ndhawu yoleyo va nga talangiki, a va tirhisi mati yo tala. Hi hala tlhelo, vanhu van’wana va kwalomu ka 60 wa timiliyoni va tshama aEgipta laha mpfula yi kalaka, naswona mati lawa va ma lavaka va fanele va ma kuma eNambyeni wa Nile lowu yaka wu phya.

Emalembeni lama hundzeke, mati a ma vanga xiphiqo lexikulu. Hi ku ya hi mukambisisi wun’wana, hi 1950 ku hava xifundzha lexi nga tshama xi kayivela kumbe ku heleriwa hi mati emisaveni. Kambe minkarhi yoleyo ya ku khapakhapa ka mati yi hundzile. Etindhawini leti omeke ta le Afrika N’walungu ni le Asiya Xikarhi, mpimo wa mati lawa munhu ha un’we a a ri na wona wu hunguteke ka khume eka leswi a wu ri xiswona hi 1950.

Handle ka ku engeteleka ka vanhu ni ku pfumaleka ka mpfula leyi ringaneke etindhawini to tala leti nga ni vanhu vo tala, xilaveko xa mati xi tlakukile hikwalaho ka swilaveko swin’wana. Emisaveni namuntlha, nhluvuko ni rifuwo swi fambisana ni mphakelo wa mati lowu eneleke.

Mati Ma Ya Ma Laveka Ngopfu

Loko u tshama ematikweni ya vumaki, handle ko kanakana u swi lemukile leswaku tifektri ti le kusuhi ni milambu ya nkoka. Xivangelo xa kona xa olova. Vumaki byi lava mati leswaku byi ta kota ku endla xilo xin’wana ni xin’wana, ku sukela eka tikhompyuta ku ya eka swinsimbana swo manya maphepha. Ku lunghiselela swakudya na kona ku lava mati yo tala. Switichi swa gezi swi lava mati yo tala naswona swi kumeka etlhelo ka mativa kumbe milambu.

Ku laveka mati yo tala eka vurimi. Etindhawini to tala mpfula a yi ni ngopfu kumbe a va swi koti ku tshembela eka yona leswaku va va ni ntshovelo lowunene, hikokwalaho ncheleto wu vonaka wu ri ntlhantlho wo phamela pulanete leyi nga ndlala. Hikwalaho ka leswi swimilana swi lavaka ku cheletiwa, vurimi byi tirhisa mati yo tala lama kumekaka eka pulanete leyi.

Ku engetela kwalaho, se ku tirhisiwa mati yo tala emakaya. Hi va-1990, vaaki vo tala lavantshwa va le madorobeni lava ringanaka 900 wa timiliyoni a va lava mbhasiso lowunene ni mati yo tenga. Swihlovo swa mati swa ntumbuluko, swo tanihi milambu ni mativa, a swa ha ma enerisi madoroba lamakulu. Hi xikombiso, sweswi Doroba ra Mexico ri boheka ku koka mati endhawini leyi nga ekule hi 125 wa tikhilomitara naswona ri ma koka ma tsemakanya tintshava leti tlakukeke kwalomu 1 200 wa timitara. Dieter Kraemer, exivikweni xakwe lexi nga ebukwini leyi nge Water: The Life-Giving Source u vule leswaku ‘va endla matshalatshala hi ku hangalasa tiphayiphi matlhelo hinkwawo; leswaku va tisa mati edorobeni.’

Xisweswo, vumaki, vurimi ni tindhawu ta le madorobeni, hinkwato ti lava mati hi mahlo-ngati. Swilaveko swa vona swo tala swi lulamisiwile, swa sweswinyana, hi ku landza mati lama nga le vuhlayiselweni bya pulanete leyi—ehansi ka misava. Swihlovo swa mati hi swona leswi humesaka mati yo tenga emisaveni. Kambe a swi vuli leswaku a ma nge heli. Vuhlayiselo bya mati lawa byi fana ni mali leyi nga le bankini. U nge tshameli ku humesa mali loko u nga banki yo tala. Ku nga ri khale, va ta langutana ni swiphiqo leswi va swi vangeke.

Ku Tirhisiwa Ka Mati Ya Le Hansi Ka Misava Hi Ndlela Leyinene Ni Yo Biha

Mati ya le hansi ka misava hi lawa hi ma kumaka loko hi cela swihlovo leswi enteke. Xiviko xa Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko lexi nge Groundwater: The Invisible and Endangered Resource xi vika leswaku hafu ya mati lama tirhisiwaka emakaya ni lama ku cheletiwaka ha wona ma huma ehansi ka misava. Tanihi leswi mati ya le hansi ka misava ma nga thyakangiki ngopfu ku fana ni mati ya milambu, mati yo tala lama hi ma nwaka emadorobeni ni le matiko-xikaya ma huma ehansi ka misava. Loko mati lawa ya le hansi ka misava a ma tirhisiwa kahle, a ma nga ta hela tanihi leswi ma engeteriwaka hi mpfula leyi naka kutani ma dzika emisaveni ma ya ehansi. Kambe se i khale vanhu va ri karhi va tirhisa mati yo tala ku tlula lama nga siviwaka hi ndzhendzheleko wa mati.

Leswi swi endla leswaku mati ya le hansi ka misava ma vohla ngopfu, naswona swi endla leswaku swi durha ngopfu kumbe swi nga ha koteki ku ma fikelela. Loko xihlovo xi oma, ikhonomi ni vanhu va va ekhombyeni. Le Indiya makhombo wolawo se ma sungurile. Tanihi leswi swakudya swa vanhu va magidi ya timiliyoni va le timbaleni ta le xikarhi ka China na Indiya swi titshegeke hi mati lama hlayisiweke ehansi ka misava, xiyimo xa kona xa chavisa.

Mati ya le hansi ka misava ma hungutiwe ngopfu hi nthyakiso. Swinonisi swa vurimi, thyaka ra vanhu ni ra swiharhi swin’we ni tikhemikhali ta vumaki swi ya ematini ya le hansi ka misava. Xiviko lexi kandziyisiweke hi World Meteorological Organization xi ri: “Loko vuhlayiselo byebyo bya mati byi thyakisiwa, swi nga teka nkarhi wo leha naswona swi koxa mali yo tala ku ma basisa. Swithyakisi leswi nghenaka hakatsongo-tsongo ehansi ka misava swi nga va ni khombo siku rin’wana. Swi xungeta vanhu.”

Khombo ra kona, mati lama pompiwaka evuhlayiselweni bya mati ya le hansi ka misava ma nga ha hetelela ma onhe yona misava leyi ma pomperiweke ku yi cheleta. Ndhawu leyikulu leyi ya le makwandzasini kumbe ematikweni lama pfumalaka mpfula emisaveni sweswi ma karhatiwa hi munyu lowu endlaka rikoko ehenhla ka misava. Le Indiya ni le United States—ku nga matiko mambirhi lama humesaka swakudya swo tala—ndhawu leyi endlaka 25 wa tiphesente ana se yi onhake ngopfu.

Loko Ma Nga Tlangisiwi, Ma Nge Kayiveli

Hambileswi ku nga ni swiphiqo swo tarisa xileswi, xiyimo a xi nga ta bihisa xileswi loko mati ya risima lama kumekaka eka pulanete leyi a ma tirhisiwa hi vukheta. Hakanyingi ku cheleta swi nga fanelanga swi tlangisa mati lama ringanaka 60 wa tiphesente ma nga si fika eka swimilana. Ku tirhisa mati hi ndlela leyinene—u tirhisa thekinoloji leyi nga kona—swi nga hunguta mati lama tirhisiwaka evumakini hi hafu. Hambi ku ri mati lama tirhisiwaka emadorobeni ma nga ha hunguteka hi 30 wa tiphesente loko tiphayiphi leti boxekeke to lunghisiwa hi xihatla.

Mati ma nga hlayisiwa loko vanhu va tiyimiserile naswona va tirhisa tindlela leti faneleke to ma hlayisa. Xana ku ni xivangelo lexi khorwisaka xa leswaku mati ya risima ya pulanete ya hina ma ta hlayiseriwa vanhu va nkarhi lowu taka? Xihloko xa hina xo hetelela xi ta hi hlamulela xivutiso lexi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

MATI MA ENDLA LESWAKU VUTOMI BYI YA EMAHLWENI

Kahle-kahle swilo hinkwaswo leswi endliwaka hi vumaki swi lava mati yo tala.

◼ Ku endliwa ka thani yin’we ya nsimbi swi nga heta 280 wa tithani ta mati.

◼ Ku endliwa ka khilogiramu yin’we ya phepha swi nga lava mati lama tlulaka 700 wa tikhilogiramu (loko fektri yi nga tirhisi mati lama fanaka hi ku phindha-phindha).

◼ Loko ku endliwa movha le United States, muendli wa mimovha u tirhisa mati lama andzisiweke ka 50 ku tlula ntiko wa movha.

Vurimi byi nga ha tshamela ku lava mati yo tala, ngopfu- ngopfu loko swifuwo swi engeteleka etindhawini ta misava leti pfumalaka mpfula.

◼ Leswaku ku humesiwa khilogiramu yin’we ya nyama ya homu le California, ku laveka 20 500 wa tilitara ta mati.

◼ Ku hlantswa huku yin’we leyi gwitsirisiweke swi lava 26 wa tilitara ta mati.

[Grafu/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

XANA MATI MA TIRHISIWA KWIHI?

Emakaya 10%

Evumakelweni 25%

Eka vurimi 65%

[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

Ku tlangiwa hi timiliyoni ta tilitara ta mati hikwalaho ka ku boxeka ka tiphayiphi letikulu ta mati ni tipompi leti siyiwaka ti ri karhi ti chulula mati

[Xihlovo Xa Kona]

AP Photo/Richard Drew