Xana Mati Ma Kayivela eMisaveni?

“Nchumu wa nkoka lowu nga ta endla leswaku vanhu va hanya naswona ku va ni nhluvuko hi tlhelo ra ntshamisano ni ikhonomi, i mati yo tenga, lama nga dzungiki. Kambe, hi hambeta hi hanya onge mati yo tenga ma tele, a ma heli. Kambe a swi tano.”—KOFI ANNAN, MATSALANA-JENERALA WA NHLANGANO WA MATIKO.

EMALEMBENI ya gidi lama hundzeke, huvo yo hlawuleka yi tshamela ku hlengeletana ninhlikanhi hi Ravumune wun’wana ni wun’wana le dorobeni ra le Spaniya eValencia. Ntirho wa yona i ku tlhantlha swiphiqo leswi khumbanaka ni mati.

Varimi va kwalaho lava rimaka eswitsungeni leswi noneke swa le Valencia va titshege hi ncheleto, kambe ncheleto wu lava mati yo tala—lawa minkarhi hinkwayo ma kayivelaka endhawini leyi ya le Spaniya. Varimi va nga ha yisa xirilo eka huvo ya mati loko va vona onge a va kumi mphakelo wa vona lowu eneleke. Ku lwela mati a hi mhaka leyintshwa, kambe a hi kanyingi nyimpi ya kona yi tlhantlhiwa kahle ku fana ni le Valencia.

Emalembeni lama lavaka ku ringana 4 000 lama hundzeke, ku pfuke nyimpi leyikulu exikarhi ka varisi va lwela xihlovo lexi nga ekusuhi na Bera-xeba eIsrayele. (Genesa 21:25) Ku sukela hi nkarhi wolowo, mati ma ve xiphiqo lexikulu le Middle East. Varhangeri vambirhi lava dumeke va le xifundzheni xexo va vule leswaku mati hi wona ma nga ta endla leswaku va lwa ni Tiko leri va akelaneke na rona.

Ematikweni lama mpfula yi nga niki ngopfu eka wona, mati ma pfuxe timholovo. Nhlamulo yi lo dla: Mati i ya nkoka evuton’wini. Tanihi laha Kofi Annan a vuleke hakona, “mati yo tenga i ya nkoka: a hi nge hanyi handle ka wona. Ku hava lexi nga sivaka mati: a xi kona lexi nga tirhaka ematshan’weni ya wona. Mhaka leyi a yi dyisi byi rhelela: leswi vanhu va swi endlaka swi hoxa xandla swinene eka mpimo ni ntikelo wa mati yo tenga lama kumekaka.”

Namuntlha, ku tlula rini na rini, mpimo ni ntikelo wa mati yo tenga eka pulanete ya hina swi le khombyeni. Hi nga tshuki hi kanganyisiwa hi ku tala ka mati etindhawini tin’wana ta misava.

Mati Ma Hunguteka

Matsalana-nkulu wa Nhlangano wa Matiko la vuriwaka Elizabeth Dowdeswell u te: “Nchumu lowu hlamarisaka ngopfu hi vanhu hi leswaku hi teka swilo swi ri swa nkoka loko swi kala. Hi teka mati ma ri ya nkoka ntsena loko ma hela. Naswona swihlovo swi sungula ku oma ku nga ri ntsena etindhawini leti talaka ku tshama ti omile kambe ni le tindhawini leti mati a ma tshama ma tele eka tona.”

Lava langutanaka ni ku kayivela ka mati siku ni siku va xi twisisa kahle xiphiqo lexi. Asokan, mutirhela-mfumo wa le Madras, eIndiya, u boheka ku vindzuka ka ha sele tiawara timbirhi mixo wun’wana ni wun’wana. U teka mabakiti ya ntlhanu kutani a ya epompini ya mani na mani laha swi n’wi tekaka ntlhanu wa timinete ku ya kona. Tanihi leswi mati ma kumekaka exikarhi ka awara ya mune ni ya tsevu nimixo, u fanele a hatlisa a fola layini. Mati lama a nga ta ma ka hi mabakiti yakwe ma fanele ma heta siku hinkwaro. Maindiya-kulobye yo tala—ni magidi ya timiliyoni ya vanhu van’wana epulaneteni leyi—a va na wona nkateko lowu. A va na tiphayiphi ta mati, milambu kumbe swihlovo ekusuhi ni makaya ya vona.

Abdullah, mufana loyi a tshamaka endhawini ya le Sahel eAfrika, na yena hi un’wana wa vona. Mfungho wa pato lowu kombisaka ximutana xa ka vona wu xi hlamusela tanihi ndhawu ya rihlaza leyi kumekaka emananga; kambe mati ma nyamalale khale swinene, naswona misinya ya kala kwalaho. Abdullah a a tirha ku kela ndyangu wa ka vona mati exihlobyeni lexi nga eka mpfhuka wa kwalomu ka khilomitara.

Etindhawini tin’wana ta misava, ana mati layo tenga se ma kayivela. Xivangelo xa kona xi le rivaleni: Vanhu vo tala va tshama etindhawini leti lavaka ku va makwandzasi kumbe etindhawini leti kumaka mpfula yitsongo, laha ku nga khale mati ma kayivela. (Vona mepe eka tluka 19.) Hi ku ya hi Vandla ra Mbango ra Stockholm, vaaki lava endlaka n’we-xa-nharhu ana va tshama etindhawini leti pfumalaka mati. Naswona xilaveko xa mati—xi tlakuke ku tlula nhlayo ya vaaki hilaha ku phindhekeke kambirhi.

Kasi hi hala tlhelo, mphakelo wa mati a wu engeteleki. Swihlovo swo enta ni mathanki lamantshwa ya mati swi nga pfuna swa xinkarhana, kambe mpimo wa mpfula leyi naka emisaveni ni mpimo wa mati lama hlayisiweke ehansi ka misava a yi cinci. Hikokwalaho, vativi va maxelo va kuma leswaku ku nga si hela 25 wa malembe, mpimo wa mati lama munhu ha un’we a ma kumaka emisaveni wu nga ha hunguteka hi le xikarhi.

Ndlela Leyi Swi Khumbaka Rihanyo Ni Swakudya Ha Yona

Xana vanhu va khumbeka njhani hi ku kala ka mati? Xo sungula, swi vavisa rihanyo ra vona. A swi vuli swona leswaku va ta dlayiwa hi torha; ematshan’weni ya sweswo, mati lama nga basangiki kahle yo sweka ni yo nwa ma nga va vabyisa. Elizabeth Dowdeswell u vula leswaku “kwalomu ka 80 wa tiphesente ta mavabyi hinkwawo ni nhlayo leyi nga ehenhla ka n’we-xa-nharhu xa mafu hinkwawo lama vaka kona ematikweni lama hluvukaka, swi vangiwa hi mati lama thyakeke.” Ematikweni lama hluvukaka lama kumaka mpfula yitsongo, hakanyingi mphakelo wa mati wu thyakisiwa hi thyaka ra vanhu ni vulongo bya swiharhi, swidlaya-switsotswana, swinonisi ni tikhemikhali ta le vumakelweni. Swi nga ha endleka ku ri hava swin’wana leswi mindyangu leyi sweleke yi nga swi endlaka ku basisa mati wolawo handle ko ma tirhisa ma thyakile.

Tanihi laha mimiri ya hina yi lavaka mati leswaku yi humesa thyaka, ku laveka mati yo tala eka mbhasiso lowu faneleke—mati lama vanhu vo tala va nga ma kumiki. Nhlayo ya vanhu lava pfumalaka mati yo tenga yi tlakuke ku sukela eka 2,6 wa magidi ya timiliyoni hi 1990 ku ya eka 2,9 hi 1997. Nhlayo leyi yi le kusuhi swinene ni ku ringana ni ya hafu ya vanhu eka pulanete leyi. Mhaka ya mbhasiso i ya nkoka swinene evuton’wini. Carol Bellamy na Nitin Desai, lava nga swirho swa Nhlangano wa Matiko va lemukisile: “Loko vana va nga ri na wona mati lama faneleke ku nwiwa ni ya mbhasiso, rihanyo ni nhluvuko wa vona swi va ekhombyeni.”

Mati hi wona ma endlaka leswaku ku va ni swakudya. Ina, swimilana swo tala swi cheletiwa hi mpfula, kambe eminkarhini ya sweswinyana, ku tirhisiwa ngopfu ncheleto ku kurisa swibyariwa emisaveni hinkwayo. Namuntlha 36 wa tiphesente ta ntshovelo emisaveni hinkwayo ti titshege hi ncheleto. Kambe ndhawu leyi cheletiwaka yi engeteleke swinene emalembeni ya kwalomu ka 20 lama hundzeke, naswona a yi nga ha cheletiwi kahle ku sukela kwalaho.

Loko mati ma ri kona etipompini hinkwato ta le makaya ya hina niloko hi ri ni fambiselo lerinene ra nkululo, swi nga hi tikela ku kholwa leswaku misava yi kayivela mphakelo lowu eneleke wa mati. Hambiswiritano, hi ta tsundzuka leswaku i 20 wa tiphesente ntsena ta vanhu lava tiphinaka hi vulovolovo byebyo. Laha Afrika vavasati vo tala va heta tiawara ta tsevu va ri karhi va kelela mati—naswona mati ya kona ma va ma thyakile. Vavasati lava va wu tiva kahle ntiyiso lowu wo vava: Mati yo tenga ma kala, naswona swi ya swi nyanya.

Xana thekinoloji yi nga xi lulamisa xiphiqo lexi? Xana mati ma nga hlayisiwa kahle? Xana mati lawa ma ye kwihi? Swihloko leswi landzelaka swi ta hi hlamulela swivutiso leswi.

[Bokisi/Dayagramu leyi nga eka tluka 20]

LAHA MATI YO TENGA MA KUMEKAKA KONA

Kwalomu ka 97 wa tiphesente ta mati lama nga emisaveni ma le malwandle-nkulu naswona ma dzunga lerova a ma nge nwiwi, a ma nge tirhiseriwi vurimi ni vumaki.

Ku ni kwalomu ka tiphesente tinharhu ntsena ta mati yo tenga emisaveni. Kambe, yo tala a ma kumeki hi ku olova, hilaha xikombiso lexi nga laha xi kombisaka hakona.

[Dayagramu]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Lama tshamaka ma ri ayisi ni gamboko 68,7%

Mati ya le hansi ka misava 30,1%

Mativa, milambu ni nhlangasi 0,3%

[Bokisi leri nga eka tluka 21]

SWIPHIQO SWA MATI

◼ NTHYAKISO Le Poland, ku ni ntlhanu wa tiphesente ntsena ta mati lama nga emilambyeni lama baseke lerova ma nga nwiwa, naswona 75 wa tiphesente ta wona ma thyake ngopfu lerova a ma nge tirhisiwi ni le vumakelweni.

◼ MPHAKELO WA LE MADOROBENI Le Doroba-nkulu ra Mexico, leri nga doroba-nkulu ra vumbirhi emisaveni hinkwayo, tindhawu leti nga ni mati, leti phakelaka 80 wa tiphesente ta mati edorobeni hinkwaro, ti le ku omeni. Mati lama tirhisiwaka ma le henhla ka mati lama pfelelaka hi 50 wa tiphesente. Beijing, leyi nga ntsindza wa le China, ri ni xiphiqo lexi fanaka. Mati ya rona ya vohle hi mitara yin’we hi lembe, naswona n’we-xa-nharhu wa mativa ya kona ma omile.

◼ NCHELETO Tshaku lerikulu ra Ogallala le United States ri vohlile naswona swi endle leswaku ncheleto wa le n’walungu-vupela-dyambu bya Texas wu hunguteka hi n’we-xa-nharhu. China na Indiya, ku nga matiko ya vumbirhi ni ya vunharhu hi vukulu eku humeseni ka swakudya, ma langutane ni khombo leri fanaka. Edzongeni wa Indiya, edorobeni ra Tamil Nadu, ncheleto wu endle leswaku tshaku ra mati ri vohla hi 23 wa timitara emalembeni ya khume lama hundzuke.

◼ KU NYAMALALA KA MILAMBU Hi nkarhi wo pfumaleka ka timpfula, nambu lowukulu wa Ganges a wa ha fiki elwandle, tanihi leswi mati ya wona hinkwawo ma hambukisiweke ma nga si fika elwandle. Swi tano ni hi Nambu wa Colorado eAmerika N’walungu.

[Mepe lowu nga eka tluka 19]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

LAHA KU NGA NI MPHAKELO LOWUTSONGO WA MATI

Tindhawu leti kayivelaka mati