Ndhawu Yo Hlawuleka Leyi Nga Ni Swiluva

Hi mutsari wa Xalamuka! eAfrika Dzonga

ENDZHAKU ko hlawula xiputsa xa swiluva swa le Afrika, Carolus Linnaeus, mutivi wa swiluva wa lembe-xidzana ra vu-18 u hlamusele ndhawu leyi swi humaka eka yona tanihi “paradeyisi ya le misaveni, ndhawu leyi vuriwaka Cape of Good Hope, leyi Mutumbuluxi wa Tintswalo a yi sasekiseke hi swihlamariso Swakwe swo xonga swinene.”

Swihlamariso leswi swo xonga swi kumeka endhawini leyi nga le vugima-musi bya Afrika. Vahlapfa va Madutch va thye swimila swa ndhawu yoleyo vito ra fijnbosch, leri vulaka leswaku “swimila leswinene” kumbe “nhova leyinene.” Leswi rito leri nge fijn ri vulaka “vutsongo,” kumbexana a ri kombetela eka matluka ya mpimo lowutsongo ni swimila leswitsongo swin’we ni mirhi yo lala leyi milaka endhawini yoleyo. Hi ku famba ka nkarhi, rito leri nge fijnbosch ri ve “fynbos.” Matluka ya swimila leswi milaka endhawini leyi vuriwaka Fynbos i matsongo naswona ma tsindziyerile, kambe swiluva swa kona swi huma hi mimpimo leyinene, swi ni mivala yo saseka ni swivumbeko swo saseka.

Ndhawu leyi vuriwaka Fynbos yi kumeka laha ku nga ni swiluva leswi hambaneke swinene ni swa tindhawu tin’wana ta misava—ndhawu ya Swiluva ya le Cape.a Hambileswi ndhawu leyi yi nga yitsongo, kambe yi ni mixaka yo hambana-hambana leyi hlamarisaka ya swimila—buku yin’wana yi vula leswaku ku ni swimila leswi tlulaka 8 550—leswi swo tala swa swona swi nga kumekiki kun’wana emisaveni hinkwayo.

ETable Mountain ntsena, ku kumeke mixaka ya swimila leswi ringanaka 1 470! Magazini wa New Scientist wu ri: “Nhlayo leyi yi tlula ya leswi swi kumiweke eSwihlengeni hinkwaswo swa le Britain.” Kambe, ndhawu ya Fynbos yi khumbe ni tindhawu tin’wana ta misava. Njhani?

Mihlovo-hlovo Leyi Hlamarisaka

Loko ku ri leswaku u veke ximila xa geranium efasitereni ra wena, swi nga ha endleka ku ri xin’wana xa swimila leswi humaka eFynbos. Eka mixaka ya 250 leyi timilelaka emisaveni, yo tala ya kona yi kumeka endhawini ya Fynbos.

Ku tlula kwalaho, n’we-xa-nharhu xa swiluva swa 1 800 swa Iridaceae leswi milaka laha, ku katsa ni swin’wana leswi tlulaka 72 swa gladioli, a swi kumeki etindhawini tin’wana ta misava. Loko ku ri ti-daisy ni ti-vygy, ti lo vuya le mpfungwe wa Afrika, ti kumeka hi mixaka leyi ringanaka 1 646.b Eka nhlayo leyi ku katseka ni swin’wana leswi tshamaka nkarhi wo leha loko se swi omisiwile, leswi tshamaka swi vangama naswona swi tirhisiwaka malembe yo tala loko ku khavisiwe hi swona.

Kambe, nchumu lowu tsakisaka hi ndhawu ya Fynbos, i ximila xa yona lexi balekaka swiluva lexi vuriwaka erica, kumbe heath. Phela leswi nga ta ku hlamarisa, eka mixaka ya erica leyi ringanaka 740 leyi kumekaka emisaveni hinkwayo, le Fynbos ku kumeka mixaka ya 625!

Swimila Leswi Vuriwaka Ti-Sugar-bush Ni Leswi Vuriwaka Ti-Sugarbird

Linnaeus u kambisise ntlawa wun’we wa swiluva swa le Fynbos leswi nga ni swivumbeko swo hambana-hambana leswi nga tolovelekangiki. U swi thye vito ra Protea (swa muxaka wa Proteaceae), ku nga vito leri tekeleriweke eka xikwembu xa Magriki lexi vuriwaka Proteus, lexi a ku khorwiwa leswaku xa cinca-cinca. Mixaka hinkwayo ya 328 ya swiluva swa ti-protea yi tumbuluke kwale ndhawini ya Fynbos. Swa tsakisa swinene ku gonya tintshava ta le Cape kutani u hlangana ni ximilana lexikulu xa protea! Xiluva xa kona lexikulu minkarhi yin’wana i xikulu eka xikandza xa munhu.

Protea yin’wana leyi tolovelekeke i sugar-bush. Swiluva swa mirhi leyi swi fana ni tikomichi, naswona swi ni vulombe bya swona byo tala. Vahlapfa va khale a va tala ku ninginisela mati ya swiluva leswi ehenhla ka xibya kutani va ma sweka endzhaku va endla vulombe bya swiluva.

Xinyenyana lexi vuriwaka sugarbird xa le Cape—ku nga xinyenyana lexi kumekaka ntsena eFynbos—na xona xa byi rhandza vulombe bya ti-protea. Leswi xi nga ni nomu ni ririmi ro leha, xinyenyana lexi vuriwaka sugarbird xi tswonga vulombe bya swiluva ivi xi pfuna ximilana xexo hi ku rhwala vuluva bya xona xi byi yisa eka xiluva xin’wana—xi pfuna swimila leswaku swi kota ku baleka swiluva. Tlhandlakambirhi, xinyenyana lexi xa sugarbird xi dya switsotswana leswi kokiwaka hi swiluva leswi leswikulu. Hikwalaho, xinyenyana ni swiluva swa lavana leswaku swi kota ku hanya.

Vunghana Byin’wana Bya Nkoka

Swiluva swin’wana swa protea swi le hansi ngopfu, swi tumbele ehansi ka swimila swin’wana. Makondlo ma kokiwa hi nun’hwelo lowu fanaka ni wa comela lowu humaka eka ti-protea. Makondlo ma tlhotlhometa tinhloko ta wona eka swiluva leswi, ma nwa vulombe bya swiluva kutani ma hundzela eka ti-protea tin’wana, ma famba ni vuluva lebyi byi namarheleke emavoyeni ya xikandza xa makondlo. Hikwalaho, makondlo ya le nhoveni ni ti-protea swa pfunana leswaku swi kota ku hanya.

Vunghana lebyi fanaka byi kona exikarhi ka swiluva swa erica ni swa sunbird ya muhlovo wa xilamula, leswi kumekaka ntsena endhawini ya Fynbos. Leswi swi nga ni xivumbeko xa thumbu leri govekeke, swiluva leswi swi yi lunghekele kahle milomu ya xinyenyana lexi vuriwaka sunbird. Loko xinyenyana lexi xi nghenisa nomu wa xona xi tswonga vulombe bya swiluva, nomu wa xona wu xipa hi vuluva. Se ku hundze malembe yo tala ti-erica leti balekeke swiluva ti wundla ti-sunbird ni swimila swi pfuneka loko xinyenyana xi fambisa vuluva. Mawaku ndlela leyi swi tsakisaka ha yona ku famba ehenhla ka ntshava kutani u vona ndlela leyi swi tirhisanaka ha yona!

Swivumbiwa swin’wana swo tala leswi hanyaka swa pfuna eFynbos. Hi xikombiso, phaphatana leri vuriwaka mbhuri ya le Table Mountain hi rona ri rhwalaka vuluva ri byi nyunyutela eka swiluva swo tshwuka swa mixaka ya 15. Xin’wana xa swiluva leswi i disa leyi tolovelekeke, leyi funengeteke Table Mountain.

Kutani ku ni makondlo man’wana lama vuriwaka findzi lama dyaka timitsu ta swimila swa orchid, lily ni swa muxaka wa iris. Makondlo lama vuriwaka mafindzi ya le Cape ma rhwala masalela ya swimila leswi ma ya swi fusa. Swiphemu swa swimila leswi swa wa endleleni kumbe swi tshama swi nga dyiwi kwale miceleni, hakanyingi swi dzima timitsu swi mila.

Swimila swo tala ngopfu swa le Fynbos swi ni swikhomo leswi nga lo hliki, hi mafurha lama toteke timbewu ta swona, mafurha ya kona ma ni phunga leri vusokoti byi ri rhandzaka. Loko vusokoti byi khome “swikhomo” leswi, byi koka-koka timbewu byi nghena na tona emiceleni. Endzhaku ka swona, vusokoti byi dya swikhomo leswi swo olova, ku nga ri timbewu leti to tsindziyela. Hi ndlela yoleyo, timbewu leti nga ehansi ka misava, leti ti sirhelelekeke eka swinyenyana ni makondlo, ti nga ha mila hi ku famba ka nkarhi.

Kutani ku ni switsotswana leswi nga ni mimboko yo leha. Switsotswana leswi hi swona swi endlaka ntirho lowunene ngopfu wa ku haxa vuluva eka swimila swa le Fynbos leswi nga ni swiluva swo leha. Xitsotswana xin’wana xi ni mboko lowu leheke kwalomu ka tisentimitara ta nhungu. Kunene, i swa nkoka leswaku ku va ni ntirhisano leswaku Fynbos yi tshama yi ri kona!

Vunghana Lebyi Nga Tiyangiki

T.F.J. van Rensburg, mutivi wa mbango, ebukwini yakwe leyi nge An Introduction to Fynbos, u ri: “I khombo leswi Vanhu, lava va faneleke va khathalela Ntumbuluko, eswiyin’weni swo tala hi vona lava onhaka ntumbuluko etindhawini tin’wana.” Kunene, ntumbuluko wu onhiwile hi xinkarhana, hilaha Dok. Piet van Wyk a hlamuselaka hakona: “Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 300 ku endliwe tikoloni, vanhu va pandze khwati leri nga le hansinyana ra fynbos ri va swiphemu-phemu kutani ri cinciwa ri va leswi ri nga xiswona, lerova ndhawu leyi sariseke leswi a yi ri xiswona eku sunguleni yi ringana 31 wa tiphesente . . . ta fynbos. Swimila swa le fynbos leswi ringanaka 39 a swa ha ri kona, kasi swin’wana leswi ringanaka 1 033 swi le khombyeni.”

Leswi munhu a swi endlaka swi tlhela swi xungeta vuxaka bya risima lebyi nga kona exikarhi ka swiharhi ni swimila swa le Fynbos. Buku leyi nge Table Mountain—A Natural Wonder yi ri: “Vativi va ikholoji hi kona va twisisaka vuxaka bya risima exikarhi ka swiharhi ni swimila lebyi nga kona efynbos. Loko ximila xi fa, xana swiharhi leswi a swi haxa vuluva bya xona (ku nga makondlo, maphaphatani kumbe swifufunhunu) naswona swi nga fa?” Naswona ku vuriwa yini hi swinyenyana swa le Fynbos? Hi ku ya hi mutivi wa ntivo-vutomi wa le Afrika Dzonga, ku nga C. J. Skead, swinyenyana leswi vuriwaka sugarbird swi le khombyeni hikwalaho ka “vuxaka [bya swona] ni mixaka ya Ti-protea.”

Swiviko sweswo leswi nga tsakisiki malunghana ni ndhawu ya Fynbos swa hi vilerisa. Nilokoswiritano, eka lava va fanaka na Linnaeus, lava kholwaka eka “Muvumbi wa Tintswalo,” va na xona xivangelo xa ntshembo. Hi nga tiyiseka leswaku misava yi ta nyuka yi tlhela yi va ni swiluva ku tlula hambi ku ri rini eku sunguleni loko Yehovha Xikwembu a hetisisa xitshembiso xakwe xa ku “endla swilo hinkwaswo swi va leswintshwa.”—Nhlavutelo 21:5.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mimepe leyi nga eka tluka 16]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ndhawu ya Fynbos (yi vonaka hi muhlovo wa rihlaza)

Table Mountain

[Xihlovo Xa Kona]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Xiluva xo saseka, xin’wana xa swiluva swa “gladioli” swa 72 leswi nga kumekiki kun’wana emisaveni hinkwayo

[Xihlovo Xa Kona]

Una Coetzee (www.agulhasfynbos.co.za)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

“Ti-protea” tin’wana i tikulu ku tlula xikandza xa munhu

[Xihlovo Xa Kona]

Nigel Dennis

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

ETable Mountain ntsena, ku kumiwe swiluva swa mixaka yo hambana-hambana leswi ringanaka 1 470

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Xiluva xa swidzungela lexi nga phuphiki hambiloko se xi omisiwile

[Xihlovo Xa Kona]

Nigel Dennis

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Xin’wana xa swiluva swo tala swa “daisy” leswi kumekaka eFynbos

[Xihlovo Xa Kona]

Kirstenbosch, Cape Town

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Mbhuri ya le Table Mountain i muhaxi wa vuluva wo hlawuleka wa mixaka ya 15 ya swiluva swo tshwuka

[Xihlovo Xa Kona]

Colin Paterson-Jones

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

“Pincushion protea”

[Xihlovo Xa Kona]

National Parks Board of South Africa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Swiluva leswi vuriwaka “erica” swi ni vuxaka byo hlawuleka ni xinyenyana lexi vuriwaka “sunbird”

[Xihlovo Xa Kona]

Colin Paterson-Jones

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

“Ti-protea” ni swinyenyana swa le Cape leswi vuriwaka “sugarbird” i vanghana vo hlawuleka

[Xihlovo Xa Kona]

Kirstenbosch, Cape Town

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Ximila lexi vuriwaka Watsonia

[Xihlovo Xa Kona]

Kirstenbosch, Cape Town

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

National Parks Board of South Africa