Ku Onhiwa Ka Misava Ya Hina
HI 1805, vavalangi lava dumeke, ku nga Meriwether Lewis na William Clark va fike eNambyeni wa Columbia endhawini leyi namuntlha yi vitaniwaka Xifundzha xa Washington, le U.S.A.a Nchumu lowu va kokeke ngopfu ku tlula nambu hi woxe a ku ri ku tala ka tinhlampfi leti vuriwaka salmon eka wona. Eka xiviko xa vona xa siku ni siku va tsale va ku: “Tinhlampfi leti ti tele hi ndlela yo hlamarisa. Ti hlambela ti tele ngopfu naswona ti hungeriwa eribuweni lerova Maindiya mo ti rholela ntsena, ma ti xindla kutani ma ti aneka.” Entiyisweni, ti-salmon a ti tele ngopfu lerova Maindiya a ma ti omisa leswaku ti va tihunyi!
Namuntlha xiyimo xi cincile. Newsweek ya vika: “Van’wasayense a va swi tiva leswaku se ku hundze malembe lama tlulaka khume ku ri karhi ku phasiwa tinhlampfi to tala ku tlula leti velekiwaka.” Hi xikombiso, ku ringanyetiwa leswaku le N’walungu wa Atlantic, ti-salmon ti hunguteke hi 90 wa tiphesente.
Kambe a hi tinhlampfi ntsena leti kayivelaka. Rifuwo ra ntumbuluko, tanihi mafurha lama endliwaka hi swimilana, timinerala ni swilo leswi kumekaka enhoveni, swi tirhisiwa hi mpimo lowukulu ngopfu. Vandla ra Misava Hinkwayo ro Khathalela Swilo swa le Nhoveni ri vika leswaku 30 wa tiphesente ta rifuwo ra ntumbuluko ri hele exikarhi ka 1970 na 1995. Ku tirhisa rifuwo ra ntumbuluko swa pfuna swi tlhela swi va ni khombo, hikuva tindlela leti talaka ku tirhisiwa ku kuma rifuwo leri ti onha mbango.
Vanhu van’wana va vula leswaku tanihi leswi vanhu va vangeke swiphiqo leswi, va nga swi kota ku swi tlhantlha. Hi xikombiso, emalembeni ya sweswinyana ku thyakisiwa ka moya ku hungutekile emadorobeni yo tala lama nga ni tifeme. Xana ntshembo wolowo wu kombisa leswaku vanhu va swi kota ku lawula xiyimo lexi?
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Lewis na Clark va rhumeriwe leswaku va ya kambela ni ku ya endla mepe wa ndhawu yoleyo va ha ku yi xavaka ya le vupela-dyambu bya Nambu wa Mississippi.
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]
© Kevin Schafer/CORBIS