Loko U Vabyisiwa Hi Ku Dya Nhlampfi

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE FIJI

Arebonto a a ri ni xiphiqo, a a nga swi tivi leswaku u fanele a dya nhlampfi leyi a yi ri emahlweni ka yena kumbe e-e. A a swi tiva leswaku ku yi dya swi nga va ni khombo kambe xivambalana a xi buba. Naswona nhlampfi ya kona leyi a yi oxiwile a yi phomisa ni marha. Ndlala yi n’wi hlurile. Kambe, u sungule ku hlambiwa hi timbilu ni ku twa ku vava ekhwirini, kutani a hetelela hi ku hlanta ni ku chuluka, hiloko a sungula ku tisola hileswi a nga dya nhlampfi.

LOKO vanghana va yena va n’wi tsutsumisela exibedlhele lexi nga le xihlaleni lexi a tshamaka eka xona xa Pacific, Arebonto se a a sungula ku titivala, a a nga ha ri na mati emirini naswona a a twa ku vava exifuveni, nsusumeto wa ngati a wu ri le hansi ngopfu ni mbilu ya yena a yi bela ehansi swinene. Emasikwini lama landzeleke, ku engetela eka nhloko leyi a yi n’wi kingindza, sululwana ni matshimbi, a a khomiwe hi vusindza emilengeni, a twa ku vava loko a tsakamisa ni ku titwa hi ndlela leyi nga tolovelekangi hikuva loko ku hisa a a twa xirhami, naswona loko ku titimela a a twa ku hisa. Endzhaku ka masiku ya nhungu, mbilu ya yena yi sungule ku ba kahle, kambe vusindza ni matshimbi swi hete mavhiki.

Arebonto a a vabyisiwa hi chefu ya matimba leyi vaka kona hi ntumbuluko leyi nghenaka tinhlampfi leti dyiwaka leti tshamaka endhawini leyi mileke swihlahlatana endzeni ka lwandle (coral reef). Vuvabyi lebyi, lebyi tivekaka hi vito ra chefu leyi kumekaka eka tinhlampfi [ciguatera fish poisoning (CPF)] byi kumeka etindhawini leti hisaka ta lwandle ra Indian ni ra Pacific ni le Kharibiya. Etindhawini leti, tinhlampfi i swakudya swa siku ni siku.

CFP a hi vuvabyi lebyintshwa. Entiyisweni, a byi kayakayisa va valangi lava humaka eYuropa lava a va famba hi mabyatso. Hilaha ku fanaka, ni namuntlha vaendzi vo tala va hlaseriwile hi vuvabyi lebyi. Hikwalaho ka sweswo, vuvabyi lebyi byi endla leswaku mabindzu ya ku phasa tinhlampfi ni ya vapfhumba ma nga nyuki kahle eswihlaleni swo tala. Ku tlula kwalaho, ku xaviselana ka matiko tinhlampfi leti hanyaka ni leti gwitsirisiweke leti khomiweke etindhawini leti nga ni swihlahlatana elwandle swi endle leswaku CFP yi tsemakanya ni mindzilakana ya Matiko lama hisaka yi ya fika ni le matikweni lawa ma nga byi tiviki kahle vuvabyi lebyi.a

I yini leswi endlaka leswaku tinhlampfi leti kumekaka etindhawini leti nga ni swihlahlatana endzeni ka lwandle ti va ni chefu? Xana u nga swi vona njhani leswaku nhlampfi yi ni chefu? Xiya leswi vulavisisi lebyi heteke makume ya malembe byi swi kumeke.

Laha Xiphiqo Xi Sukelaka Kona

Ku ni xitsongwatsongwana lexi vuriwaka dinoflagellate lexi ku vuriwaka leswaku hi xona xi vangaka chefu ya CFP.b Xitsongwatsongwana lexi xi hanya eka swihlahlatana leswi feke swa le lwandle naswona xi ti namarheta eka nkuxu. Tinhlampfi letitsongo ti dya nkuxu lowu kutani ti mita chefu leyi—leyi vuriwaka ciguatoxins—leyi humesiwaka hi switsongwatsongwana leswi vuriwaka ti-dinoflagellate. Swihlampfana leswi swi dyiwa hi tinhlampfi letikulu, kasi na tona ti dyiwa hi tin’wana, leswi endlaka leswaku tinhlampfi to tala ti hetelela ti ri ni chefu leyi. Hambiswiritano, swi tikomba onge tinhlampfi tona a ti vavisiwi hi chefu leyi.

Ciguatoxins hi yin’wana ya tichefu leti nga ni khombo swinene. Nkateko wa kona, “ko va tinxaka ta tinhlampfi ti nga ri tingani ntsena leti vangaka vuvabyi lebyi,” hi ku vula ka phepha-hungu ra hulumendhe ya le Australia. Chefu leyi vuriwaka Ciguatoxins a yi endli leswaku nhlampfi yi hundzuka muvala, kumbe yi nun’hwela hi ndlela yo karhi, kumbe ku cinca nantswo wa yona naswona chefu leyi a yi heli hambiloko wo yi sweka, kumbe wu yi omisa, wu yi chela munyu, wu yi fuhula, kumbe wo yi chela swinyunyuteri swo karhi. Nhlampfi leyi dyiweke hi Arebonto a yi nga tikombi leswaku yi ni khombo ro karhi, ku fikela loko a sungula ku va ni switlhavi ni ku pfimba khwiri, misiha ya ngati ni mbilu yi vava.

Ku Kambela Vuvabyi Ni Ku Byi Tshungula

Enkarhini wa sweswi a ku si va ni ndlela yo kambela vuvabyi bya CFP eka vanhu. Leswaku munhu u ni vuvabyi lebyi swi tikomba hi swikombiso swo hambana-hambana, leswi hi xitalo swi humelelaka endzhaku ka tiawara ti nga ri tingani munhu a dye nhlampfi ya kona naswona leswi swi nga tiyisekisiwa hi ku kambela masalela ya nhlampfi ya kona. (Vona bokisi leri nga le ka tluka leri landzelaka.) Loko u ehleketa leswaku u khomiwe hi vuvabyi bya CFP, swi ta va vutlharhi ku ya exibedlhele. Hambileswi ku nga riki na murhi wo tshungula chefu leyi sweswi, ku ni mirhi leyi nga byi huhataka, hi ntolovelo ku nga si hela masiku yo hlayanyana. Hambiswiritano, CFP yi nga ha va ni khombo swinene, kambe loko yo hatla yi tshunguriwa, swi nga endla leswaku yi nga nyanyi.

Swikombiso swa vuvabyi lebyi swa hambana-hambana, naswona swi titshege hi swiyimo swo karhi. Swi ya hileswaku nhlampfi ya kona yi ni chefu yo tanihi kwihi, nileswaku muvabyi u dye swirho swihi swa nhlampfi, mpimo wa chefu ya ciguatoxins leyi nga le mirini wa muvabyi nileswaku nhlampfi ya kona yi huma kwihi, hikuva chefu leyi ya hambana-hambana hi ku ya hi tindhawu. Ematshan’weni ya leswaku miri wa munhu wu lwa ni chefu leyi, wu tlhaveka hi ku olova leswi endlaka leswaku loko munhu a tlhela a hlaseriwa hi chefu, swi nyanya swinene! Ku nwa byala swi nyanyisa xiyimo xa muvabyi. Buku leyi hlamuselaka vuvabyi lebyi, lebyi andzeke swonghasi yi vula leswaku munhu u fanele a tshika ku dya nhlampfi ku ringana tin’hweti tinharhu ku ya eka ta tsevu, endzhaku ka loko a hlaseriwe hi vuvabyi bya CFP leswaku byi nga tlheli byi n’wi hlasela.

Loko swi tike ngopfu, swi nga ha teka mavhiki kumbe tin’hweti minkarhi yin’wana malembe, swi endla muvabyi a va ni swikombiso swo fana ni swa vuvabyi bya ku tsana ka misiha ni matshimbi. Minkarhi yin’wana vanhu va fa hikwalaho ka ku chuha, ku nga kumi moya hi mfanelo kumbe hikwalaho ka vuvabyi bya mbilu, kumbe hi ku heleriwa hi mati emirini. Hambiswiritano, swiyimo leswi swi tala ku va kona loko munhu a dye swiphemu leswi nga ni chefu yo tala, swo fana ni nhloko kumbe swa le ndzeni ka nhlampfi.

Xihlamariso Lexikulu

Tinhlampfi to tala leti tshamaka endhawini leyi nga ni swihlahlatana endzeni ka lwandle ti ni chefu ya ciguatoxic. Kambe xihlamariso lexikulu hi lexi. Nhlampfi leyi khomiweke eribuweni ro karhi yi nga ha va ni chefu yo tala swinene, kambe nhlampfi ya muxaka lowu fanaka leyi khomiweke ekusuhinyana ni kwalaho yi va yi nga ri na chefu. Tinhlampfi ta muxaka wo karhi leti tekiwaka ti ri ni chefu eka ndhawu leyi ti nga ha tekiwa ti nga ri na chefu endhawini yin’wana. Tanihi leswi ku humesiwa ka chefu hi switsongwatsongwana swa ti-dinoflagellate ku cinca-cincaka, a swi tiveki leswaku hi tihi tinhlampfi leti nga ni chefu.

Leswi nyanyisaka timhaka, a yi kona ndlela leyi tshembekaka yo kambela loko tinhlampfi ti ri ni chefu kumbe e-e. Leswi ndzawulo ya rihanyo yi nga swi endlaka sweswi i ku tivisa vanhu tinhlampfi leti va faneleke va ti papalata ni lomu ti kumekaka kona—rungula leri sekeriweke eka timhangu leti vikiweke ta CFP. Tinhlampfi leti ehleketeleriwaka ngopfu leswaku ti nga va ni chefu ti katsa ti-barracuda, ti-grouper, ti-kingfish, ti-red bass, ti-rockfish, ti-snapper swin’we ni tihunga. Tinhlampfi letikulu, leti dyuhaleke hakanyingi ti ni khombo ngopfu. Etindhawini tin’wana a swi le nawini ku xavisa tinhlampfi leti nga vaka ni khombo. Hambiswiritano, tinhlampfi ta le lwandle leti nga dyiki tihlampfi leti kumekaka eswihlahlaneni swa le lwandle ni le ka mati lama nga kufumeriki hi xitalo ti tekiwa ti nga ri na khombo.

Ku ehleketiwa leswaku mavabyi lama vangiwaka hi CFP ma ta andza. Xin’wana lexi vangaka sweswo hileswi swihlahlatana leswi feke swa le lwandle swi endlaka leswaku switsongwatsongwana swa ti-dinoflagellate swi hanya kahle endhawini yoleyo, naswona swiviko swi kombisa leswaku ku ni swihlahlatana swo tala swa le lwandle leswi nga riki eka xiyimo lexinene kumbe leswi faka.

Hambileswi swi nga kotekiki ku vona chefu ya CFP ka ha ri emahlweni, u nga swi kota ku hunguta khombo ro ngheniwa hi chefu leyi hi ku landzelela swikongomiso swo karhi. (Vona bokisi leri nga laha henhla.) Arebonto u pone ri ahlamile hikuva a nga landzelelanga nkongomiso wa kona. U dye nhloko ni nyama ya nhlampfi leyi vitaniwaka rockfish leyi tiviwaka leswaku swi nga endleka yi ri ni chefu. U tshame a dya nhlampfi leyi, kambe yi nga n’wi endli nchumu, naswona ku fana ni vaaka-tiko van’wana va le swihlaleni, u sungule ku titshemba ngopfu.

Xana leswi vuriwaka laha swi vula leswaku u fanele ku tshika ku dya swakudya swa le lwandle loko u ye eku wiseni etindhawini to tano? Doo! Ndlela ya vutlhari leyi u nga yi tekaka i ku hlayisa switsundzuxo ni ku ti hlawula hi vukheta tinhlampfi leti u ti dyaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Swikombiso Leswi Tolovelekeke

◼ Nchuluko, ku hlambiwa hi timbilu, ku hlanta ni ku vava ekhwirini

◼ Ku khomiwa hi xirhami, ku dzuka nyuku, sululwani, ku pandziwa hi nhloko ni ku nwayisa

◼ U va ni vusindza kumbe ku nwayisa ematlhelweni ka nomu, emavokweni kumbe emilengeni

◼ Switwi swa wena swa pfilunganyeka—ku titimela ku twala ku hisa, kasi ku hisa ku twala ku titimela

◼ U twa ku vava emisiheni ni le mahlanganweni niloko u ba mati

◼ Mbilu ya wena yi bela ehansi, u va ni nsusumeto wa le hansi wa ngati ni matshimbi

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Tindlela To Hunguta Khombo

◼ Vutisa ndzawulo ya vaphasi va tinhlampfi kumbe vativi va tihlampfi mayelana ni tinhlampfi leti u faneleke u ti papalata ni tindhawu laha tihlampfi leti nga ni chefu ti phasiwaka kona.

◼ Papalata ku dya tinhlampfi leti phasiweke eka tindhawu leti ka ha ku vikiwaka leswaku ku ni chefu ya tinhlampfi.

◼ Papalata ku dya tinhlampfi ta khale, letikulu.

◼ U nga dyi nhloko kumbe xivindzi kumbe swin’wana swa le ndzeni ka nhlampfi.

◼ Loko u heta ku khoma nhlampfi ya le lwandle leyi tshamaka laha ku nga ni swihlahlana, hatla u yi kama swa le ndzeni.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 20, 21]

Tihlampfi leti Ehleketeleriwaka ku va ni Chefu

(TI NGA HA VA TI VITANIWA HI MAVITO MAN’WANA)

Barracuda

Grouper

Rockfish

Snapper

Kingfish

Hunga

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Dinoflagellate, leyi vangaka xitsongwatsongwana lexi nga ni chefu

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 20]

Tinhlampfi hinkwato handle ka hunga: Illustrated by Diane Rome Peebles - Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management; eel: Photo by John E. Randall; dinoflagellate: Image by D. Patterson and R. Andersen, provided courtesy of micro*scope (http://microscope.mbl.edu)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 21]

Fish backgrounds: Illustrated by Diane Rome Peebles - Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management