Ndlela Leyi Swinyenyana Swi Phasaka Tinhlampfi Ha Yona
KU NI swilo swinharhu swa nkoka leswi faneleke swi landzeriwa loko ku phasiwa tihlampfi, ku nga khathariseki leswaku ti phasiwa hi vanhu kumbe hi swinyenyana: (1) ku fanele ku tiviwa laha ti kumekaka kona (2) ku yiwa eka tona kutani (3) ti phasiwa.
Vaphasi va tihlampfi va khale va le Egipta a va tirhisa nseve leswaku va ti phasa. A va tekelela maendlelo man’wana lawa a ma tirhisiwa hi muxaka wun’wana wa swinyenyana leswi vuriwaka rikolwa, leswi a swi tirhisa maendlelo wolawo vanhu va nga si sungula ku ma tirhisa.
Rikolwa ra mpunga leri kumekaka ngopfu enambyeni wa Nayili lowu nga aEgipta ri phasa tihlampfi hi nomu wa rona lowo tontswa. Ri nga phasa tinhlampfi timbirhi to hambana hi nkarhi wun’we naswona ri nga dya tinhlampfi to tlula hafu ya khilogiramu hi siku. Rikolwa ri nga ha tirhisa endlelo rin’wana leri tumbeleke leri vanhu swi va tikelaka ku ri tirhisa leswaku va phasa nhlampfi.
Hi ntolovelo, leswaku swinyenyana leswi swi khoma nhlampfi swa ngungumela swi tlhela swi bvanganyeta. Xa swi kota ku famba hi ku nyandlamela ematini lama nga entangiki kumbe xi yima xi nga tshukunyuki xi pfule nomu wa xona xi lunghekele ku phasa. Loko nhlampfi yi tshinela ekusuhi, xi nghenisa nhloko ya xona ematini ivi xi yi phasa hi nomu. Leswaku xi phasa nhlampfi, xi fanele xi lehisa mbilu.
Ku Phasa Tinhlampfi Hi Ku Tirhisa Swakudya
Hi ku ya hi buku leyi nge The Life of Birds, muxaka wa rikolwa lera muvala wa rihlaza enhlaneni ra le Japani ri tikomba onge ri tekelela vanhu lava phasaka tinhlampfi leti kumekaka emativeni yo saseka hi ku tirhisa xinkwa. Swinyenyana sweswo leswi nga ni vutshila swi tirhisa xinkwa leswaku swi phasa tinhlampfi hi ku olova.
Swinyenyana leswi vuriwaka ti-egret swa le Kharibiya na swona swi tirhisa xinkwa ku wonga tinhlampfi leswaku swi ti phasa. Swi nga ha tlhela swi ti wonga hi milenge ya swona ya xitshopana handle ko tirhisa swakudya. Swi yima hi nenge wun’we ematini lama nga entangiki ku wonga tinhlampfi leswaku swi ti phasa.
Ku Phasa Hi Ku Bvanganyeta Kunene
Swinyenyana swi phasa tinhlampfi hi tindlela to hambana-hambana. Magama lama vuriwaka van’wa-nghunghwa ma phasa tinhlampfi hi ku ti bvanganyeta kunene. Ma hahela ehenhla ka mati, ma ri karhi ma rhalarhala leswaku ma bvanganyeta tihlampfi leti nga hlamberiki endzeni-ndzeni ka mati. Loko ri vona nhlampfi, ri namba ri hahela ekusuhi ni mati leswaku ri yi bvanganyeta hi minwala ya rona. Endlelo leri ri lava vuxiyaxiya.
Minkarhi yin’wana magama lawa ma nga ha kuma leswaku nhlampfi leyi ma nga yi khoma yi tika ngopfu lerova ma nga yi rhwala. Nhlampfi ya kona yi nga ha va yi tika 2,7 wa tikhilogiramu. Xana ri endla yini loko ri khoma nhlampfi yo tano? Vativi va swiharhi ni ntumbuluko va xiye leswaku ri kuputela hi timpapa ta rona ri ringeta ku ya eribuweni.
Ku Nyupela Leswaku Swi Phasa Tinhlampfi
Swinyenyana leswi vuriwaka ti-gannet ni van’wa-rikhozi na swona swa nyupela leswaku swi phasa tinhlampfi kambe swi nyupela hi nhloko. Le swa ha riki switsongo swi haha hi mintlawa swi ri karhi swi lava tinhlampfi leti fambaka hi mintlawa leti nga hlamberiki endzeni-ndzeni ka mati. Loko u ri ehenhla u languta ematini, muvala wa tihlampfi wa silivhere wu endla leswaku u vona muvala wa lwandle wa wasi wu ri wa rihlaza ro kwalala. Loko swinyenyana leswi swi vona muvala wolowo elwandle swi namba swi hahela kona swi ya phasa tihlampfi.
Endzhaku ka loko swi vone laha tihlampfi ti nga kona, swinyenyana leswi vuriwaka ti-gannet swi nghena ematini hi rivilo leri endlaka tikhilomitara ta 96 hi awara. Ndlela leyi swi nghenaka ha yona ematini yi nga fanisiwa ni ya vahlamberi va Tiolimpiki. Loko mintlawa yin’wana ya swinyenyana yi vona laha ku nga ni tihlampfi to tala, yi namba yi tsutsumela kona.
Ku hambana ni van’wa-rikolwa, van’wa-rikhozi ni ti-gannet a swi phasi tinhlampfi hi ku nghenisa tinhloko ematini. Kambe swi ti phasa hi ku nyupela hi timitara to hlayanyana ematini. Xisweswo, loko swi huma swi va swi ahlamise nomu leswaku swi mita tinhlampfi.
Swinyenyana leswi vuriwaka ti-tern na swona swi ni vutshila byo nyupela kambe swona swi hahela ekusuhi ni mati swi tlhela swi kavatela. Buku leyi vuriwaka Handbook of the Birds of the World yi vula leswaku ematshan’weni yo va swinyenyana leswi vuriwaka ti-tern swi nyupela hi ku hatlisa ku fana ni van’wa-rikhozi ni ti-gannet, swona swi titshege hi “vuswikoti, ku saseka ni ku haha hi rivilo lerikulu leswaku swi phasa tihlampfi.” Swi kota ku phasa nhlampfi leyi nga hlamberiki endzeni-ndzeni ka mati. A swi talanga leswaku swi landza nhlampfi leyi nga endzeni-ndzeni ka mati.
Ku Phasa Hi Mintlawa
Leswi swinyenyana leswi vuriwaka swilandzaminonga swi nga ni milomu yo leha yi tlhela yi bumbula swi nga ha vonaka onge swa swi tikela ku phasa tinhlampfi kambe swi ni vuswikoti swinene. Hakanyingi swilandzaminonga swa buraweni swi nyupela kunene leswaku swi phasa tinhlampfi naswona swi nga ha tlhela swi wutlela vaphasi va tihlampfi loko va ri karhi va humesa tikoka ta vona. Swinyenyana leswi swi ni ntokoto swinene loko ku tiwa emhakeni yo phasa hi ntlawa.
Hi ntumbuluko swinyenyana leswi swi famba hi mintlawa. Ndlela leyi swi tirhisanaka ha yona loko swi phasa tinhlampfi ya hlamarisa. Minkarhi yin’wana swi nghena ematini hi mintlawa ya 12, ivi swi vumba xirhendzevutana lexi nga helelangiki. Loko swi ri karhi swi hlambela hakatsongo-ntsongo swi khayimela ntlawa wa tinhlampfi endhawini leyi nga entangiki ngopfu. Loko swi ri karhi swi endla tano, hinkwaswo swi pfula timpiko ta swona ivi swi nyuperisa tinhloko ta swona xikan’we leswaku swi kota ku mita tihlampfi.
Ku fana ni vaphasi va tinhlampfi, minkarhi yin’wana tindlela leti swinyenyana swi ti tirhisaka a ti humeleli. Kambe a hi minkarhi hinkwayo swi tsandzekaka ku fana ni vanhu.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]
Nghunghwa
[Xihlovo Xa Kona]
Photolibrary
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]
Rikolwa ra mpunga
[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]
Ti-“gannet” ta le n’walungu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]
“Tern” leyi tolovelekeke
[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]
Swilandzaminonga swa le Australia