Ku Ponisa Mbango—Xana Hi Humelele Ku Fikela Kwihi?

CHERNOBYL, Bhopal, Valdez, Three Mile Island. Mavito yo tano ma hi tsundzuxa swifaniso swa timhangu ta mbango leti humeleleke etindhawini to hambana-hambana ta misava. Mhangu ha yin’we yi hi tsundzuxe leswaku mbango wa misava wa hlaseriwa.

Vafumi ni vanhu vo hambana-hambana va humese swilemukiso. Van’wana va endle swo karhi erivaleni ku kombisa ndlela leyi va titwaka ha yona. Munghezi la khathalelaka layiburari u tibohelele hi tinketana eka ganda-ganda ku kombisa leswaku a nga pfumelelani ni ku pfuriwa ka gondzo exikarhi ka ndhawu leyi hlayiseke ikholoji. Vasati vambirhi lava Tumbulukeke eAustralia a va rhangele ntlawa lowu a wu macha wu lwa ni mhaka ya ku ceriwa ka uranium endzeni ka ntanga wa swiharhi. Mintirho yoleyo yi xaxisiwile. Hambileswi a ma endliwa hi swikongomelo leswinene, matshalatshala lawa a ma amukeriwanga minkarhi yin’wana. Hi xikombiso, kaputeni wa xikepe ehansi ka mfumo wa Soviet a a karhatekile hi ku pfuta ka nyawuso evuhlayiselweni bya tikhemikhali ta xikepe xa le hansi ka mati lexi a xi mbombomerile. Loko a tivisa lomu leswi swi humelelaka kona, u khomiwile.

Minhlangano yo hambana-hambana na yona a yi ri karhi yi humesa swilemukiso malunghana ni minxungeto leyi humelelaka eka mbango. Yona yi katsa Vandla ra Nhlangano wa Matiko ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko; Nongonoko wa Mbango wa Nhlangano wa Matiko; swin’we ni Greenpeace. Van’wana va vika ntsena hi swiphiqo swa mbango loko swi humelela naswona swi khumba ntirho wa vona. Van’wana va tinyiketele entirhweni wo rhangisa timhaka leti khumbanaka ni mbango. Greenpeace yi dume hi ku rhumela vanhu lava seketelaka timhaka ta mbango ku ya etindhawini leti mbango wu nga ekhombyeni eka tona kutani va koka nyingiso wa tiko etimhakeni to kota ku kufumela ka misava, swilo leswi hanyaka leswi nga ekhombyeni swin’we ni makhombo ya swiharhi ni swifuwo leswi cinciweke fambiselo ra swona ra xitekela.

Van’wana lava seketelaka timhaka ta mbango va vula leswaku va “sungula tindlela tin’wana ta ku hlamusela swiphiqo swa mbango emisaveni hinkwayo.” Xisweswo, va tirhisa tindlela to kota ku tibohelela emagedeni ya laha ku nga ni michini ya timhandzi ku kombisa ku vilela hi ku tsemeleriwa ka timhandzi emakhwatini lama nga ni malembe yo tala ma ri kona. Ntlawa wun’wana lowu seketelaka timhaka ta mbango wu kombise ku vilela eka tiko rin’wana leri a ri tlula nawu lowu ku pfumelelaniweke ha wona wa ku yimisa ku phasiwa ka tinhlampfi hi ku ta eka vayimeri va tiko ra kona wu vehele matihlo lamakulu ku kombisa leswaku swi vekiwe tihlo leswi ri swi endlaka.

Ku ni swiphiqo swo tala swa mbango leswi ku nga buriwaka ha swona. Hi xikombiso, vanhu ni minhlangano va tise swilemukiso swo tala malunghana ni makhombo ya nthyakiso wa mati. Hambiswiritano, vumundzuku byi vonaka byi dzwiharile. Vanhu va magidi ya timiliyoni a va ma kumi mati yo nwa lama tengeke. Hi ku ya hi magazini wa Time, “vanhu va 3,4 wa timiliyoni va fa lembe ni lembe hikwalaho ka mavabyi lama fambisanaka ni mati.” Swi tano ni hi nthyakiso wa moya. The State of World Population 2001 yi vika leswaku “nthyakiso wa moya wu dlaya vanhu va kwalomu ka 2,7 wa timiliyoni ku ya eka 3,0 wa timiliyoni lembe ni lembe.” Yi engetela hi ku vula leswaku “ku thyaka ka moya wa le handle ku vavisa vanhu lava tlulaka 1,1 wa magidi ya timiliyoni.” Yi nyikele xikombiso lexi kongomeke hi ku vika leswaku “thyaka ra swilo leswi hanyaka ni leswi nga hanyiki hi rona ri vangaka khume ra tiphesente ta mavabyi ya ku hefemula eka vana va le Yuropa.” Ina, ku nga khathariseki swilemukiso ni magoza lama tekiweke ku fikela sweswi, swiphiqo leswi fambisanaka ni swilo leswi swa xisekelo leswi hi swi lavaka leswaku hi kota ku hanya swi ya swi nyanya.

Vo tala va vona onge ku ni swin’wana swi baka mati laha. Sweswi ku ni rungula ro tala leri vulavulaka hi mbango. Vanhu ni minhlangano yo tala va tsakela ku vona mbango wu ri karhi wu basisiwa ku tlula enkarhini lowu hundzeke. Tihulumendhe ti simeke tindzawulo leti pfunaka ku tlhantlha swiphiqo leswi. Hi ni thekinoloji ya xiyimo xa le henhla swinene leyi nga hi pfunaka ku langutana ni swiphiqo leswi. Hambiswiritano, swilo swi vonaka swi nga antswi. Ha yini?

Swo Biha Leswi Endlekaka Swi Tele Ku Tlula Leswinene

Nhluvuko lowu endliweke etifemeni a wu fanele wu antswisa vutomi bya hina. Wu byi antswisile hi tindlela tin’wana. Hambiswiritano, “nhluvuko” lowu hi wona wu nyanyiseke swiphiqo swa mbango wa misava. Ha swi tsakela swilo leswintshwa ni nhluvuko lowu tifeme leti ti hi tiseleke swona, kambe ku endliwa ka swona ni ku tirhisiwa ka swona, hakanyingi swi onhile etindhawini tin’wana ta misava.

Xikombiso xa leswi i mimovha. Mimovha yi endle leswaku swi olova ku teka riendzo naswona u fika hi xihatla lomu u yaka kona. A hi vangani lava nga tsakelaka ku tlhelela eka nguva liya ya swigolonyana swa timbhongolo. Nilokoswiritano, vutleketli bya manguva lawa byi hoxe xandla eka swiphiqo swo tala. Xin’wana xa swona i ku kufumela ka misava. Vanhu va cince tigasi leti kumekaka emoyeni hikwalaho ko tirhisa swilo leswi humesaka timiliyoni ta tithani ta tigasi. Ku vuriwa leswaku tigasi leti ti vanga ku hisa ka misava, leswi endlaka leswaku moya wu kufumela. Ku sukela eka lembe-xidzana leri hundzeke, ku sungule ku hisa ngopfu. Vuyimeri Bya Ku Sirhelela Mbango Bya United States byi vika leswaku “malembe ya khume ya ku kufumela ngopfu ka misava eka lembe-xidzana ra vu-20 ma ve kona emalembeni yo hetelela ya 15 ya lembe-xidzana ra kona.” Vativi van’wana va sayense va kholwa leswaku eka lembe-xidzana ra vu-21, xiringaniso xa mahiselo ya misava xi nga ha tlakuka ku suka eka 1,4 ku ya eka 5,8 wa tidigrisi Celsius.

Ku languteriwe leswaku ku kufumela ka misava ku vanga swiphiqo swin’wana. Wa hunguteka mpimo wa gamboko leyi funengeteke Hafu ya Misava leyi nga eN’walungwini. Mpimo wa ayisi leyi funengetaka 3 250 wa tikhilomitara leti ringanaka matlhelo hinkwawo le Antarctica wu hungutekile eku sunguleni ka 2002. Mati ya le lwandle ma nga ha tlakuka swinene eka lembe-xidzana leri. Leswi kotara ya vanhu va tshamaka ekusuhi ni lwandle, leswi swi nga ha endla leswaku va lahlekeriwa hi makaya ni masimu ya vona. Swi nga ha vanga swiphiqo leswikulu emadorobeni lama nga etimbuweni ta lwandle.

Vativi va sayense va kholwa leswaku ku hisa ngopfu ku ta engetela nkahelo, leswi nga ta endla leswaku ku va ni maxelo yo biha swinene. Van’wana va vona onge swidzedze leswi fanaka ni leswi dlayeke vanhu va 90 ni ku dlaya misinya ya 270 wa timiliyoni le Furwa hi 1999 ko va xikombiso ntsena xa leswi nga ta landzela. Valavisisi van’wana va vona onge ku cinca ka maxelo ku ta vanga ku hangalaka ka mavabyi yo kota darhi, vuvabyi bya dengue ni kholera.

Mimovha yi kombisa ndlela leyi mimbuyelo ya thekinoloji yi nga vaka ni khombo ha yona—swilo leswi endliweke leswi pfunaka vanhu swi nga ha vanga swiphiqo swo tala leswi khumbaka vutomi bya hina hi tindlela letinyingi. I ntiyiso leswi vuriweke hi Human Development Report 2001: “Nhluvuko wun’wana ni wun’wana wu tisa mimbuyelo ni makhombo, man’wana ya kona a swi olovi ku ma vona ka ha ri emahlweni.”

Vanhu va hundzukela eka thekinoloji leswaku va kuma ndlela yo tlhantlha swiphiqo swa mbango. Hi xikombiso, i khale vativi va ta mbango va sandza ku tirhisiwa ka swidlaya-switsotswana. Loko swimila swi cinciwa fambiselo ra swona ra xitekela leswaku ku ta hungutiwa ku tirhisiwa ka swidlaya-switsotswana, a swi vonaka onge thekinoloji yi yi hlurile nyimpi leyi. Kambe, emhakeni ya mavele lama nga ni chefu ya Bt, lawa a ma endliwe hi ndlela ya leswaku ma swi kota ku dlaya swihehli ku nga tirhisiwanga swidlaya-switsotswana, minkambelo yi paluxe leswaku ma dlaya ni phaphatani leri vuriwaka monarch. Xisweswo, minkarhi yin’wana “mintlhantlho” leyi va yi kumaka yi tlhela yi va khombo naswona yi nga ha vanga swiphiqo swin’wana.

Xana Tihulumendhe Ti Nga Pfuna?

Tanihi leswi ku onhiwa ka mbango ku nga xiphiqo lexikulu swonghasi, tihulumendhe ta misava ti fanele ti khomisana leswaku ku kumeka ntlhantlho lowu nga ta tirha. Eswiyin’weni swin’wana, vayimeri va hulumendhe va kombise xivindzi hi ndlela leyi bumabumelekaka leswaku va cinca swiyimo leswi nga ta pfuna mbango. Hambiswiritano, a va humelelanga ngopfu.

Xikombiso xa leswi i nhlangano wa matiko hinkwawo ya misava lowu veke kona le Japani hi 1997. Ku ve ni njhekanjhekisano malunghana ni milawu leyi nga vekiwaka ya ku hunguta swilo leswi ku vuriwaka leswaku swi vanga ku kufumela ka misava. Lexi hlamariseke vo tala, va hetelele va fikelele ntwanano wun’we. Ntwanano lowu wu thyiwe vito ra Ntwanano wa Kyoto. Tindhawu leti hluvukeke, to kota European Union, Japani na United States, ti ta hunguta swilo leswi vangaka ku kufumela ka misava hi 5,2 wa tiphesente hi 2012. A swi twala swi ri swinene. Kambe, eku sunguleni ka 2001, hulumendhe ya le United States yi tivise leswaku ya huma eka Ntwanano wa Kyoto. Leswi swi hlamarise vanhu vo tala, tanihi leswi United States, leyi nga ni ntlhanu wa tiphesente ta vaaki va misava, yi humesaka n’we-xa-mune xa swilo leswi vangaka ku kufumela ka misava. Tlhandlakambirhi, tihulumendhe tin’wana ti hlwerile ku amukela ntwanano lowu.

Xikombiso lexi xi kombisa ndlela leyi swi tikaka ha yona leswaku tihulumendhe ti ta ni mintlhantlho leyi tirhaka. Swa tika ku hlanganisa tihulumendhe to hambana-hambana, naswona swa tika leswaku ti pfumelelana hi ndlela yo tlhantlha swiphiqo swa mbango. Hambiloko ku sayiniwa mintwanano, van’wana lava sayineke ntwanano wolowo va wu honisa hi ku famba ka nkarhi. Van’wana va kuma swi tika ku sindzisa leswaku mintwanano yoleyo yi landzeriwa. Eswiyin’weni swin’wana, tihulumendhe kumbe mavandla man’wana a ma swi lavi ku pfuna hi timali ta ku basisa mbango. Eswiyin’weni swin’wana swi vangiwa hi makwanga, tanihi leswi mavandla lamakulu lama nga ni mali ma ti tshikilelaka ngopfu tihulumendhe leswaku ti nga veki milawu leyi nga ta ma lahlekerisa mpindzulo. Mabindzu ni mavandla man’wana ma tiviwa hi ku lava ku bindzula ngopfu hi tiko ku nga khathariseki mimbuyelo ya le nkarhini lowu taka.

Lexi nyanyisaka timhaka, a hi hinkwavo vativi va sayense lava pfumelelanaka hi mimbuyelo yo biha leyi nthyakiso wu nga vaka na yona eka misava. Xisweswo, vaendli va milawu ya hulumendhe swi nga ha endleka va nga tiyiseki leswaku va fanele va veka swipimelo swo fika kwihi leswi hungutaka ku kula ka ikhonomi hikwalaho ka xiphiqo lexi swi nga ha endlekaka xi ri xikulu kumbe xi nga ri xikulu hilaha van’wana va ehleketaka hakona.

Vanhu va le khombyeni hakunene. Hinkwerhu ha swi tiva leswaku ku ni xiphiqo nileswaku ku fanele ku endliwa swo karhi. Matiko man’wana ma tirha hi matimba kambe swiphiqo swa mbango swa nyanya. Xana misava yi ta hetelela yi nga ha ri ndhawu leyinene leyi vanhu va nga tshamaka eka yona? A hi kambisiseni xivutiso lexi.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

NTHYAKISO LOWU VANGIWAKA HI PONGO

Ku ni nthyakiso lowu nga voniwiki kambe wu twiwaka—i nthyakiso lowu vangiwaka hi pongo. Vativi va vula leswaku nthyakiso lowu na wona wa karhata hikuva wu nga dlaya munhu tindleve, wu nga vangela ntshikilelo, nsusumeto wa le henhla wa ngati, nkelunkelu ni ku endla leswaku munhu a nga bindzuli. Vana lava nghenaka xikolo laha ku nga ni pongo va nga ha va ni swiphiqo swa ku hlaya.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

KU TSEMELERIWA KA MIRHI SWI VANGA KU ANDZA KA MAKONDLO

Loko madoroba ya 15 eSamar, le Philippines, ma hlaseriwe hi makondlo, hulumendhe yi vule leswaku leswi swi vangiwa hi ku tsemeleriwa ka mirhi endhawini yoleyo. Ku hela ka makhwati ku endle leswaku swiharhi leswi dyaka makondlo swi hunguteka naswona makondlo na wona ma nga ha kumi swakudya swa wona. Makondlo ma kongome etindhawini leti nga ni vanhu ma ri karhi ma lava swakudya.

[Xihlovo Xa Kona]

© Michael Harvey/Panos Pictures

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

XANA U HLASERIWE HI THYAKA LERI NGA NI CHEFU?

Loko a ri ni tin’hweti tinharhu ni hafu, Michael u kumeke a ri ni neuroblastoma, ku nga vuvabyi bya khensa ya muxaka wo karhi. Loko vuvabyi lebyi a byi khome yena ntsena endhawini yoleyo, a swi nga ta hlamarisa ngopfu. Kambe, ku kumeke leswaku vana van’wana va kwalomu ka 100 exindhawanini xexo va ni vuvabyi bya khensa. Leswi swi chavise vatswari vo tala. Van’wana va ehlekete leswaku mavabyi yo tala ya khensa ma nga ha va ma vangiwa hi tikhampani tin’wana ta tikhemikhali endhawini yoleyo. Vulavisisi byi kume leswaku khampani yin’wana leyi rhwalaka thyaka yi tshame yi teka madiramu lama nga ni chefu leyi nga xihalaki eka yin’wana ya tikhampani kutani yi ya yi cukumeta epurasini ra tihuku, minkarhi yin’wana a yi fika yi chulula chefu leyi. Valavisisi va kume swihlovo swa kwalaho swi ri ni chefu. Vatswari va vhele va ehleketa leswaku swi nga ha endleka ku ri swona leswi endleke leswaku vana va vona va khomiwa hi khensa.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

TIKHEMIKHALI LETI NGA NI CHEFU

Endzhaku ka ku hela ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, swilo swa 120 000 leswi nga ni chefu, yo tala ya yona ku ri gasi ya phosgene ni ya mustard, swi lemiwile endzeni ka swikepe kutani swi nyumperisiwa elwandle, swin’wana en’walungu-vupela-dyambu bya Northern Ireland. Vativi va sayense va le Rhaxiya va lemukise hileswaku swilo leswi swi le kusuhi ni ku pfuta sweswi.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

NTHYAKISO WA MOYA WA DLAYA

Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri vula leswaku ku thyakisiwa ka moya hi kona ku vangaka ku fa ka vanhu loku nga exikarhi ka tiphesente ta ntlhanu ni ta tsevu emisaveni hinkwayo. Le Ontario, eCanada ntsena, ku vikiwa leswaku vaaka-tiko va tirhisa mali ya kwalomu ka R5,6 wa timiliyoni lembe ni lembe eka swa vutshunguri, yin’wana yi lahleka hi ku xwa emintirhweni leswi vangiwaka hi moya wo thyaka.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

KU FA KA SWIMILA SWA LE HANSI KA LWANDLE

Vaphasi van’wana va tihlampfi va le Asiya Dzonga-vuxa va tirhisa cyanide ku dakwisa tinhlampfi, leswi endlaka leswaku swi olova ku ti phasa. Chefu leyi ya huma endzeni ka nhlampfi, xisweswo nhlampfi yi nga dyiwa, a yi vi na chefu. Kambe, chefu leyi yi tshama ematini ya lwandle, kutani yi dlaya swimila swa le hansi ka lwandle.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

XANA HI FANELE HI VEHELA SWISIRHELELO SWA NOMU NI TINHOMPFU LESWI VEHERIWAKA HI MADOKODELA?

Magazini wa Asiaweek wu vika leswaku moya wo tala lowu thyakeke le Asiya wu vangiwa hi mimovha. Tinjhini ta dizele ni ta swithuthuthu hi tona leti thyakisaka moya ngopfu, ti humesa mpimo lowukulu wa swiphemunyana leswi thyakisaka moya. Swiphemunyana leswi swi vanga swiphiqo swo tala swa rihanyo. Magazini lowu wa vika: “Mutshila-nkulu etimhakeni ta mimbuyelo ya nthyakiso wa le Taiwan, Dok. Chan Chang-chuan, u vula leswaku musi wa dizele wu vanga vuvabyi bya khensa.” Vanhu van’wana va ambala swisirhelelo swa nomu ni tinhompfu le madorobeni ya Asiya. Xana swisirhelelo leswi swa pfuna? Dok. Chan u ri: “Swisirhelelo leswi a swi pfuni nchumu. Tigasi to tala leti thyakeke ti ni swiaki leswitsongo ngopfu lerova ti hundza hi ku olova eka swisirhelelo leswi. Phela, . . . moya wa swi kota ku nghena eka swona. Hikwalaho, swi endla munhu a titwa onge u sirhelelekile kasi ko fana ni kwala.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Ku byala mirhi nakambe swi pfuna ku ponisa mbango

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 24]

AFP/Getty Images; ehenhla eximatsini: Published with the permission of The Trustees of the Imperial War Museum, London (IWM H 42208); ehenhla exineneni: Howard Hall/howardhall.com