I Mani Loyi A Nga Ta Wundla Misava?

XANA vanhu va ta kala va teka goza ro sirhelela swimilana swo hambana-hambana ematshan’weni yo swi herisa? Hi ku ya hi mutivi wa timhaka ta vutomi John Tuxill, sweswi swi ta lava leswaku “ku endliwa ku cinca lokukulu.” Kambe, u engetela hi ku vula leswaku ku cinca koloko “a ku nge endleki loko vanhu va nga si lemuka ndlela leyi swimilana swo hambana-hambana swi pfunaka ha yona, ku navela ka vona ko cinca ndlela leyi va endlaka swilo ha yona sweswi ni ku tiyimisela ka vona ku ringeta tindlela letintshwa.”

Vo tala a va kholwi leswaku ku nga va ni ku cinca ko tano lokukulu. Naswona vo tala a va pfumelelani ni leswi swi vuriweke hi Tuxill. Ku ni vativi va sayense ya mbango lava va vonaka onge vanhu a va si swi twisisa kahle leswi swimilana swo hambana-hambana swi hi pfunisaka xiswona naswona ku nga ha va ku ri ni van’wana lava va hundzeletaka ndlela leyi swimilana leswi swi hi pfunaka ha yona. Nilokoswiritano, loko vativi va sayense va ha burisana hi mhaka leyi, i swa nkoka ku vona ndlela leyi vativi van’wana va mhaka leyi va rilaka ha yona. Va twala va karhatekile, a va karhatiwi ntsena hi ku lahlekeriwa hi swimilana swo hambana-hambana kambe ni hi ku vona makwanga ni vuphukuphuku lebyi vangelaka ku lahlekeriwa koloko. Xiya leswi vatsari vo hambana-hambana va swi vuleke.

“Eka lembe-xidzana lera ha ku hundzaka, varimi va timiliyoni ta madzana, lava kumekaka emisaveni hinkwayo, a va swi kota ku lawula timbewu ta vona. . . . Namuntlha, to tala ta timbewu toleto ti sungule ku khathaleriwa, ku cinciwanyana ni ku lawuriwa hi tifeme ta misava hinkwayo ni ku hlayisiwa hi vativi. . . . Hi ku ehleketa ntsena hi ku endla mpindzulo lowukulu hi xihatla, tifeme leti langutaneke ni swimila swo hambana-hambana ti xungeta ku herisa nchumu wa nkoka swinene eka switekela lowu nga pfunaka ku lwa ni mavabyi man’wana.”—Mutsari wa timhaka ta sayense Jeremy Rifkin.

“Mhaka leyi hi tshamelaka ku yi twa eka mahungu, i ya leswaku nchumu wa nkoka swinene ku fanele ku va ntshunxeko wa ku xavisa ni ikhonomi ya misava hinkwayo. Loko ku tshamela ku vulavuriwa hi rifuwo ni mpindzulo wo tala, ku tshembela ngopfu eka ikhonomi swi va ni matimba ngopfu naswona a hi ko tala swi vekeriwaka ntlhontlho.”—Mutivi wa fambiselo ra switekela David Suzuki.

Ebukwini yakwe leyi nge Seeds of Change—The Living Treasure, mutsari Kenny Ausubel u vula leswaku matiko lama hluvukeke ma ni vukanganyisi hileswi “tihulumendhe ni tifeme [ta wona] ti rilaka hi khombo leri nga ekusuhi ra ku herisiwa ka fambiselo ra ‘ntumbuluko’ ra xitekela.” U vula leswaku na vona va xungeta swimilana swa mixaka-xaka hi ku khutaza vanhu leswaku va tirhisa marimelo ya manguva lawa ni ku byariwa ka mbewu yin’we.

Ku nga khathariseki leswaku leswi vativi va mbango va swi vulaka i ntiyiso kumbe e-e, swi nga ha ku tikela ku tiyiseka hi vumundzuku bya pulanete leyi. Xana yi ta tshama ku fikela kwihi kasi vanhu va ni makwanga? Leswi vanhu va lavaka ntlhantlho wa swiphiqo leswi nga kona, vo tala va kholwa leswaku sayense yi ta swi tlhantlha swiphiqo leswi.

Xana Sayense Ni Thekinoloji Swi Nga Hi Ponisa?

Vandla ra le Vuhosini ra Edinburgh ri phofule ku karhateka ka rona hi nhluvuko wa xihatla ni lowu rharhanganeke lowu endliwaka hi vativi va sayense lerova ri ehleketa leswaku swi nga ha endleka eku heteleleni vativi volavo va nga ha ku tivi endzhaku ni le mahlweni. David Suzuki u tsarile: “Sayense a yi yi twisisi hi ku helela misava leyi ya ntumbuluko. A hi yi twisisi hi ku helela ndlela leyi vutomi byi fambisaka xiswona eMisaveni leyi, hi nga ha vuli ndlela leyi byi tirhisanaka ha yona.”

Magazini lowu nge Science wa hlamusela, “a ma tiveki makhombo kumbe mimbuyelo ya Swivumbiwa leswi Endliweke hi ku Cinciwa ka Switekela [GEO (Genetically Engineered Organisms)]. . . . A hi swi tivi leswaku swivumbiwa swa tinxaka leti endliweke hi ku cinciwa ka switekela ti ta yi khumba njhani ikholoji.”

“Minhluvuko” yo tala leyi endliweke yi tise makhombo ni mimpfuno. Ya pfuna hi ndlela yo karhi, kambe yi tlhela yi kombisa leswaku munhu a nga tlharihanga, naswona ko tala yi kombisa leswaku u ni makwanga. (Yeremiya 10:23) Hi xikombiso, hambileswi ku cinciwa ka swimilana ku tiseke ndzalo ya swakudya naswona ku wundleke vanhu vo tala, ku tlhele ku hoxa xandla eku herisiweni ka swimilana swa mixaka-xaka. Hi ku khutaza ku tirhisiwa ka swidlaya-switsotswana ni tindlela tin’wana ta ku rima leti durhaka, ku cinciwa ka swimila ku hetelele ku vuyerise “tifeme leti cincaka switekela swa swimilana ni vanhu vo hlawuleka va le Matikweni lama ha Hluvukaka, kambe ku lahlekeriwa vanhu va xiyimo xa le hansi,” ku tsale Dok. Mae-Wan Ho. Mboyamelo lowu wu tinyika matimba swinene tanihi leswi sayense ya ntivo-vutomi yi yaka yi kula naswona yi vaka bindzu lerikulu naswona yi hi yisaka eka nkarhi lowu hi nga ta titshega hi sayense leswaku hi kuma swakudya leswi hlayisekeke.

Kambe, swiphiqo leswi a swi fanelanga swi hi chavisa. Entiyisweni, swo kandziyisa yinhla leyi nga erivaleni. Bibele yi hi pfuna ku vona leswaku a hi fanelanga hi rindzela swo tala eka vanhu lava nga hetisekangiki lava sweswi va lawulaka pulanete leyi ni swilo leswi nga eka yona. Swa sweswi, ku tsandzeka ku endla swilo hi ndlela leyinene swo kombisa ntsena xiyimo lexi munhu a nga eka xona. Hikwalaho Pisalema 146:3 yi nyikela xitsundzuxo lexi: “Mi nga tshembi vanhu va xiyimo xa le henhla, hambi ku ri n’wana wa munhu wa nyama, loyi a tsandzekaka ku ponisa.” Kambe hi nga tshemba Xikwembu xa hina hi ku hetiseka. (Swivuriso 3:5, 6) Xa swi lava naswona xi ni matimba ya ku hi pfuna.—Esaya 40:25, 26.

Ku Nga Ri Khale —Misava Leyi Nga Ni Vutomi, Leyi Nyukeke

Loko u nga si sungula ku pfuxeta yindlu leyi hahlukeke, u nga ha sungula hi ku yi basisa. Hilaha ku fanaka, ku nga ri khale Yehovha Xikwembu u ta herisa vanhu hinkwavo lavo biha, ku katsa ni lava va tekaka pulanete ya hina, swilo swa ntumbuluko leswi kumekaka eka yona hambi ku ri vanhu-kulorhi tanihi swilo leswi nga tirhisiwaka hi ndlela yo biha ntsena leswaku va vuyeriwa ni ku tikumela rifuwo. (Pisalema 37:10, 11; Nhlavutelo 11:18) Kambe Yehovha u ta londzovota hinkwavo lava n’wi rhandzaka naswona va lwelaka ku endla ku rhandza kakwe.—1 Yohane 2:15-17.

Endzhaku ka sweswo, misava ni swilo swa ntsandza-vahlayi leswi tshamaka eka yona, ku katsa ni vanhu lava yingisaka, va ta fumiwa hi hulumendhe ya Xikwembu—ku nga Mfumo wa Mesiya. (Daniyele 7:13, 14; Matewu 6:10) Naswona misava yi ta humesa swakudya swo tala swinene ehansi ka mfumo wolowo! Pisalema 72:16 yi ri: “Ku ta va ni mavele yo tala emisaveni; ma ta khapakhapa etinhlohlorhini ta tintshava.” Ina, vanhu a va nge he endli njhekanjhekisano kumbe ku karhateka hi swakudya. Ematshan’weni ya sweswo, swi ta va swi lo vuya naswona swi nga ri na khombo.

Kutani, loko fambiselo leri ri ya ri va ni gome lerikulu naswona ri nga tiyiseki hi leswi nga ta endleka, lava va tshembaka Yehovha va nga langutela ku va ni vumundzuku lebyinene kwala misaveni. Ntshembo lowu wu kumeka eka “mahungu lawa lamanene ya mfumo,” lawa Timbhoni ta Yehovha ti ma byelaka hinkwavo lava va lavaka misava leyinene ni leyi nga ni vululami ti tsakile. (Matewu 24:14) Hikwalaho ka ntshembo lowu wu tiyisekeke—ni ndlela ya rirhandzu leyi Xikwembu xi khathalelaka vanhu va xona ha yona—hina, hambi ku ri sweswi, hi nga “tshama [hi] sirhelelekile naswona a [hi] nge kavanyetiwi hi ku chava khombo.”—Swivuriso 1:33.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

EMfun’weni wa Xikwembu, swakudya swi ta va swi nga ri na khombo naswona swi lo vuya hi masaka

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 8]

FAO Photo/K. Dunn

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 9]

Tourism Authority of Thailand