Xana Vumundzuku Byi Ku Khomele Yini?

MUNHU na yena wo va xiphemu xa swilo leswi. Xikwembu xi swi nyike ntirho swilo hinkwaswo leswi hanyaka emisaveni. Ha fana hi tindlela to tala ni swilo leswi hi hanyaka na swona—lexikulu eka hinkwaswo, ndlela leyi vutomi byi hlamarisaka ha yona. Hikwalaho ka leswi, vanhu va titwa va lahlekeriwile swinene loko nchumu wo karhi lowu hanyaka wu hela.

Mutivi wa sayense Anthony C. Janetos, loko a tsala eka magazini leyi nge Consequences, u ri: “Vanhu vo tala va pfumela leswaku hina vaaki, hi ni vutihlamuleri lebyikulu bya ku sirhelela swilo leswi hanyaka eka pulanete leyi, ni ku khathalela vuhlayiseki bya swilo swa mixaka-xaka leswi hanyaka swa nkarhi lowu ni lowa ha taka. Leswaku hi kota ku endla tano, hi fanele hi vona nkoka wa swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka—swilo leswi swi pfunaka ntumbuluko ha swona swin’we ni tindlela leti hi nga swi tirhisaka ha yona—naswona hi fanele hi tinyiketela ku swi sirhelela.”

Xana Ku Endliwa Yini?

Ina, leswi misava hinkwayo yi karhatekeke hikwalaho ka ku hela ka swilo swin’wana leswi hanyaka, sweswo swi endle leswaku vayimeri va tihulumendhe ni va tindzawulo tin’wana va hlangana leswaku va endla Ntwanano Wa Ku Sirhelela Swilo Leswi Hanyaka Swa Mixaka-xaka. Ntwanano lowu wu vula leswaku vanhu hinkwavo va tiyimiserile ku hlayisa swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka.

Vativi va timhaka ta vutomi, vativi va ku tirhisana ka swilo leswi hanyaka ni mbango swin’we ni vativi van’wana va sayense emisaveni hinkwayo va vule leswaku lembe ra 2001 ni ra 2002, ma vitaniwa International Biodiversity Observation Year (IBOY), tanihi goza ro ya emahlweni ni ku twisisa swilo swa mixaka-xaka. Diana Wall, mutivi wa timhaka ta vutomi wa le Yunivhesiti ya Colorado State, loyi a nga mutshama-xitulu wa IBOY, u ri: “Loko ho swi kota ku swi twisisa kahle swilo leswi hanyaka hi nga swi kota ku kuma ni fambiselo ra switekela lerintshwa swin’we ni tikhemikhali leti nga tirhisiwaka ku endla mirhi, ku antswisa swibyariwa kumbe ku pfuxeta ndhawu leyi thyakisiweke.” Wall wa engetela: “Xa nkoka ngopfu, lexi nga hi pfunaka leswaku hi endla swiboho leswinene malunghana ni tiko ra hina, milambu ni malwandle-nkulu ya hina, i ku kuma lomu swilo leswintshwa leswi hanyaka swi kumekaka kona, ndlela leyi swi pfunaka ha yona ni ndlela leyi swi tirhisanaka ha yona ni mbango hi tlhela hi kuma ni ndlela yo swi sirhelela.”

Ku Laveka Ku Cinca Lokukulu

Hambileswi ku endliweke nhluvuko lowukulu, kambe matshalatshala wolawo ma ha lo yi ka ehenhla mhaka leyi. Hi ku ya hi valavisisi, nkarhi a wa ha ri kona. Ruth Patrick, wa le Academy of Natural Sciences of Philadelphia, Pennsylvania, eU.S.A., loko a vulavula hi “ku herisiwa ka swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka,” u gimete hi ku vula leswaku “nkarhi i wa nkoka swinene . . . A swa ha lavi hi yima-yima.” Leswaku ku hungutiwa khombo ra ku herisiwa ka swilo leswi hanyaka, ku fanele ku tekiwa goza ra xihatla ra ku lulamisa ndlela leyi munhu a tirhisaka pulanete ni swilo leswi hanyaka leswi nga eka yona. A ko laveka ntsena leswaku ku sirheleriwa swilo leswi. World Resources Institute yi ri: “Timhaka ta ku sirheleriwa ka swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka ta fambisana ni timhaka ta nkoka leti khumbaka . . . nhluvuko.”

Leswaku ku fikeleriwa pakani yoleyo, vanhu va fanele va cinca swinene. Buku leyi nge Caring for the Earth, yi vula leswaku “vanhu va fanele va swi teka swi ri swa nkoka, va va ni mali naswona va cinca mavonelo lama andzeke namuntlha,” hi kona swilo leswi swi nga ta khathaleriwa kahle.

Bibele yi swi kombisa kahle leswaku munhu a nga na byona vuswikoti bya tisa ku cinca ko tano. Yeremiya 10:23 yi ri: “Oho Yehovha, ndzi swi tiva kahle leswaku ndlela ya munhu wa la misaveni a yi le ka yena. Munhu loyi a fambaka a nga ka a nga wu kongomisi nkondzo wa yena.” (Swivuriso 20:24) Ntiyiso wa mhaka leyi wu vonake ematin’wini hinkwawo, naswona hikwalaho ko va munhu a bakanye misinya leyi ya milawu, swi endle leswaku hi weriwa hi “minkarhi ya mangava leyi swi nonon’hwaka ku langutana na yona” leyi ku vulavuriweke ha yona eka 2 Timotiya 3:1-5. Nakambe tindzimana leti ti kombisa leswaku minkarhi ya mangava yi vangiwa hikwalaho ka leswi va anakanyaka hi ndlela leyi hoxeke. Hikwalaho, loko vanhu va nga cinci, ntlhantlho wun’wana ni wun’wana lowu va nga taka na wona wa swiphiqo leswi hi langutanaka na swona wu ta va wa xinkarhana.

Eka mbulavurisano wun’wana, mutivi wa sayense la dumeke emisaveni hinkwayo, Dok. Jane Goodall u vule leswaku ku onhiwa ka ndhawu “hakanyingi ku vangiwa hi leswi matiko lama hluvukeke ma nga ni makwanga naswona ma rhandzaka swilo leswi vonakaka.” Naswona mutivi wa swimilana Peter Raven, khale ka matsalana wa U.S. National Academy of Sciences, u lemukisile leswaku “ku honisa, vusweti ni makwanga swi vanga swiphiqo leswi xungetaka ku onhiwa ka Misava.” Hikwalaho, swilo swin’wana leswi faneleke swi cinciwa swi katsa vutianakanyi, makwanga, ku honisa, vuphukuphuku ni vumina.

Nkarhi Lowu Swilo Swa Mixaka-xaka Swi Nga Ta Sirheleriwa Ha Wona

Handle ko kanakana, Muvumbi wa swilo leswi hanyaka swa mixaka-xaka u rhandza leswaku swilo leswi a swi tumbuluxeke swi ya emahlweni swi ri kona. Bibele yi hi byela leswaku Xikwembu xi ta teka goza hi ku hatlisa ra “ku lovisa lava onhaka misava.”—Nhlavutelo 11:18.

Xana Xikwembu xi ta swi vuyisa swilo leswi nga ha riki kona hikwalaho ka ku va vanhu va onhe misava? Loko Muvumbi a swi rhandza leswaku swiharhi leswi nga ha riki kona emisaveni swi tlhela swi va kona, handle ko kanakana u ta tlhela a swi endla enkarhini lowu taka. Swi ta va tano ni hi swimilana leswi nga ha riki kona. Kambe, tanihi leswi Bibele yi nga vuliki nchumu hi mhaka leyi, swi ta va swi nga ri vutlhari ku mbambela.

Mfumo wa Xikwembu wu tiyisekisa leswaku nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hanyaka emisaveni wu ta katekisiwa. Mupisalema u ri: “Misava a yi tsake. Malwandle a ma pfume swin’we ni hinkwaswo leswi nga eka wona; masimu a ma khane swin’we ni hinkwaswo leswi nga eka wona. Kutani mirhi hinkwayo ya nhova a yi yimbelele hi ku tsaka.”—Pisalema 96:11, 12, New International Version.