Xana Munhu U Herisa Swakudya Swa Yena?

“Ntlhontlho wa xiviri lowu hi langutaneke na wona namuntlha [a] hi swikweleti ni timali kumbe ku phikizana ni matiko ya misava, kambe i xilaveko xo kuma ndlela ya ku hanya vutomi lebyi fuweke, lebyi nga ni xikongomelo, hi nkarhi lowu fanaka hi nga herisi swilo leswi endlaka leswaku ku va ni vutomi. Vanhu a va si tshama va langutana ni nxungeto wo tano: ku herisiwa ka swilo leswi endlaka leswaku hi swi kota ku hanya.”—David Suzuki, Mutivi wa Swiaki swa Xitekela.

APULA u nga ha ri teka ri ri nchumu lowu tolovelekeke. Loko u tshama endhawini leyi maapula ma nga lo vuya, u nga ha swi teka onge ma kumeka hi ku olova, naswona u nga ha hlawula leri u ri lavaka. Kambe, xana wa swi tiva leswaku namuntlha a ka ha ri na mixaka yo tala ya maapula ku fana ni leyi a yi ri kona emalembeni ya 100 lama hundzeke?

Exikarhi ka lembe ra 1804 na 1905, a ku ri ni maapula ya mixaka ya 7 098 eUnited States. Namuntlha mixaka ya 6 121—ku nga 86 wa tiphesente—a ya ha ri kona. Swi tano na hi mapiyere. Kwalomu ka 88 wa tiphesente ta mixaka ya mapiyere, ya 2 683 lawa ma tshameke ma byariwa, a ma ha ri kona. Kasi loko ku ri nhlayo ya matsavu, yi hunguteke ngopfu. Mixaka-xaka ya swimila ni swivumbiwa leswi hanyaka swa nyamalala. Matsavu yo hambana-hambana lawa a ya kumeka eUnited States ma hunguteke hi 97 wa tiphesente emalembeni lama nga ehansi ka 80! Xana i swa nkoka leswaku hi va ni mixaka yo hambana-hambana?

Vativi vo tala va sayense va vula leswaku i swa nkoka. Hambileswi ka ha kambisisiwaka loko swi ri swa nkoka ku va ni swilo swa mixaka-xaka, vativi va swa mbangu vo tala va vula leswaku i swa nkoka leswaku vutomi byi ya emahlweni emisaveni. Va vula leswaku i swa nkoka leswaku hi va ni swimilana swo hambana-hambana leswi dyiwaka ni leswi milaka enhoveni emisaveni hinkwayo. I swa nkoka nileswaku hi va ni swivumbiwa swa mixaka-xaka. Hi xikombiso, leswi rhayisi ya ha riki kona hi mixaka-xaka, swi kombisa leswaku swimilana swin’wana swi ta swi kota ku pona emakhombyeni man’wana. Hikwalaho, buku leyi kandziyisiweke hi Worldwatch Institute ya ha ku hlamusela leswaku xilo xin’we xa nkoka swinene lexi kombisaka khombo ra ku herisa swimilana swo hambana-hambana—i ndlela leyi mphakelo wa swakudya swa hina wu khumbekaka ha yona.

Ku herisiwa ka swimilana ku nga ha khumba swimilana leswi dyiwaka hi tindlela timbirhi: yo sungula, ku herisiwa ka swimilana swa le nhoveni leswi tirhisanaka ni swimilana swa swakudya, swi nga ha khumba ndlela leyi swi tswalaka ha yona, ya vumbirhi, ku hunguta mixaka ya swimilana leswi dyiwaka. Hi xikombiso, eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, onge a ku ri ni mixaka ya rhayisi leyi tlulaka 100 000 leyi a yi byariwa eAsiya, kasi ya kwalomu ka 30 000 a yi byariwa eIndiya ntsena. Eka swimilana swa le Indiya, i 75 wa tiphesente leswi nga ni mixaka ya khume ntsena. Eka mixaka ya 2 000 ya rhayisi ya le Sri Lanka, ku lo sala ntlhanu wa tiphesente ntsena. Le Mexico, lava va byalaka mavele va lo sala ntsena ni mixaka ya 20 wa tiphesente eka leyi a yi kumeka kwalaho hi va-1930.

Kambe a hi swakudya ntsena leswi nga ekhombyeni. Kwalomu ka 25 wa tiphesente ta mirhi leyi xavisiwaka, yi huma eka swimilana, naswona ka ha kumeka swimilana leswintshwa leswi nga tirhisiwaka ku endla mirhi. Kambe, swimilana swa herisiwa. Kahle-kahle, xana hi nga va hi herisa nchumu wa nkoka lowu hi endlaka hi hanya?

Hi ku ya hi World Conservation Union, eka swimilana ni swiharhi swa mixaka ya kwalomu ka 18 000 leswi kambisisiweke, ku kumeke leswaku leswi tlulaka 11 000, swi ta herisiwa. Etindhawini to fana na le Indonesia, Malaysia na Latin Amerika, laha ku tsemeleriweke makhwati lamakulu leswaku ku endliwa masimu, valavisisi va ngo ho vhumbha kunene leswaku i mixaka mingani ya swimilana leswi nga nyamalala kumbe leswi nga kusuhi ni ku nyamalala. Nilokoswiritano, van’wana va vula leswaku ku herisiwa loku ku famba hi “rivilo lerikulu,” ku vika The UNESCO Courier.

I ntiyiso, misava ya ha humesa swakudya swo tala. Kambe, xana vanhu lava engetelekaka va ta swi kuma kwihi swakudya loko swimilana swa mixaka-xaka swi hunguteka? Matiko yo hambana-hambana ma ehlekete ku hlula xiphiqo lexi hi ku sungula tindhawu to hlayisela mbewu leswaku swimilana swa nkoka swi nga heli. Mintanga yin’wana ya swimilana yi sungule ntirho wa ku sirhelela swimilana swa mixaka-xaka. Sayense yi sungule endlelo leri nga ni matimba ro hundzula fambiselo ra xitekela. Kambe, xana tindhawu ta vuhlayiselo bya mbewu swin’we ni sayense, swi nga xi tlhantlha xiphiqo lexi hakunene? Xihloko lexi landzelaka xi ta tlhuvutsa xivutiso lexi.