I Vamani Lava Tshamaka Exivandleni Xa Mimoya?
MISAVA yi hundzuke “vhengele” ra tidyondzo ni milawu ya vukhongeri. EAfrika ri ri roxe ku na magidi ya mintlawa ya vukhongeri, byin’wana ni byin’wana byi ni mavonelo ya byona n’wini mayelana ni leswaku ku humelela yini exivandleni xa moya. Kambe leswaku hi kuma rungula leri twisisekaka ni ra ntiyiso, hi fanele hi kambisisa Bibele. Yi vulavula hi mimoya—leyinene ni leyo biha—leyi tshamaka exivandleni xa moya. Nakambe yi komba leswaku i mani loyi hi nga kotaka ku kombela mpfuno ni nsirhelelo eka yena ivi hi wu kuma.
Yehovha, Xikwembu Xa Matimba Hinkwawo
EAfrika, vukhongeri bya xintu byi dyondzisa leswaku ku ni Xikwembu xa matimba hinkwawo lexi tlakukeke ehenhla ka vakokwana ni swikwembu hinkwaswo. Buku leyi nge, African Mythology yi ri: “A swi kanakanisi leswaku kwalomu ka vanhu va le Afrika hinkwavo, va pfumela leswaku ku ni Munhu la Tlakukeke, mutumbuluxi wa hinkwaswo.” Buku leyi nge African Religion in African Scholarship yi ri: “Leswi Xikwembu xi nga mulawuri wa vuako hilaha ku heleleke, vanhu lavan’wana ni matimba hinkwawo lama nga kona, ma ve kona hikwalaho ka Yena. Yena u ni vulawuri ni matimba hinkwawo.”
Bibele ya pfumela leswaku ku ni munhu Un’we la fumaka le henhla exivandleni xa moya. Yi n’wi hlamusela a ri “Šikwembu ša ŝikwembu, ni Hosi ya tihosi, i Šikwembu le’šikulu, le’ša matimba, ni le’ši tšhav̌isaka, le’ši nga yiki hi ngohe ya v̌anhu, leši nga amukeriki tinyiko.”—Deteronoma 10:17.
EAfrika hinkwaro ku na madzana ya mavito ni swithopo leswi munhu loyi a tekiwaka a ri ehenhla a vitaniwaka ha swona. Kambe xana Rito ra Xikwembu ri ri yini hi vito ra Xikwembu? Mupisalema u tsarile: “Wena loyi v̌ito ra yena a nga Yehova, u tlakukile henhla ka misav̌a hikwayo.” (Pisalema 83:18) Vito leri ro kwetsima ri humelela makhamba yo tlula 7000 erungulweni ra Bibele, hambileswi vahundzuluxeri van’wana va Bibele va ri siveke hi swithopo swo kota “Xikwembu” kumbe “Hosi.”
Leswi Yehovha a nga ni matimba hinkwawo, a nga hi pfuna. U tihlamusela a ri “Šikwembu ša tintŝalo ni v̌unene, le’ši hlwelaka ku kariha, le’ši teleke tintŝalo ni ku ṭhembeka, le’ši ṭeṭelelaka e tinšaka ta madzana ya khume, le’ši khomelaka munhu e ku homboloka, ni ku dyoha, ni šiv̌i; kambe le’ši nga lanḍuriki nanḍu wa loyi a nga na wona.”—Eksoda 34:6, 7; 1 Samuwele 2:6, 7.
Tintsumi, Vatirheli Va Xikwembu Lava Nga Ni Matimba
Khale swinene loko Yehovha a nga si tumbuluxa vanhu kumbe misava hi yoxe, u tumbuluxe vanhu va moya etilweni. Bibele yi hlamusela leswaku enkarhini lowu Xikwembu xi “akeke masungulo ya misav̌a, . . . , [tintsumi] v̌ana hikwav̌o v̌a Šikwembu v̌a [yimbelele] hi ku ṭakisisa.” (Yobo 38:4-7) Ku ni timiliyoni ta tintsumi. Daniyele nandza wa Yehovha, u tsale hi ta xivono xa swilo swa le tilweni laha a voneke “[Xikwembu xi] tireriwa hi madzana ya madzana, kutani dzana ra timillion a ti yimile mahlweni ka yena.”—Daniyele 7:10.
Munhu wo sungula wa moya loyi Yehovha a n’wi tumbuluxeke hi loyi a tiviwaka a ri Yesu Kreste. (Yohane 17:5; Vakolosa 1:15) Loko a nga si hanya a ri munhu emisaveni, Yesu u hanye etilweni a ri xivumbiwa xa matimba xa moya. Endzhaku ka rifu rakwe a ri munhu, Yesu u pfuxeriwe etilweni, laha a tlheleke a hanya tanihi xivumbiwa xa moya xa matimba.—Mintirho 2:32, 33.
Yesu u ni matimba lamakulu etilweni. Eka Yuda 9, Yesu, loyi a tiviwaka ni hi ra Mikayele, u vuriwa “ntsumi leyikulu,” leswi vulaka leswaku hi yena ntsumi leyi nga ehenhla, kumbe leyi nga yikulu. (1 Vatesalonika 4:16) Nakambe u ni vulawuri emisaveni. Yehovha u n’wi nyike “ku fuma, ni ku kwetsima, ni v̌uhosi leŝaku v̌a tinšaka ni tinḍimi hikwato v̌a ta ṅwi tirela.” (Daniyele 7:13, 14) Ku nga khathariseki vulawuri byakwe lebyi tlakukeke, Yesu wa ha ri ehansi ka Tata wakwe, Yehovha.—1 Vakorinto 11:3.
Loko tintsumi ti ri karhi ti tirhela Yehovha, hi hala tlhelo ti tirhela malandza ya Xikwembu lama nga emisaveni. Muapostola Pawulo u tsarile: “Xana tintsumi hinkwato a hi mimoya leyi tirhelaka Xikwembu, leyi rhumiweke ku pfuna vanhu lava fanelaka ku kuma ku ponisiwa xana?” (Vaheveru 1:14) Ngopfu-ngopfu ti tsakela leswaku vanhu va dyondza ntiyiso mayelana na Yehovha. Exivonweni, muapostola Yohane u vone “ntsumi yin’wana yi ri karhi yi haha ehenhla mapapeni, yi ri ni Evhangeli leyi nga heriki, leswaku yi ta yi twarisa eka lava akeke emisaveni, eka vanhu va matiko hinkwawo, ni va tinxaka hinkwato, ni va tindzimi hinkwato, ni va swivongo hinkwaswo. Kutani yi tlakusa rito yi ku: ‘Chavani Xikwembu, mi xi dzunisa.’”—Nhlavutelo 14:6, 7.
Sathana Ni Madimona, I Valala Va Xikwembu Ni Vanhu
Lexi vavisaka, a hi tintsumi hinkwato leti tshembekeke eka Xikwembu. Tin’wana ti xi xandzukerile, ti hundzuka valala va Xikwembu ni vanhu. Muxandzuki lonkulu i Sathana Diyavulosi.
Hambileswi vo tala namuntlha va kanetaka leswaku Sathana u kona, ku hava loyi a kanetaka leswaku vubihi byi kona. Buku leyi nge The Death of Satan, yi hlamusela leswaku swi tswala “xiphiqo lexi nga papalatekiki” ku pfumela leswaku vubihi byi kona, kambe u nga pfumeli leswaku ku na loyi a byi vangaka. “Ku ni nchumu lowu hi wu xiyaka, kambe lowu ndhavuko wa hina wu nga hi nyikiki marito yo wu boxa.”
Ku hambana ni sweswo, Bibele yi na wona marito naswona yi boxa ntiyiso hi ku kongoma mayelana ni xihlovo xa vubihi. Yi hlamusela leswaku tintsumi, swivumbiwa leswi Yehovha a swi tumbuluxeke a swi lulamile ni ku va leswinene hinkwaswo; a nga tumbuluxanga ni yin’we ya tintsumi to homboloka. (Deteronoma 32:4; Pisalema 5:4) Kambe, tintsumi, kukotisa vanhu, a ti nyikiwe vuswikoti byo tihlawulela exikarhi ka leswinene ni leswo biha. Un’wana wa vana lava vo hetiseka va moya u sungule ku va ni ku navela ka vutianakanyi leswaku ku gandzeriwa yena, ku nga nchumu lowu faneleke Yehovha. Hikwalaho ka sweswo u thyiwe vito leri ra Sathana, leswi vulaka “Mukaneti.” (Ringanisa Yakobo 1:14, 15.) Sathana a ngo va mukanganyisi ntsena hilaha vukhongeri byin’wana bya le Afrika byi dyondzisaka hakona; naswona a ngo va “mulanguteri” loyi a sirhelelaka lava va tshamelaka ku n’wi endlela magandzelo. Bibele yi komba leswaku hilaha ku heleleke, u hombolokile a tlhela a va na tihanyi.
Tintsumi tin’wana ti yime na Sathana eku xandzukeleni Xikwembu. Tintsumi leti ta madimona nakambe i valala va vanhu emisaveni. Na tona ti na tihanyi naswona ti hombolokile. Eminkarhini leyi hundzeke, ti endle vanhu van’wana va va timbeveve naswona va nga voni. (Matewu 9:32, 33; 12:22) Van’wana, ku katsa ni vana, ta va vabyisa kumbe ti va hlanganisa nhloko. (Matewu 17:15, 18; Marka 5:2-5) Entiyisweni, ku hava munhu la hanyeke kahle loyi a nga tsakelaka ku tirhisana na Sathana kumbe madimona wolawo.
Xana Vakokwana Va Kwihi?
Timiliyoni ta vanhu eAfrika ni kun’wana ti tshemba leswaku rifu a hi makumu ya vutomi, kambe i ku hundzuka kumbe gondzo ro tsemakanyela evuton’wini bya le xivandleni xa moya, xivandla xa swikwembu na vakokwana. Mudyondzi John Mbiti, mutivi wa ta vukhongeri bya le Afrika, u tsale hi ta ku pfumela eka vakokwana, lava a va vitanaka “vafi lava hanyaka” a ku: “Leyi i ‘mimoya’ leyi vanhu va le Afrika va khumbekeke ngopfu ha yona . . . Ya swi tiva leswi humelelaka endyangwini [emisaveni], naswona ya khumbeka ha swona. . . . I valanguteri va timhaka ta ndyangu, mikhuva, mahanyelo ni mintirho ya wona. Ku hoxa etimhakeni leti swi vula ku hoxela vakokwana lava, exiyin’weni xolexo, va nga maphorisa lama nga vonakiki ya mindyangu ni vaaki. Hikwalaho ka leswi va ha riki ‘vanhu,’ xisweswo vafi lava hanyaka i ntlawa lowu faneleke swinene wa vahlanganisi exikarhi ka vanhu ni Xikwembu: va swi tiva swilaveko swa vanhu, ‘enkarhininyana lowu hundzeke’ a va hanya na vanhu, kutani hi nkarhi lowu fanaka va ni tindlela to kota ku vulavurisana ni Xikwembu.”
Kambe, xana Bibele yi ri yini hi xiyimo xa vafi? Yi komba leswaku ku hava nchumu lowu vitaniwaka “vafi lava hanyaka.” Vanhu va nga va lava hanyaka, kumbe va va lava feke ntsena—va nge vi eka swiyimo sweswo haswimbirhi. Rito ra Xikwembu ri dyondzisa leswaku vafi a va twi, a va voni, a va vulavuli, kumbe ku anakanya. Vafi a hi varindzi va lava hanyaka. Bibele yi ri: “V̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu, . . . Riranḍu ra v̌ona, ni ku v̌enga ka v̌ona, ni mona wa v̌ona ŝi lahlekile . . . Laha u yaka kona, [sirheni] . . . a ka ha ri na ntiro, hambi makungu, ni ku tiv̌a, hambi v̌utlhari.” (Eklesiasta 9:5, 6, 10) “[Munhu u] tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya [ye]na ma ta hela.”—Pisalema 146:4.
Ku Tlhelela eNtshurini
Loko leswi swi ku tikela ku swi pfumela, anakanya leswaku ku humelele yini eka munhu wo sungula, Adamu. Yehovha u endle Adamu “hi nṭhuri wa misav̌a.” (Genesa 2:7) Loko Adamu a tlule xileriso xa Yehovha, hakelo ya kona ku ve rifu. Xikwembu xi n’wi byele leswi: “U [ta] tlhelela misav̌eni, hikuv̌a u humesiwile ka yona. Hikuv̌a u nṭhuri, u ta tlhelela e ṅthurini.”—Genesa 3:19.
Loko Yehovha a nga si vumba Adamu hi ntshuri, Adamu a a nga ri kona. Kutani ke loko a ‘tlhelela entshurini,’ nakambe u tlhele a nga vi na vutomi, tanihi wona ntshuri. A nga tsemakanyelanga exivandleni xa vakokwana lava nga mimoya. A nga yanga etilweni kumbe etiheleni. Loko a fa, wolawo ku ve makumu yakwe.
Xana ku humelela nchumu lowu fanaka ni le ka vanhu van’wana loko va fa? Ina, swi tano. Bibele yi ri: “Hikwaŝo [vanhu ni swiharhi] ŝi ya e šiv̌andleni šiṅwe. Hikwaŝo ŝi huma nṭhurini, kutani hikwaŝo ŝi tlhelela nṭhurini.” (Eklesiasta 3:20) Bibele yi tshembisa leswaku Xikwembu xi ta pfuxa vanhu lava feke va tlhela va hanya eparadeyisini emisaveni, kambe nkarhi wolowo wa ha ta. (Yohane 5:28, 29; Mintirho 24:15) Kutani a hi fanelanga hi chava vafi kumbe ku va endlela magandzelo, hikuva va nga ka va nga hi pfuni hambi ku ri ku hi vavisa.
Sathana ni madimona yakwe va lava ku hambukisa vanhu mayelana ni xiyimo xa vakokwa wa vona lava feke, hikwalaho va kurisa mavunwa ya leswaku vanhu va hambeta va hanya endzhaku ka rifu. Ndlela yin’wana leyi va endlaka leswi ha yona i ku tirhisa switori swa mavunwa. (1 Timotiya 4:1) Nakambe va tirhisa swivono, milorho ni vangoma va kanganyisa vanhu leswaku va ta anakanya leswaku va vulavule ni vafi. Kambe a hi vafi lava va vulavulaka na vona. Ku ri na sweswo, i madimona lama tiendlaka vanhu lava feke. Hi swona leswi endlaka Yehovha a lwisana swinene ni lava va vutisaka vafi, hambi va swi endla hi ku kongoma, kumbe hi ndlela leyi nga kongomangiki hi ku tirhisa tindlela tin’wana, tanihi ku hlahluva.—Deteronoma 18:10-12.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Hi ku tirhisa swivono, milorho ni vangoma, madimona ma kanganyisa ni ku chavisa vanhu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]
Leswaku ma kanganyisa vanhu, madimona ma tiendla vanhu lava feke