Makwanga—Xana Ma Hi Khumba Njhani?

MAKWANGA ma onha vutomi bya timiliyoni. Ma tlanyata vumunhu bya lava nga ni makwanga naswona ma vavisa ma tlhela ma va dyisa mbitsi vahlaseriwa. Evuton’wini bya wena swi nga ha endleka makwanga ma ku khumba hi ndlela yo karhi. Hambi ku ri ku yiva eswitolo loku nga andza, ku tlakusa minxavo ya leswi u swi xavaka. Loko muholo wa wena wu ri ehansi naswona u nga swi koti ku xava swilaveko swa siku na siku, swi nga ha endleka u xaniseka hikwalaho ka munhu un’wana la nga ni makwanga.

Lava Nga Ni Ndlala Ni Lava Faka

Makwanga ya tiko yo tilavela swa rona ma kavanyeta matshalatshala ya hulumendhe yo tikarhatela ku pfuna swisiwana. Le ndzhaku hi 1952, mutivi wa sayense tlhelo mutshila wa swakudya Sir John Boyd Orr u te: “Tihulumendhe ti tiyimisele ku hlanganisa vanhu ni rifuwo leswaku ti lunghiselela nyimpi ya misava, kambe Mimfumo Leyikulu a yi tiyimiselanga ku hlangana leswaku yi hlongola ndlala ni vusweti emisaveni.”—Food Poverty & Power, hi Anne Buchanan.

Kavula, wu kona mpfunonyana lowu va wu endlaka. Kambe hi xihi xiyimo xa vutomi bya swisiwana, ku nga vunyingi bya vaaki lava honisiwaka emisaveni? Xiviko xa sweswinyana xi vule leswaku ku nga khathariseki ntshovelo lowunene wa swakudya etindhawini tin’wana, “ndlala ni nsiko swa ha ri xin’wana xa swiphiqo leswi hlaselaka vanhu lava sweleke emisaveni . . . N’we-xa-ntlhanu [ku tlula gidi ra timiliyoni] ta vanhu va laha misaveni va sika siku na siku.” Xiviko xi ya emahlweni xi ku: “Ku engetela kwalaho, vanhu va magidi mambirhi ya timiliyoni a va ‘wundleki kahle’ hikwalaho ka . . . [swakudya] swa xiyimo xa le hansi, leswi nga vangaka swiphiqo leswikulu swa rihanyo.” (Developed to Death—Rethinking Third World Development) Tinhlayo leti hakunene ti fanele ti va tinhloko-mhaka-nkulu ta mahungu!

Lava Nga Mahlonga

Tingwenya ta vugevenga ti tifuwisa hi ku endla leswaku lava ti va hlaselaka, swin’we ni vanhu van’wana, va twa ku vava. Swidzidzirisi, madzolonga, vunghwavava ni ku tlangisiwa ka mali, swi endla leswaku timiliyoni ti hundzuka mahlonga. Nakambe Gordon Thomas ebukwini yakwe leyi nge Enslaved u ri: “Hi ku ya hi Anti-Slavery Society, ku pimanyetiwa leswaku ku ni mahlonga ya 200 wa timiliyoni emisaveni. Yo ringana 100 wa timiliyoni i vana.” Xana xivangelo-nkulu i yini? Xiviko xa hlamusela: “Lexi vangelaka vanhu leswaku va navela ku endla van’wana mahlonga, i nchumu lowu nga tsakisiki hi ntumbuluko eka vanhu . . . [Vuhlonga] byi vangiwa hi ku navela, makwanga ni ku rhandza ku fuma van’wana.”

Vanhu lava nga ni matimba va tshikilela lava tsaneke ni lava hlaselekaka hi ku olova naswona va dlaya vo tala. “Eka Maindiya ya timiliyoni timbirhi lawa a ma tshama eBrazil loko valungu va fika ro sungula, swi nga endleka ku sele madzana-mbirhi wa magidi ya vona ntsena.” (The Naked Savage) Ha yini? Xivangelo-nkulu i makwanga.

Mukhandlu Lowu Ndlandlamukaka Exikarhi Ka Lava Fuweke Ni Swisiwana

The New York Times yi vike leswaku James Gustave Speth, mukongomisi eka United Nations Development Program, u vule leswaku “ntlawa wa vanhu lowu humelelaka emisaveni hinkwayo . . . wu tihlengeletela rifuwo ro tala, kasi ku tlula hafu ya vaaki va le vusiwaneni.” Mukhandlu lowu lowu nga ni khombo exikarhi ka lava fuweke ni swisiwana wu endliwa wu va erivaleni swinene hi marito yakwe lama nge: “Ha ha ri ni vanhu vo tlula hafu epulaneteni leyi lava holaka mali leyi nga ehansi ka $2 [R9] hi siku—ku nga vanhu lava tlulaka magidi manharhu ya timiliyoni.” U engeterile: “Emisaveni leyi leyi nga ni mintlawa mimbirhi, vanhu lava nga swisiwana, swa olova leswaku va heleriwa hi ntshembo, va hlundzuka ni ku tshoveka mbilu.”

Ku heleriwa hi ntshembo loku, ku nyanyisiwa hileswi vunyingi bya lava fuweke byi vonakaka byi ri hava ntwela-vusiwana kumbe ku anakanyela ko karhi eka mintshungu leyi nga evuswetini ni le ndlaleni.

Lava vavisiwaka hi makwanga va kumeka kun’wana ni kun’wana. Hi xikombiso, vona ku pfilunganyeka loku vonakaka ematihlweni ya vabaleki lava phasekeke exikarhi ka tinyimpi to lwela ku fuma eBosnia, Rwanda ni le Liberia. Vona ku hela matimba etinghoheni ta lava sikaka, lava nga exikarhi ka misava leyi nga ni ndzalo. Xana leswi hinkwaswo swi vangiwa hi yini? Swi vangiwa hi makwanga—ya tindlela to hambana-hambana!

Xana u nga hanyisa ku yini loko u tshama exikarhi ka vanhu lava nga ni makwanga, endhawini yo homboloka ku fana ni leyi? Swihloko swimbirhi leswi landzelaka swi hlamula xivutiso lexi.