Ku Kambisisa Mintanga Yin’wana Leyi Dumeke

NTOKOTO wa munhu hi Paradeyisi wu sungule entangeni lowu a wu ri endhawini leyi a yi vitaniwa Edeni, kumbexana ekusuhi ni Tiva ra Van, eTurkey wa manguva lawa. A ku ri ni nambu lowu a wu endla milambu ya mune leyi a yi cheleta ntanga wa Adamu na Evha, lava a va fanele va “wu rima ni ku wu langutela.” Mawaku ntsako lowu a va ta va na wona wa ku va ni ntanga lowu nga tala hi “miri ya tinšaka hikwato le’yi nav̌etaka mahlo, ni le’yi nanḍihaka”!—Genesa 2:8-15.

Edeni a ri ri kaya leri hetisekeke. Adamu na Evha kun’we ni vatukulu va vona a va fanele va wu ndlandlamuxa, swi le rivaleni leswaku a va ta tirhisa pulani leyi hetisekeke leyi sunguriweke hi Xikwembu tanihi nchumu wo langutisa eka wona. Hi ku famba ka nkarhi, misava hinkwayo a yi ta va paradeyisi leyinene leyi tatiweke hi vanhu. Kambe ku nga yingisi hi vomu ka vatswari va hina vo sungula ku vange leswaku va susiwa endhawini yoleyo leyi kwetsimaka. Lexi khomisaka gome, vanhu hinkwavo lavan’wana va ndyangu wa vanhu va tswaleriwe ehandle ka kaya leri ra Edeni.

Nilokoswiritano, Muvumbi u endle vanhu leswaku va hanya eParadeyisini. Kutani i swa ntumbuluko leswi switukulwana leswi nga landzela swi ringeteke ku tshama etindhawini leti fanaka na yona.

Mintanga Yo Sungula

Mintanga Ya Le Xitsungeni ya Babilona a yi dzunisiwa tanihi swin’wana swa swihlamariso swa vanhu va khale. A yi akiwe hi Hosi Nebukadnetsara ku tlula malembe ya 2500 lama hundzeke a akela nsati wakwe wa Mumeda loyi a a navela swihlahla ni switsunga swa le tikweni ra ka vona. Xivumbeko lexi xa mabakwa lama nga ni switepisi yo leha 22 wa timitara, lawa hinkwawo ka wona a ma tele hi swimilana, a ma ri ni misava yo ringana leswaku yi kurisa mirhi. Hosikati leyi leyi kumbukaka ekaya swi le rivaleni leswaku a yi chaveleriwa swinene loko yi ri karhi yi famba-famba endhawini leyi ya matshala leyi fanaka na Edeni.

Ntanga wa tinkanghala a wu dumile eNkoveni wa Nile wa le Egipta lowu noneke. The Oxford Companion to Gardens yi vula leswaku “Egipta i xihlovo xa tindhawu ta mintanga ta khale swinene emisaveni ni ndhawu . . . ya mintanga leyi nga tolovelekangiki ya ndhavuko.” Pulani ya ntanga lowu nga eka tinkanghala lowu nga wa mutirhela-mfumo wa Muegipta eThebes, lowu endliweke ku sukela kwalomuya ka 1400 B.C.E., wu ni swidan’wana, switarata leswi nga ni mirhi yo byariwa yi longoloka ni mindzhuti. Ekusuhi ni mintanga ya le vuhosini, mintanga ya le tempeleni a yi sasekile swinene, yi ri ni swimidyana, swiluva ni swimilana leswi cheletiwaka hi migerho leyi humaka eswidan’wanini ni le mativeni lama nga ni masekwa, tinhlampfi ni swimilana swa le matini.—Ringanisa Eksoda 7:19.

Vanhu va le Persia na vona va tiendlele vito ehenhleni ka mintanga. Kunene mintanga ya le Persia na Egipta a yi nyanyula lerova loko mavuthu lama hluleke ya Alexander Lonkulu ma tlhelela eGreece hi lembe-xidzana ra vumune B.C.E., ma vuye ma ri ni timbewu, swimilana kun’we ni vutivi. Le Atena, Aristotle ni mudyondzisiwa wakwe Theophrastus va hlanganise vuswikoti byo byala swimilana ivi va simeka ntanga wa swimilana, leswaku va ta dyondza ni ku tiva swimilana. Magriki yo tala lama fuweke, ku fana ni Vaegipta ni Maperesi lava veke kona emahlweni ka vona, a va ri ni mintanga leyikulu.

Vaaki va le dorobeni-nkulu ra Rhoma va ake yindlu ni ntanga swi hlangana endhawini leyi leyitsongo ya le dorobeni-nkulu rero. Vanhu lava fuweke va endle tindhawu ta vuwiselo leti kokaka mahlo laha va tshamaka kona etikweni ra vona. Hambi ku ri Nero mufumi wa tihanyi a a lava Edeni yakwe, hikwalaho hi nsele u suse madzana ya mindyangu, a wisa tindlu ta yona, ivi a aka ndhawu ya vuwiselo leyi nga ya yena ntsena ya 50 wa tihektara leyi rhendzelaka xigodlo xakwe. Endzhakunyana, kwalomu ka 138 C.E., ndhawu ya Mufumi Hadrian eTivoli, tinkanghala ta Varhoma ti fikelele emaninginingini ya tona. Ndhawu leyi a yi ri na 243 wa tihektara ta tindhawu ta vuwiselo, swidziva, mativa ni swihlovo swa mati.

Vaisrayele va khale na vona a va ri ni mintanga ni tindhawu ta vuwiselo. N’wamatimu wa Muyuda Josephus u tsala hi ta mintanga leyi tsakisaka leyi teleke hi swinambyana endhawini leyi vuriwaka Etam, kwalomu ka tikhilomitara ta 13 ku ya eka 16 ku suka eYerusalema. Tindhawu ta vuwiselo ta le Etam ti nga ha va ti ve ‘mintanga, tiphaka, swidziva ni swihlahla’ leswi Bibele yi vulaka leswaku Solomoni ‘u tiendlele swona.’ (Eklesiasta 2:5, 6) Ehandlenyana ka Yerusalema eNtshaveni ya Mintlhwari a ku ri ni Ntanga wa Getsemane, lowu Yesu Kreste a wu rhandza swinene. Leyi, a ku ri ndhawu leyi Yesu a ya eka yona laha a dyondzisa vadyondzisiwa va yena exihundleni.—Matewu 26:36; Yohane 18:1, 2.

Ku Suka Eka Mintanga Ya Maarabu Ku Ya Eka Mintanga Ya Manghezi

Loko mavuthu ya Maarabu ma hangalakele evuxeni ni le vupela-dyambu eka lembe-xidzana ra vunkombo C.E., na vona ku fana na Alexander, va vone mintanga ya le Peresi. (Ringanisa Estere 1:5.) Howard Loxton wa tsala: “Maarabu ma kume mintanga ya le Peresi yi fana swinene ni paradeyisi leyi tshembisiweke lavo tshembeka eka Korani.” Ku fana ni ntila wa wona wa le Peresi, ntanga lowu wa xiviri wa le Arabia, lowu sukelaka eSpain ya Mamoor ku ya eKashmir, a wu avanyisiwe hi swiyenge swa mune hi swinambyana swa mune leswi a swi hlangana exikarhi swi endla xidziva kumbe xihlovo, ku fana ni milambu ya mune ya le Edeni.

Le n’walungwini wa India, ekusuhi ni Tiva ra Dal eNkoveni wo saseka wa Kashmir, vafumi va lembe-xidzana ra vu-17 va le Mogul va rime mintanga yo tlula 700 yo fana ni paradeyisi. Leswi swi endle mivala yo tala swinene leyi nga ni madzana ya swihlovo swa mati, matshala ni maboboma ya mati. Lwangu leri endliweke hi mavulu ya ntima leri akiweke eribuweni ra Tiva ra Dal hi Shah Jahan (muaki wa Taj Mahal) ni sweswi ra ha tsariwe marito lawa: “Loko ku ri ni paradeyisi kun’wana laha misaveni leyi, leyi ko va yona.”

Eka malembe-xidzana ma nga ri mangani emahlweni, Yuropa ri hundze eMalembeni ya le Xikarhi ivi ri nghena eka Ku Hundzuka ka swilo hi lembe-xidzana ra vu-14. Ndhavuko wa Varhoma wo endla mintanga, wu herile loko Malembe ya le Xikarhi ma sungula eka lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E., wu tlhela wu sungula nakambe—sweswi ehansi ka vulawuri bya kereke. Vujagani byi langute ntanga wu ri ‘paradeyisi ya nkarhinyana.’ Eka pulani yo aka yindlu ya tinghwendza hi lembe-xidzana ra vukaye ku kombisiwe mintanga mimbirhi leyi a yi funghiwe ku “Paradeyisi.” Mintanga ya Vujagana hi ku hatlisa yi sungule ku kula swinene, kambe ematshan’weni yo kombisa timhaka ta swa moya, yo tala ya yona yi hundzuke mimfungho ya matimba ni rifuwo.

Loko Charles VIII wa le Furwa a hlule Naples, eItaly, hi 1495, u tsalele ekaya a ku: “Mi nge tshembi leswaku mintanga yo sasekisa xileswi laha dorobeni-nkulu leri i ya mina . . . Swi vonaka onge ku pfumaleka Adamu na Evha ntsena ku endla misava leyi yi va paradeyisi ya xiviri.” Kambe loko Charles a hanye eka lembe-xidzana ra vu-17, a a ta va a vone misava ya le Furwa yi ri ni mintanga leyikulu ya King Louis XIV. Buku leyi nge The Garden yi seketela mhaka ya leswaku mintanga leyi nga eXigodlweni xa Versailles “yi nga ha vuriwa ku va leyikulu swinene emisaveni.”

Hambiswiritano, Ku Hundzuka ka Swilo a ku ri ni nhlamuselo leyintshwa ya paradeyisi: ntumbuluko wu fanele wu tsongahatiwa leswaku munhu swi n’wi olovela ku lawula ntanga hi ku herisa swilo swo biha hinkwaswo. Mirhi ni swiluva hinkwaswo a swi byariwe hi ku landzelelana. Xisweswo, mabyalelo ya khale ya Varhoma—vutshila bya ku kurisa mirhi ni magungu hi ku khutulela mirhi ni ku yi tshena—a wu ri ntirho lowukulu lowu a wu endliwa hi ku phindha-phindha.

Kutani, hi lembe-xidzana ra vu-18 ni ra vu-19, mintshubulo ya bindzu ra le matini yi kume swimilana leswintshwa ni marimelo ya le vupela-dyambu. Nghilandhi ri sungule ku rhandza ngopfu mintanga. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Le Nghilandhi hi lembe-xidzana ra vu-18, munhu u sungule ku xalamukela ngopfu ntumbuluko lowu a nga xiphemu xa wona. Ematshan’weni yo tirhisa xivumbeko xakwe lexi a tswariweke na xona emhakeni ya ntumbuluko, u sungule ku twananisa vutomi byakwe eka wona.” Vavanuna vo tanihi William Kent na Lancelot Brown a va ri ni vuswikoti swinene eku lulamiseni ka rivala. Brown u endle switandi swo tlula madzana mambirhi eNghilandhi. Vavanuna vambirhi lava veke vaungameri va le United States, Thomas Jefferson na John Adams, va khome ndlela va ya eNghilandhi hi 1786 leswaku va ya dyondza hi ta mintanga ya Manghezi.

Tinkanghala Ta Le Vuxeni

Marimele ya mintanga ya le China ma ve ni nkucetelo lowukulu ematikweni ya le Vuxeni ku fana ni ndlela leyi marimele ya le Egipta, Greece na Rhoma ma veke na wona eka matiko ya le Vupela-dyambu. Eku sunguleni Machayina a ma ri ni vukhongeri lebyi vulaka leswaku swivumbiwa hinkwaswo swi ni mimoya-xiviri, laha eka byona milambu, maribye ni tintshava hinkwaswo a swi voniwa swi ri mimoya leyi tiendleke nyama kutani a yi faneriwa hi ku xiximiwa. Endzhaku ka sweswo, Vutao, Vuconfucius ni Vubudha byi nghene etikweni ivi byi humesa ndlela ya byona yo rima mintanga.

Etlhelweni rin’wana ra Lwandle ra Japani, mintanga ya Majapani yi te ni tindlela ta yona, laha xivumbeko xi veke xo sungula ku tlula mivala naswona xilo xin’wana ni xin’wana xi endleriwe ndhawu ya xona. Loko va ringeta ku kuma vuxongi byo hambana-hambana bya swilo swa ntumbuluko, endhawini leyitsongo, murimi u veketela maribye yakwe hi vukheta ni ku rima ni ku hlakulela ntanga wakwe hi vukheta lebyikulu. Leswi swa tikomba eka ku khathalela swimilana leswaku swi nga kuli swi leha (ku nga “swimilana leswi byariwaka eswibyeni”), ku nga vutshila byo kurisa ximilana leswaku xi va murhi kumbe swijanani swi va ni xivumbeko ni ndzingano lowunene.

Hambileswi maendlelo ya kona ma nga ha va ka ma hambana ni ya va le Vupela-dyambu, ntanga wa le Vuxeni na wona wu kombisa ku navela Paradeyisi. Hi xikombiso, hi nkarhi wa Heian eJapani (794-1185), ku tsala n’wamatimu wa swa mintanga wa Mujapani Wybe Kuitert, varimi a va ringeta ku pfuxa moya wa “paradeyisi emisaveni.”

Wu Rhandziwa eMisaveni Hinkwayo

Laha hi katsa ni vanhu lava hanyaka hi ku hlota ni ku hlengeleta swakudya, lava tshamaka emintangeni ya “ntumbuluko”—emakhwatini, enhoveni ni le byanyini—ntanga wu rhandziwa emisaveni hinkwayo. Britannica yi vule leswi malunghana ni “Vaaztec va le Mexico ni Vainca va le Peru, tinghwazi ti vike leswaku mintanga yi ndlandlamuxiwa hi switsunga, swijanani, swihlovo swa mati ni swidan’wana leswo saseka . . . leswi fanaka ni mintanga leyi fanaka na yona ya le Vupela-dyambu.”

Ina, swijanani swa khale leswi tsemakanyaka Nile etinkanghala ta le Vuxeni, tindhawu ta vuwiselo ta manguva lawa emadorobeni-nkulu, mintanga ya swimilana—xana leswi swi kombisa yini? Ku navela ka vanhu Paradeyisi. Loko a vone ku hambeta ka munhu a “navela Paradeyisi,” mutsari Terry Comito u te: “Mintanga i tindhawu leti vanhu va titwaka va ri ekaya eka tona.” Naswona hi wihi munhu loyi a nga ta tinyungubyisa ku vula a ku, ‘Kaya ra mina ri fana ni Ntanga wa Edeni’? Kambe xana Edeni ya misava hinkwayo—ku nga ri ya lava fuweke ntsena—ko va norho ntsena? Kumbe i nchumu lowu nga ta va kona hakunene?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Mpfampfarhuto wa mutshila wa Mintanga ya le Xitsungeni ya le Babilona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ntanga wa xiyimo xa le henhla eJapani

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Versailles, eFurwa

Ematin’wini hinkwawo vanhu a va navela Paradeyisi

[Lomu xifaniso xi humaka kona]

French Government Tourist Office/Rosine Mazin