Rungula Leri Teleke Ku Tlurisa — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Rungula Leri Teleke Ku Tlurisa

EKA lembe-xidzana ra vu-20 ku ve ni rungula ro tala ku tlurisa leri a ri nga si tshama ri va kona. Ku nga ha va ku ri hi ku tirhisa tibuku leti kandziyisiweke, xiya-ni-moya kumbe mahungu ya thelevhixini, Internet kumbe hi ku tirhisa tindlela tin’wana, misava yi tele hi rungula. David Shenk wa tsala ebukwini yakwe leyi nge Data Smog—Surviving the Information Glut: “Rungula leri teleke ku tlurisa ri humelele tanihi nxungeto wa xiviri. . . . Sweswi hi langutane ni ku andza ka rungula loku tlurisaka.”

Hi xikombiso, anakanya hi phepha-hungu rin’wana leri tivekaka swinene. Ku vuriwa leswaku nkandziyiso wa siku rin’we evhikini lowu tolovelekeke wa The New York Times wu ni rungula ro tala leri munhu la tolovelekeke wa le Nghilandhi eminkarhini leyi hundzeke ya lembe-xidzana ra vu-17 a ta ri hlaya vutomi bya yena hinkwabyo. Kambe ku engetela eka phepha-hungu ra siku na siku, timagazini ni tibuku leti nga ni vuxokoxoko byin’wana ni byin’wana bya timhaka to hambana-hambana swi engetela boboma ra rungula leri humesiwaka. Lembe na lembe ku humesiwa tibuku ta makume ya magidi. Naswona tanihi leswi rungula ra sayense ri engetelekaka kambirhi emalembeni man’wana ni man’wana ya tsevu, a swi hlamarisi leswi timagazini ta vuthekiniki ntsena ti tlulaka 100 000. Naswona Internet yi endla tilayiburari ta ntsandza-vahlayi ta rungula leri kumiwaka hi vatirhisi va tikhompyutara.

Xana ku vuriwa yini hi timagazini? Timagazini ta mabindzu, timagazini ta vavasati, timagazini ta vana va kondlo-a-ndzi-dyi, timagazini ta mintlango ni ta vuhungasi—ina, timagazini ta mhaka yin’wana ni yin’wana leyi tsakisaka vanhu—ti tate misava hinkwayo, hinkwato ti lava nyingiso wa hina. Ku vuriwa yini hi xiphemu xa munavetisi—loyi a hlamuseriweke kahle tanihi “muchayi wa nanga leyi nga pfuniki nchumu”? Mutsari Richard S. Wurman ebukwini ya yena leyi nge Information Anxiety, u ri: “Mavandla yo navetisa ma hlasela switwi swa hina hi ku tirhisa swinavetisi swo tala swinene leswi lavaka ku langutiwa, ku yingisiwa, ku nuheteriwa ni ku khumbiwa.” Va ri xikolokolo u fanele u kuma nchumu lowu nga wuntshwa, nchumu wa sweswinyana lowu antswisiweke leswaku u “ringana ni vaakelani va wena hi swilo leswi vonakaka.”

Dok. Hugh MacKay, mutivi wa mianakanyo ni mukambisisi wa ntshamisano wa vanhu wa le Australia, u vule leswaku ‘misava hinkwayo yi tatiwa hi rungula naswona vanhu va kokeriwa emphikizanweni wa vutomi hi ku tirhisa rungula leri nga eka fambiselo ra tikhompyutara.’ Hilaha Dok. MacKay a swi vonaka hakona, xiphiqo hi leswaku ku andza ka mahungu ni timhaka ta sweswinyana leti haxiwaka eka xiya-ni-moya ni thelevhixini, swin’we ni ku cinca ka sweswinyana loku hlamarisaka ka rungula leri sekeriweke eka mafambiselo ya tikhompyutara swi endle leswaku vanhu vo tala emisaveni va amukela rungula leri hakanyingi eka rona ku hlayiwaka mintiyiso ni swiendlakalo leswi entiyisweni swi nga hlamuseriwiki hi ku helela.

Xana Rungula I Yini?

Rimitsu ra informare (rungula) ku nga rito ra Xilatini, mongo wa rona wu vula ku vumba mhaka, ku fana ni muendli wa timbita la pfuvaka vumba. Hikwalaho tinhlamuselo tin’wana ta rito “rungulela” ti nyikela nhlamuselo ya ku “hundzula mianakanyo,” “ku vumba kumbe ku letela mianakanyo.” Vunyingi bya vahlayi va ha wu tsundzuka kahle nkarhi lowu tolweni wa masiku, rungula a ko va nxaxamelo wa tinhla kumbe timhaka leti a ti hi byela leswaku i mani, kwihi, yini, rini kumbe njhani. A ku nga ri na ririmi ro hlawuleka kumbe ntivo marito ya rungula. Lexi a hi xi endla a ku ri ku tikombelela rungula kumbe hi tilavela rona hina vini.

Kambe sweswi ku fike malembe ya va-1990, naswona misava yi nyikiwe rungula ro tala lerintshwa leri nga ni marito lama yelanaka lerova rona ntsena ri nga ha vanga ku pfilunganyeka. Hambileswi marito man’wana kumbe swiga swin’wana swi olovakanyana naswona swi twisisekaka, swo tanihi “ku hisekela rungula,” “ku navela vutivi,” ni “nguva ya rungula,” man’wana ma nga vanga swiphiqo leswikulu. Namuntlha misava ya hlaseriwa hi ku hisekela rungula—ku nga mianakanyo ya leswaku munhu loyi a nga ni rungula ro tala u ni lunghelo ku tlula van’wana lava nga riki na yona mfanelo yo ri fikelela naswona rungula rero, a ra ha ri yona ndlela yo fikelela xikongomelo xo karhi, kambe rona hi roxe ri hetisisa xikongomelo xa rona.

Ku hiseka loku ku enerisiwa hi ku tirhisiwa ka vunyingi bya mafambiselo ya tiqingho, to tanihi hi muchini wo rhumela rungula riqingho ro famba-famba na rona, ni khompyutara ya munhu hi xiyexe, van’wana va teka swilo swo tano swi ri mfungho ni xifaniso xa nguva ya rungula. I ntiyiso leswaku ku hleleka, ku hatlisa ni matimba ya tikhompyutara ku pfule ndlela yo kuma rungula ku tlula eku sunguleni—lerova Nicholas Negroponte, wa Massachusetts Institute of Technology, u ri: “Ku tirhisa tikhompyutara a ka ha ri mhaka ya ku yi tirhisa tanihi muchini ntsena. I ndlela yo hanya ha yona.” Hikwalaho, rungula ni tindlela ta thekinoloji ta ku ri hundzisa ti sungule ku tekiwa ti ri ta nkoka swinene, etimhakeni tin’wana ta xiximiwa ni ku gandzeriwa hi vaseketeri va tona emisaveni hinkwayo. Mahungu ya thelevhixini ni minongonoko ya timhaka ta sweswinyana swi tekiwa tanihi leswi nga riki na xihoxo, loko hi hala tlhelo vunyingi bya timhaka leti nga nyawuriki ti ri karhi ti haxiwa eka minkombiso ya mimbulavurisano ya TV ivi ma amukeriwa hi vanhu vo tala lava nga riki na vutlharhi lava hungukisiwaka hi ku olova.

Swi vangiwa hi leswi nguva ya rungula yi cinceke ndlela leyi hi hanyaka ha yona ni ku endla leswaku vanhu vo tala va “karhateka hi rungula.” Kahle-kahle ku karhateka hi rungula swi vula yini? Xana u nga swi tiva njhani loko u khumbeka? Xana swi kona leswi u nga swi endlaka malunghana swa rona?

[Picture Credit Line on page 13]