I Yini Lexi Vangaka Ku Karhateka Hi Rungula?

“KU KARHATEKA hi rungula ku vangiwa hi mukhandlu lowu kulaka exikarhi ka leswi hi swi twisisaka ni leswi hi ehleketaka leswaku a hi fanele hi swi twisisa. I mukhandlu lowu nga kona exikarhi ka rungula ra xisekelo ni vutivi, leswi swi humelela loko rungula ri nga hi byeli leswi hi lavaka swona kumbe leswi hi lavaka ku swi tiva.” Ku tsale Richard S. Wurman ebukwini yakwe leyi nge Information Anxiety. “Ku hele nkarhi wo tala vanhu va nga swi voni leswaku ku ni swo tala leswi va nga swi tiviki—a va nga swi tivi leswaku a va tivi nchumu. Kambe sweswi vanhu va tiva leswi va nga swi tiviki, naswona sweswo swa va vilerisa.” Vuyelo bya kona hi leswaku vunyingi bya hina hi nga ha vona onge hi fanele hi tiva swo tala ku tlula leswi hi swi tivaka. Leswi hi nga ni rungula ro tala leri hi nyikiwaka rona, hi tihlawulela marungula ma nga ri mangani eka rona. Kambe hakanyingi a hi tiyiseki leswaku hi ta endla yini ha wona. Hi nkarhi lowu fanaka, hi nga anakanya leswaku munhu un’wana ni un’wana u tiva ni ku twisisa ku tlula hina. Sweswo hi swona leswi swi hi endlaka hi karhateka!

David Shenk u vula leswaku rungula ro tala ku tlurisa ri hundzuke thyaka leri vangaka “musi wa rungula.” Wa engetela: “Musi wa rungula wu pfala ndlela; wu kavanyeta nkarhi lowunene ivi wu kavanyeta ku anakanyisisa loku lavekaka. . . . Wu vanga ntshikilelo.”

I ntiyiso leswaku rungula ro tala ku tlurisa ri nga vanga ku karhateka, kambe swa fana niloko hi ri na rungula leri nga helelangiki ha vilela kumbe lexi vavisaka swinene, hi loko hi ri na rungula leri hoxeke. Swi fana ni ku va ni xivundza endlwini leyi nga ni vanhu vo tala. John Naisbitt ebukwini yakwe leyi nge Megatrends u swi veka hi ndlela leyi: “Hi ni rungula ro tala kambe hi ni torha ro kuma vutivi.”

Ndlela Leyi Vukhamba Bya Tikhompyutara Byi Nga Ku Khumbaka Ha yona

Nchumu wun’wana lowu vangaka ku karhateka i ku tlakuka ka vukhamba bya tikhompyutara. Dok. Frederick B. Cohen, ebukwini yakwe leyi nge Protection and Security on the Information Superhighway, u phofula ku karhateka kakwe: “FBI [Federal Bureau of Investigation] yi ringanyeta leswaku lembe na lembe ku lahleka 5 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara [22 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi] hikwalaho ka vukhamba bya tikhompyutara. Naswona lexi hlamarisaka, leswi ko va xiphemu lexi nga nyawuriki xa xiphiqo lexi. Swihoxo swa mafambiselo ya rungula na swona swi tirhisiwe hi ndlela yo biha leswaku ku ta fikeleriwa vulawuri byo karhi eka minkanerisano, ku onha ndhuma ya van’wana, ku hlula etinyimpini hambi ku ri ku dlaya.” Lexi nyanyisaka ku karhateka loku engetelekaka, i xiphiqo xa ku va vana va kota ku vona swifaniso leswi nga ambalangiki eka tikhompyutara—swin’we ni ku funungula swihundla.

Vanhu vo homboloka lava nga ni vutshila bya tikhompyutara va nghenisa switsongwatsongwana hi vomu eka mafambiselo ya tikhompyutara ivi swi vanga mpfilumpfilu. Makhamba lama nga ni vutivi malunghana ni tikhompyutara, hi ku tirhisa vukanganyisi ma pfula fambiselo ra tona ivi ma kuma rungula leri nga xihundla, minkarhi yin’wana hambi ku ri ku yiva mali. Swiendlo swo tano swi ni khombo eka vanhu va magidi lava tirhisaka tikhompyutara ta vona vini. Vukhamba bya tikhompyutara byi vanga nxungeto emabindzwini ni le ka hulumendhe.

Xilaveko Xo Kuma Vutivi

Kavula, hinkwerhu ha swi lava ku va ni vutivi, kambe ku va ni rungula ro tala ku tlurisa entiyisweni a hi swona leswi hi dyondzisaka hi ku hetiseka, hikuva swo tala leswi tikombaka swi ri rungula, ko va tinhla leti nga riki na xisekelo kumbe rungula leri nga helelangiki, leri nga fambisaniki ni vutivi lebyi hi nga na byona. Van’wana va ringanyeta leswaku ematshan’weni yo vitana endlelo leri “rungula leri khapa-khapaka” swi nga va swinene ku ri vitana “ndhambhi ya rungula ra xisekelo” kumbe ku ri vitana hi ndlela leyi kombaka ku nga tshembi nchumu, “dyandza ra rungula.” Hazel Henderson, mukambisisi wa ikhonomi u swi vona hi ndlela leyi: “Rungula ri ri roxe a ri nyiki munhu vutivi. A hi nge swi koti ku swi twisisa hi ku hetiseka leswi rungula leri hoxeke ri nga swona, mavunwa kumbe vuxisi lebyi vuriwaka enkarhini lowu lowu nga ni mahungu yo tala. Ku anakanya hi rungula ntsena ku vange leswaku nkarhi hinkwawo ku va ni nhlayo leyikulu ya swiphemu swa rungula ra xisekelo leswi nga yelaniki nikatsongo, ematshan’weni yo lava tindlela letinene letintshwa ta vutivi.”

Joseph J. Esposito, muungameri wa Encyclopædia Britannica Publishing Group, u vula marito lawa lama twisisekaka: “Rungula ro tala eka Nguva leyi ya Rungula, ro cukumetiwa; hikuva ra kavanyeta. Swi fanerile leswi ri vuriwaka Ndhambhi ya Rungula; rungula leri ri sivela vuswikoti bya hina bya ku kota ku twa xin’wana ni xin’wana. Loko hi nga twi, a hi nge tivi nchumu.” Orrin E. Klapp u phofula langutelo ra yena: “Ndzi anakanya leswaku ku hava ni un’we la tivaka leswaku mphakelo wa rungula ra vuxisi leri byeriwaka vanhu wu kule ku fika kwihi, lowu wu tikombaka wu vula swo karhi kambe entiyisweni a wu vuli nchumu.”

Handle ko kanakana wa ha tsundzuka leswaku hakanyingi dyondzo exikolweni yi titshege eku dyondzeni ka tinhla-nkulu leswaku u ta kota ku pasa swikambelo. Hakanyingi a wu nhlokohata tinhla-nkulu ku nga si fika nkarhi wa xikambelo. Xana wa ha yi tsundzuka ndlela leyi nga riki ya vutlharhi ya ku nhlokohata malembe ya swiendlakalo etidyondzweni ta matimu? Xana u nga tsundzuka swiendlakalo ni malembe mangani sweswi? Xana tinhla-nkulu ta kona ti ku dyondzisa ku tirhisa mianakanyo ni ku fikelela makumu lamanene?

Xana Ku Va Ni Rungula Ro Tala Swa Pfuna?

Loko ku nga lawuriwi hi vutlhari, ku tikarhatela ku kuma rungula ro tala ku nga koxa swo tala emhakeni ya nkarhi, ku etlela, rihanyo hambi ku ri mali. Hambileswi rungula ro tala ri nyikaka munhu tindlela to tala, ri nga ha endla mukambisisi a karhateka, a tivutisa loko a kambisise kumbe ku kuma rungula hinkwaro leri lavekaka. Dok. Hugh MacKay u nyikela xitsundzuxo lexi: “Entiyisweni, rungula a hi ndlela yo kuma vutivi. Rungula hi roxe a ri hi hlamuseli xikongomelo xa vutomi bya hina. Rungula a ri na mpfuno lowukulu eku kumeni ka vutlhari. Entiyisweni, ku fana ni swilo swin’wana, ri nga ha pfala ndlela yo kuma vutlharhi. Hi nga tiva swo tala, tanihi leswi hi nga swi kotaka ku kuma swo tala.”

Hakanyingi, vanhu va tshikileriwa ku nga ri hikwalaho ka rungula ro tala leri namuntlha ri kumekaka kambe na hi ku tsandzeka loko va ringeta ku hundzula rungula ri vula nchumu lowu twisisekaka, lowu nga ni xikongomelo ni lowu dyondzisaka. Ku ringanyetiwe leswaku hi nga “fanisiwa ni munhu la nga ni torha loyi a bohekaka ku tirhisa xipfalo xa bodlhele leswaku a nwa mati lama humaka ephayiphini ya mati lama tirhisiwaka ku tima ndzilo. Vunyingi bya rungula leri nga kona ni ndlela leyi hakanyingi ri kumekaka ha yona yi endla leswaku ku tala ka rona ku nga hi pfuni nchumu.” Hikwalaho rungula leri ringaneke ri fanele ku kambisisiwa, ku nga ri hi ku ya hi ku tala ka rona, kambe hi ku ya hi nkoka ni mpfuno wa rungula ra kona eka munhu hi xiyexe.

Ku Vuriwa Yini Hi Ku Rhumelana Rungula?

Marito man’wana lama tolovelekeke lama twiwaka namuntlha i ku “rhumelana rungula.” Leswi swi vula ku rhumela rungula hi ku tirhisa tikhompyutara. Hambiloko endlelo leri ri ri ni ndhawu ya rona leyi faneleke, kahle-kahle a hi yona ndlela leyinene yo vulavurisana. Ha yini? Hikuva hi kota ku angulana kahle ni vanhu hayi ni michini. Hi ku rhumelana rungula, vanhu a va swi koti ku vulavurisana va ri karhi va vonana kumbe leswaku miri wa vona wu fambisana ni leswi va swi vulaka, ku nga swona leswi hakanyingi swi nandzihisaka bulo ni ku lawula mintlhaveko. Ku dya mabulo mi langutanile, swi nyunyetela bulo naswona hakanyingi swi endla leswaku marito lama vuriweke ma twisiseka. Ku hava ni xin’we xa swilo leswi leswi pfunaka ku twisisa mhaka, lexi xi kumeka eku rhumeleni ka rungula hi khompyutara, hambi ku ri ku tirhisa riqingho ra selula leri rhandziwaka ngopfu hi vanhu. Hambi ku ri ku burisana ka vanhu va langutanile a ku kombisi hi ndlela leyi pakanisaka leswi xivulavuri xi nga na swona emianakanyweni. Muyingiseri a nga twa ni ku hundzuluxela marito hi ndlela ya yena n’wini ivi a ma twisisa hi ndlela leyi hoxeke. Vona khombo leri nga kona loko leswi swo humelela munhu a nga xi voni xivulavuri!

Swa vavisa leswi van’wana va hetaka nkarhi wo tala va hlalela tikhompyutara ni tithelevhixini, leswi minkarhi yin’wana swi endlaka swirho swa ndyangu swi titwa onge a swi tivani ekaya ka swona.

Xana U Tshame U Byeriwa Malunghana Ni Technophobia?

“Technophobia” swi vula ntsena “ku chava thekinoloji,” ku katsa ni ku tirhisiwa ka tikhompyutara ni switirho swin’wana leswi fanaka swa tielektroni. Van’wana va anakanya leswaku loku i ku karhateka kun’wana loku tolovelekeke loku vangiwaka hi nguva ya rungula. Xihloko lexi nga eka The Canberra Times, lexi humesiweke hi ku seketeriwa hi Associated Press, xi te: “Vaholobye Va Majapani Va Chava Tikhompyutara.” Ku vuriwe leswi malunghana ni, mukongomisi-nkulu wa khampani leyikulu ya le Japani. “U ni xiyimo xa le henhla naswona wa xiximeka. Kambe loko a tshame emahlweni ka khompyutara, u khomiwa hi rhumbu.” Hi ku ya hi nkambisiso wa tikhampani ta le Japani ta 880, ko va 20 wa tiphesente ta vafambisi va tona lava nga tirhisaka khompyutara.

Technophobia yi nyanyisiwa hi makhombo lamakulu yo tanihi ku onhaka ka fambiselo ra tiqingho loku humeleleke hi 1991 le Dorobeni ra New York loku endleke leswaku timbala ta swihaha-mpfhuka ta ndhawu leyi ti va ekhombyeni tiawara to hlayanyana. Naswona ku vuriwa yini hi khombo leri humeleleke le Three Mile Island Nuclear Power Plant eUnited States hi 1979? Vatirhisi va ndhawu leyi va hete tiawara to hlayanyana va nga si twisisa mimpfumawulo ya alamu leyi lawuriwaka hi khompyutara.

Leswi ko va swikombiso swi nga ri swingani swa ndlela leyi ha yona thekinoloji ya nguva ya rungula yi khumbeke vutomi bya vanhu hi ndlela leyi hlamarisaka. Dok. Frederick B. Cohen, ebukwini yakwe u vutisa swivutiso leswi leswi tlhontlhaka mianakanyo: “Xana u tshama u ya ebanki sweswinyana? Loko tikhompyutara ti nga tirhi, xana u nga yi kuma mali eka tona? Ku vuriwa yini hi switolo leswikulu? Xana a va ta swi kota ku kambela leswi u swi xaveke handle ko tirhisa tikhompyutara ta vona to kambela?”

Kumbexana u nga swi kota ku vula swo karhi hi xin’we kumbe swo tala swa swiyimo leswi swi anakanyiwaka:

• A hi nge muchini wa wena lowuntshwa wo rhekhoda tikhasete ta vhidiyo (VCR [videotape recorder]) wu tikomba wu ri ni tikunupu to tala loko u lava ku tihlawulela nongonoko lowu u lavaka ku wu rhekhoda. U nga ha vitana ntukulu wa wena la nga ni malembe ya kaye hi vukhale leswaku a ku pfulela VCR kumbe u lan’wa u nga ha swi tsakeli ku vona nongonoko wa kona.

• A hi nge u lava mali hi xihatla. U tsutsumela emuchinini lowu kotaka ku humesa mali hi woxe kambe hi ku hatlisa u tsundzuka leswaku enkarhini lowu u heteleleke ku wu tirhisa ha wona, wu ku pfilunganyile ivi u tshikilela tikunupu leti hoxeke.

• A hi nge ku rila riqingho ehofisini. Riqingho leri ri hundziseriwe eka wena hi xihoxo. Riqingho a ri beriwa murhangeri wa wena la nga exithezini xa le henhla. Ku ni ndlela yo olova yo hundzisela riqingho kambe hikwalaho ka leswi u nga yi tiviki kahle u anakanya leswaku swa antswa mulawuri wa muchini wa tiqingho a hundzisela riqingho rolero hi yexe.

• A hi nge dashboard ya movha lowu u nga wu xava sweswinyana yi languteka onge i ya xihaha-mpfhuka xa manguva lawa. Hi xitshuketa u vona rivoni ro tshwuka ivi u sungula ku karhateka hikwalaho ka leswi u nga swi tiviki leswaku rivoni leri ri vula yini. Kutani u langutisisa buku leyi nga ni swiletelo leswi andlariweke hi vuxokoxoko.

Leswi ko va swikombiso swi nga ri swingani swa technophobia. Ha tiyiseka leswaku thekinoloji yi ta ya emahlweni yi endla switirho swa risima, leswi vanhu va xitukulwana xa nkarhi lowu hundzeke va nga ta swi vula “masingita.” Nchumu wun’wana ni wun’wana lowuntshwa lowu antswisiweke lowu xavisiwaka wu lava vutivi lebyi enteke leswaku u ta kota ku wu tirhisa hi ndlela leyi humelelaka. Swibukwana leswi nga ni swiletelo, leswi tsariweke hi vatshila hi ku tirhisa marito ya vona ya vuthekiniki,a swa chavisa loko ku anakanyiwa leswaku mutirhisi wa xona u twisisa ntivo-marito naswona u ni vutivi ni vutshila byo karhi ntsena.

Paul Kaufman muhleri wa rungula, u katsakanya xiyimo lexi hi marito lawa: “Vanhu va ka hina va ni mianakanyo ya leswaku rungula hambiloko ri ri ni nkucetelo, eku heteleleni a ri pfuni nchumu. . . . Xivangelo xin’wana hi leswaku nyingiso wo tala wu yisiwe eka tikhompyutara ni le ka swilo swa tielektroni ni ku nyikela nyingiso lowu nga nyawuriki eka vanhu lava kahle-kahle va tirhisaka rungula leswaku va ta kota ku twisisa leswi humelelaka emisaveni ni ku endlelana swilo leswi pfunaka. . . . Lexi vangaka xiphiqo a hi leswi hi anakanyaka ngopfu hi tikhompyutara kambe hi leswi hi sunguleke ku tekela vanhu ehansi.” Swa tikomba leswaku ku nyanyuriwa hi thekinoloji leyintshwa leyi hlamarisaka hakanyingi swi endle vanhu vo tala va sala va ri ni ku vilela malunghana ni nchumu lowu nga ta endliwa enkarhini lowu taka. Edward Mendelson u ri: “Lava tshamelaka ku anakanya hi thekinoloji a va nge pfuki va xiye ku hambana loku nga kona eka swilo leswinene ni leswi tsakeriwaka. Loko swi koteka ku endla muchini lowu nga tirhaka ntirho wa risima lowu tikaka swinene, hikwalaho munhu loyi a tshamelaka ku anakanya hi thekinoloji u vona ntirho wu faneriwa hi ku endliwa.”

Ku honisiwa loku ka munhu eka thekinoloji hi kona loku nyanyisaka ku karhateka hi rungula.

Xana Ntirho Wu Antswisiwile Hakunene?

Paul Attewell, mutsari wa phepha-hungu u tsarile eka The Australian, u hlamusele hi nkambisiso lowu a wu endleke mayelana ni nkarhi ni mali leyi londzovotiweke hi tikhompyutara emalembeni ya sweswinyana. Hi leti tinhla ti nga ri tingani ta yena letinene: “Ku nga khathariseki malembe ya vuvekisi bya swa mafambiselo ya tikhompyutara lama endleriweke ku fambisa mintirho ya vulawuri ni ku lawula swa timali, tiyunivhesiti ni tikholichi to tala ti kuma leswaku vatirhi lava lawulaka va hambeta va engeteleka. . . . Eka malembe-xikhume yo hlayanyana, vaendli va tikhompyutara va vule leswaku swilo swa thekinoloji leswi a va swi xavisa a swi ta tisa nhluvuko lowukulu entirhweni ivi swi endla leswaku ntirho wo karhi wa vulawuri wu endliwa hi vatirhi va nga ri vangani handle ko tirhisa mali yo tala. Hambiswiritano, hilaha hi nga ta xiya hakona, thekinoloji ya rungula yi sivela ku endliwa ka matshalatshala: swilo swo tala leswintshwa swi endliwa hi ntlawa va vatirhi lowu fanaka kumbe lowukulu ku tlula eka ntirho wa khale lowu a wu endliwa ha vatirhi va nga ri vangani. Hakanyingi, ku va ku nga ri na mali leyi londzovotiwaka. Xin’wana xa swikombiso leswi siveke matshalatshala hi leswi vanhu va tirhisaka thekinoloji leswaku va antswisa ku languteka ka matsalwa ematshan’weni yo endla ntirho wo endla matsalwa hi ku hatlisa.”

Sweswi swi tikomba onge rungula ra tikhompyutara leri nga vaka ni khombo eka Vakreste ri dzime timitsu. Kambe, xana hi nga ku papalatisa ku yini ku karhateka hi rungula—hi ndlela yo karhi? Hi nyikela swiringanyeto swi nga ri swingani leswi pfunaka eka xihloko xo koma lexi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Box on page 16]

Rungula Ro Tala Leri Nga Pfuniki Nchumu

“Vanhu, hilaha hinkwerhu hi tivaka hakona va sungula ku va ni lunya. Hi lawuriwa hi minongonoko leyintshwa leyi thyakeke ya TV, rungula leri hlohlotelaka rivengo leri haxiwaka hi xiya-ni-moya, vahaxi va minongonoko lava ringetaka ku nyanyula vayingiseri hi ndlela yo biha, ku mangalela un’wana hi ku tirhisa vuxisi, ku lava ndhuma hi tindlela leti nga tolovelekangiki, madzolonga yo tala ni ku sapatela. Tifilimi ti hambeta ti kombisa rimbewu ni madzolonga erivaleni. Vunavetisi byi ni pongo, byi ni nkucetelo, naswona hakanyingi bya nyenyetsa . . . Manyala ma andza, mahanyelo lamanene ma hohloka. . . . Leswi van’wana va swi vulaka ‘swiphiqo swa mimpimanyeto ya ndyangu’ swi fambisana ni ku cinca ka xitshuketa ka rungula ku tlula leswi humelelaka hikwalaho ka leswi Hollywood yi nga riki na xichavo eka lunghiselelo ra ndyangu.”—Data Smog—Surviving the Information Glut, ya David Shenk.

[Box on page 17]

Vutlharhi Ndlela Ya Khale

“Ṅwana nga loko u amukela marito ya mina, u v̌a u tihlayisela milawu ya mina, loko u riya ndlev̌e e ku yingisa v̌utlhari, u nyiketa mbilu ya wena eku yingiseni; nḍi ri loko u rilela v̌utiv̌i, loko u huwelela e ku twisisa, loko u ŝi lav̌a kukotisa mali, u hakuta kukotisa šuma le’ši fihliweke, hi laha u nga ta twisisa ku tšhav̌a ka Yehova, u ta kuma ku tiv̌a ka Šikwembu. Hikuv̌a Yehova hi yena l’a nyikaka v̌utlhari; ku tiv̌a ni ku twisisa ŝi huma e noṅwini wa yena. Loko v̌utlhari byi ta nghena e mbilwini ya wena, ku tiv̌a ku ta ṭakisa moya wa wena; ku anakanya ku ta ku langutela, ku twisisa ku ta ku hlayisa.”—Swivuriso 2:1-6, 10, 11.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Rungula leri teleke ku tlurisa ri fanisiwe ni ku ringeta ku tata xipfalo xa bodlhele hi mati lama humaka ephayiphini yo tima ndzilo