Tinsula-voya Leti Kanganyisaka Vanhu Hi Ku Tirhisa Internet!

ANAKANYA hi ntlawa wa tinsula-voya lowu nga ni vutshila eka tikhompyuta lowu tirhisaka Internet leswaku wu kanganyisa vanhu. Ntlawa lowu, lowu tiviwaka tanihi tintlharhi ta tikhompyuta wu rhumela tinomboro leswaku wu phasa tiko ro karhi. Ku nga si hela timinete ti nga ri tingani, ti-Web site ta masocha, ta tibanki ni ta mabindzu ta kavanyeteka. Michini yo Humesa Mali [ti-ATM] ni tinqingho swa timeka. Swihaha-mpfhuka, tikhompyuta ni switichi swa gezi leswi tirhisaka nyutliya swa kavanyeteka. Vanhu va fanele va endla yini? Wena u nga endla yini?

Kumbexana u nga vona onge swilo leswi hlamuseriwaka laha henhla ko va nthyeketo. Kambe Richard A. Clarke, khale ka murhangeri wa ndzawulo ya U.S.A National Coordinator for Security, Infrastructure Protection, and Counterterrorism u vule leswaku leswi swi nga endleka hakunene. Entiyisweni, tinsula-voya leti ana se ti kona.a Kumbexana na wena ti tshame ti ku hlasela.

I yini lexi susumetelaka munhu ku endla vukungundzwana lebyi? Xana tinsula-voya ti byi endlisa ku yini? Naswona leswi vugevenga lebyi se byi tolovelekeke, u nga tisirhelela njhani eka byona?

Vukanganyisi Lebyi Nga Kona Eka Tikhompyuta

Swi tele swivangelo leswi endlaka vanhu va sungula vukungundzwana lebyi. Hi xikombiso, matherorisi kumbe tihulumendhe ti nga ha ringeta ku nghena eka fambiselo ra tikhompyuta ra valala va tona leswaku ti kuma rungula ra xihundla kumbe ku ri onha. Hi 2010, William J. Lynn wa Vunharhu, la nga Mupfuni wa Matsalana wa Vusirheleri wa le U.S.A, u vule leswaku tinsula-voya leti nga valala va tiko ra rikwavo, ti tshamela ku hlasela fambiselo ra khompyuta ni ku yiva “rungula . . . ku katsa ni leri hlamuselaka ndlela leyi matlhari ma nga ta tirha ha yona ni rungula leri vulavulaka hi vuhlayiseki bya tiko rero.”—Vona bokisi leri nge “Vukanganyisi Lebya Ha Ku Endliwaka Eka Tikhompyuta.”

Tinsula-voya ta tikhompyuta ti tirhisa ndlela leyi fanaka leswaku ti yiva nhundzu kumbe vuxokoxoko bya timali hi ku tirhisa fambiselo ra khompyuta. Ku vuriwa leswaku tinsula-voya leti ti tirhisa fambiselo ra khompyuta ra vuxisi leswaku ti yiva tibiliyoni ta tirhandi hi lembe.

Ti tirhisa tikhompyuta ta vanhu van’wana leswaku ti endla vukungundzwana. Hi 2009, khampani leyi tirhaka hi vuhlayiseki bya le ka Internet yi tshubule ntlawa wa tinsula-voya lowu a wu kota ku lawula fambiselo ra tikhompyuta ta misava hinkwayo ta kwalomu ka timiliyoni timbirhi leti vunyingi bya tona ti tirhisiwaka hi mani na mani. Nhlangano wa Ntirhisano ni Nhluvuko wa Ikhonomi [Economic Cooperation and Development (OECD)] wa ha ku kombisa leswaku hi xiringaniso khompyuta yin’we eka tinharhu leti tirhisaka Internet ti lawuriwa hi xifamona. Ku vuriwa yini hi khompyuta ya wena? Xana swi nga endleka leswaku yi lawuriwa hi munhu un’wana u nga swi tivi?

Vukanganyisi Lebyi Endliwaka U Nga Swi Xiyi

Vona xiendlakalo lexi landzelaka hi mahlo ya mianakanyo. Khamba ri nghenisa progreme leyi nga ni khombo eka Internet. Loko progreme yoleyo yi nghena eka khompyuta ya wena, yi lavana ni progreme leyi sivelaka ti-virus. Loko yi kuma leswaku a yi kona, yi lavana ni rungula wena ra nkoka.b Kutani progreme leyi yi nga ha cinca kumbe yi sula rungula leri nga eka khompyuta ya wena, yi tirhumela hi ku tirhisa e-mail eka tikhompyuta tin’wana, yi rhumela marito ya wena ya xihundla, vuxokoxoko bya wena bya timali kumbe rungula rin’wana ra xihundla eka khamba leri yi ngheniseke.

Tinsula-voya leti ti nga endla leswaku u tinghenisela virus eka khompyuta ya wena! Njhani? Hi ku pfula email leyi langutekaka yi nga ri na khombo, hi ku tlika marito lama ku rhumelaka eka Web site yin’wana, hi ku nghenisa progreme ya mahala, hi ku tlhoma nchumu lowu tekaka rungula eka khompyuta kumbe hi ku pfula Web site yin’wana. Leswi hinkwaswo swi nga ku nghenisela virus eka khompyuta ya wena naswona swi nga tlhela swi endla leswaku swifamona swi ku hlasela.

U nga swi tiva njhani loko tinsula-voya ti nghenile eka khompyuta ya wena? A swi olovi ku swi xiya. Khompyuta ya wena kumbe Internet swi nga nonoka, tiprogreme tin’wana ti nga tirhi, ku nga ha humelela mabokisi lama nga ta ku byela leswaku u nghenisa tiprogreme to karhi kumbe yi tirha hi ndlela leyi nga tolovelekangiki. Loko u xiya swin’wana swa swilo leswi, kombela mutivi wa tikhompyuta la tshembekaka leswaku a kambela khompyuta ya wena.

‘Xiyisisa Magoza Ya Wena’

Leswi vanhu vo tala va tirhisaka tikhompyuta, sweswo swi nga ha endla leswaku tinsula-voya leti ti ya ti andza. Xisweswo, vanhu vo tala va ringeta ku sirhelela tikhompyuta ta vona naswona van’wana va le ku endleni ka swikambelo swo karhi leswi nga ta va pfuna ku sirhelela tikhompyuta ta vona. Steven Chabinsky, murhangeri wa Ndzawulo ya Mfumo ya Vulavisisi ya le U.S.A u te: “Hambiloko vo endla yini na yini, loko ntsena tinsula-voya leti nga valala va tiko ra rikwavo ta ha hanya, ti ta tirhisa marhengu man’wana ni man’wana leswaku ti hlasela tikhompyuta ta vanhu.”

U nga endla yini leswaku u tisirhelela loko u ri eka Internet? Hambileswi swi nga kotekiki ku sirheleleka hi ku helela loko u ri eka Internet, u nga endla swo karhi leswaku u tisirhelela. (Vona bokisi leri nge “Tisirhelele.”) Bibele yi ri: “Lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.” (Swivuriso 14:15) Lexi i xitsundzuxo lexinene loko u lava ku tirhisa Internet.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 26]

Tinsula-voya ti tirhisa tikhompyuta ta vanhu leswaku ti endla vukungundzwana

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 27]

OECD yi vula leswaku khompyuta yin’we eka tinharhu leti tirhisaka Internet ti lawuriwa hi xifamona

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

VUKANGANYISI LEBYA HA KU ENDLIWAKA EKA TIKHOMPYUTA

2003: Virus ya khompyuta leyi vuriwaka Slammer yi hangalake hi ku tsopeta ka tihlo hi Internet naswona yi onha tikhompyuta ta kwalomu ka 75 000 hi khume ra timinete.c Internet a yi nonoka, ti-Web site ni Michini yo Humesa Mali [ti-ATM] a swi nga tirhi, swihaha-mpfhuka, tikhompyuta ni switichi swa gezi leswi tirhisaka nyutliya swi kavanyetekile.

2007: Tinsula-voya ti hlasele tikhompyuta ta le Estonia, kutani ti kavanyeta hulumendhe, swihaxa-mahungu ni tibanki. Minhlaselo yo tala leyi endliweke hi ku tirhisa fambiselo ra khompyuta ri endle leswaku tinsula-voya ti tirhisa tikhompyuta leti tlulaka miliyoni ematikweni ya 75 leswaku ti rhumela swikombelo leswi nga riki swa ntiyiso.

2010: Virus yin’wana leyi rharhanganeke leyi vuriwaka Stuxnet yi hlasele xitichi xa gezi lexi tirhisaka nyutliya le Iran.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

TISIRHELELE

1. Tirhisa progreme leyi sivelaka ti-virus, progreme leyi nga ta vona loko ku ri ni progreme yin’wana leyi rhumelaka rungula ra wena ra xihundla eka tinsula-voya ni progreme leyi nga ta sivela tinsula-voya leswaku ti nga ngheni eka khompyuta ya wena. Tiyiseka leswaku tiprogreme leti a ti hundzeriwi hi nkarhi.

2. Tivonele eka swilo leswi u rhumeriwaka swona hi ti-e-mail, hambi ku ri leswi humaka eka vanghana, ngopfu-ngopfu loko u rhumeriwe swona u nga swi kombelanga naswona swi lava rungula ra wena ra xihundla kumbe marito ya wena ya xihundla.

3. U nga kopi kumbe u tirhisa tiprogreme leti humaka eka ti-Web site leti u nga ti tiviki.

4. Loko u hlawula marito ya wena ya xihundla, tirhisa maletere ni timboro leti lavaka ku ringana nhungu naswona u ma cinca nkarhi na nkarhi. Tirhisa marito ya xihundla yo hambana-hambana kun’wana ni kun’wana laha u nghenaka kona.

5. Endla mabindzu eka Internet ni tikhampani leti tshembekaka leti tirhisaka fambiselo ra khompyuta leri hlayisekeke.d

6. U nga nyikeli vuxokoxoko bya wena n’wini kumbe bya timali ta wena loko u tirhisa fambiselo ra Wi-Fi leri nga sirhelelekangiki, ro tanihi leri nga etindhawini ta mani na mani.

7. Tima khompyuta ya wena loko u nga ri eku yi tirhiseni.

8. Nkarhi na nkarhi kopa rungula ra wena kutani u ri hlayisa endhawini leyi sirhelelekeke.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Endla hinkwaswo leswi u nga swi kotaka leswaku u tisirhelela loko u ri eka Internet